Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yarkand Hanlığı (Arapça: ماَملاَكاَتي ياَركَند, mamlakati Yarkand, mamlakati Moghuliya, mamlakati Saidiya veya Seidiye Hanlığı) de denilen Doğu Türkistan'da 1514 ile 1680 yılları arasında Altışehir (Altıshahr) olarak bilinen Hotan, Yarkent, Yengihisar, Kaşgar, Aksu ve Uçturfan gibi şehirleri içine alan bölgede egemenlik sürmüş bir hanlıktır.
ماَملاَكاَتي ياَركَند Mamlakati Yarkand Yarkand Hanlığı | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1514-1680 | |||||||||
 | |||||||||
| Başkent | önce Kaşgar, sonra Yarkent | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Çağatayca, Arapça | ||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||
| Han | |||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu | Sincan Uygur Özerk Bölgesi | ||||||||
Tarihi
Yarkent Hanlığı'na önceleri tarihi Kaşgar şehri, daha sonra da Yarkent şehri başkentlik yapmıştır. Hanlığın genel ruhani havası felsefeye bağlı, gizemci bir özel inanış ve anlayış egemen olduğu için, hanların ve devlet adamlarının askeri ve siyasi fikirleri sınırlı kalır. Dünyada ve komşularında oluşan değişiklikleri izleyemezler. Bu yüzden Seidiye Hanlığı siyasi ve askeri bakımından komşuları ile yarışa bilecek düzeye ulaşmamışlardır.
Kuruluş
Çağatay (Moğolca: Цагадай, Tsagaday, Farsça: چغتاى خان Chaghatāī khān) Han’ın on üçüncü kuşaktan torunu aynı zamanda büyük Timur'un beşinci kuşaktan torunu Babür’ün dayısı olan ’ın oğlu Said Han (1484-1533), uzun bir müddet Babür ile kader birliği yaptıktan sonra halkın da yardımı ile Kaşgar, Yarkent, Hotan şehirlerini ele geçirir ve 1514’te Yarkand Hanlığını kurar.
Said Han dönemi
Said Han devletini güçlendirmek amacıyla birtakım düzeltme girişimlerinde bulunur. Aksu gibi verimli topraklara göç girişiminde bulunur. Hazineden halka mülk dağıtır. En önemlisi halkın iktisadi durumunu düzeltmek için on yıl kadar süre bir zaman içinde, halk vergiden özgür tutulur. Aksu’nun kuzey doğusu ile Bay’ın batısındaki Arbat (Aravan) denilen yerde, 1516 yılında Said Han abisi Mansur Han ile görüşür ve aralarında Altı Şehir’deki bu hanlığı beraber yönetmek için bir antlaşma yapılır, bu görüşmede tarihçi Mirza Muhammet Haydar Duğlat’da bulunur.
Sultan Said Han Tibet Budistlerine karşı İslam dini uğruna savaş yolculuğuna çıktığı zaman, Astım hastalığından 2 Temmuz 1533 günü 48 yaşında ölür. Bu Hanlık önce Kaşgar’ı sonra Yarkent’i başkent edinir. Başkentinin adıyla "Yarkand Hanlığı" veya kurucusunun adıyla "Seidiye Hanlığı" olarak bilinen bu hanlık, gerçi kurucusu Moğol - Çağatay soyundan olsa bile Hanlık tamamen Türk-İslam geleneğine göre yaşatıldığı için hanlığa Çağatay hanlığı denilmemektedir. Eğer bu hanlığı kendine özgü bir yönü ile açıklamak gerekirse, en çarpıcı özgü bir yönü, hanlığın kuruluşundan başlayarak hocaların kuvvetli etkisi altında kalmasıdır.
Abdürreşid Han dönemi
Said Han’ın yerine geçen oğlu Reşidi Han (1533-1559) babasının bu parlak önemini devam ettirememiştir. Bu devrin en büyük rahatsızlığı ülkenin Uyguristan olarak bilinen doğu şehirleri ile Altışehir olarak bilinen Hotan, Yarkent, Yengihisar, Kaşgar, Aksu ve Uçturfan gibi batı şehirleri arasındaki arasında sürdürülen üstün olma mücadelenin büyüyerek düşmanlığa dönüşmesidir.
Bu durumdan istifade eden ve Moğolistan’da egemenliği ellerine geçirerek hem Çin istikametinde hem de Doğu Türkistan yönünde ilerlemek isteyen Kalmuklar (Jungarlar) sık sık Doğu Türkistan’ın doğu şehirlerine akınlar yapmaya başlamışlardır.
Mirza Muhammet Haydar Duğlat yazdığı esere devrin Yarkand Hanlığı'nın hükümdarı Sultan Said Han’ın yerine geçen oğlu Reşidi Han'ın adını vererek Tarih-i Reşidi onun adına sunnan Mirza Muhammet Haydar Duğlat bu devir olaylarını etraflı bir şekilde anlatır.
Abdülkerim Han dönemi
Reşidi Han’ın 1559’da ölümü üzerine onüç oğullarından biri olan Abdülkerim Han (1559-1591), kardeşlerinin desteği ile tahta çıkmıştır. Ne var ki, Abdülkerim Han bütün gayretine rağmen ülkenin yeniden şehir devletleri haline gelmesine ve birbiri ile uğraşarak hem memleketin hem de halkın zarar görmesine engel olamamıştır. Ülkesinin ve halkının bütünlüğünü sağlama ümidi ile Batı Türkistan’da yetişmiş büyük din alimlerinden Ahmet Kazani (Mahdum-ı Azam)'nin oğullarından Hoca İshak Veli’yi Doğu Türkistan’a çağırmıştır.
Hoca İshak Veli, bütün Doğu Türkistan’ı dolaşarak Müslümanların kardeş olduğunu birbirlerine yardım ederek ülkenin ve insanların birlik ve beraberliğini korumaları gerektiğini anlatmaya çalışmıştır. Hoca İshak Veli bu çalışmalarında bazı yönden başarılı olmuş ve ülkenin parçalanmaya gitmesine engel olmuştur.
Fakat Hoca İshak Veli’nin bu etkinlikleri ülkenin doğu illerinin hakimi olan Abdüllatif Han (1614-1624) tarafından, Abdülkerim Han’ın yerine geçen oğulları Muhammet Han ile Şecaeddin Ahmet Han ve Abdullah Hanlara egemenlik yönünden yarar sağlayacağı düşüncesiyle Ahmet Kazani (Mahmud-ı Azam)'nin ilk hanımından olan büyük oğlu Hoca Kalan (Muhammet Emin)’ı Yarkent'e çağırması Doğu Türkistan'ın yazgısına etki edecek olayların gelişmesine neden olmuştur. Çünkü bu iki kardeş Hocanın ölümünden sonra oğulları büyük bir çekişmeye girerek ülkeye fayda yerine zarar getirmişlerdir. Hoca İshak Veli’nin oğulları İshakiyye veya Karatağlık adıyla, kardeşi Hoca Kalan’ın oğulları da Afakiyye veya Aktağlık adıyla ayrı görüşleri savunan iki dini grup olarak kıyasıya savaşıma girmeleri ülkeyi yeni bir döneme sürüklemiştir ki bu döneme "Hocalar Devri" denmiştir.
Ülkeyi kendi egemenliğinde tutmak için Hoca İshak Veli'yi Doğu Türkistan'a yardıma çağıran Abdülkerim Han’ın bu hareketi yalnız dini konularda değil, aynı zamanda siyasi alanda da olayların hızla gelişmesine neden oldu. Ülkenin doğu illeri ile batı illeri arasında bozulan birliği yeniden kurmak mümkün olmadı. Abdülkerim Han 1591’de öldüğü zaman ülkenin durumu bu birlikten oldukça uzaktı.
Abdülkerim Han'ın ölümünden sonra sıra ile yerine geçen oğulları önce Muhammet Han, sonra Şecaeddin Ahmet Han ve en son Abdullah Han, Yarkand Hanlığını yönetmişlerdir.
Muhammed Han dönemi
Abdülkerim Han’ın vefatından sonra yerine geçen, oğlu Muhammed Han (1591-1609), yeğeni Abdürrahim Han’ı Çalış- Kaşgar - Turfan yörelerine genel vali olarak gönderir. Bu arada Abdürreşid Han’ın torunlarından Hudanbende Sultan’ın, Kazak Türklerinin lideri Teveke Han’ın yardımıyla Çalış ve Turfan'ı işgal etmesi ülkede var olan siyasi huzursuzluğu daha da artırmıştır.
Güç duruma düşen Abdürrahim Han, amcası Muhammed handan yardım isteyince, Kalmuklara müracaat ederek Hudabende Sultan’ın ülkeden çıkarılmasını istedi. Kalmukların bir ricaya isteğe uyması üzerine Hudabende Sultan geçici bir süre için ele geçirdiği Çalış ve Turfan'dan çıkarıldığı gibi kendisi de yakalanarak Abdürrahim Han’a teslim edildi. Sonunda din bilgininin ricası ile Hudabende serbest bırakılmış ve Yarkent yöresine gönderilmiştir. Bu arada Kalmuklarla dostluğu ilerleten Abdürrahim Han, Kalmuk önderi Düreng Tayşi’nin kızı ile evlenerek onlarla akrabalık kurmuştur. Abdürrahim Han’ın Kalmuklu Hanımından doğan oğlu Abdullah ileride Doğu Türkistan'a son parlak devrini yaşatacaktır.
Şecaeddin Ahmet Han dönemi
Abdullah Han dönemi
Abdullah Han döneminde (1638-1668) kuzey komşuları olan Kalmuklar (Kalmıkça: Хальмгуд)’ın büyük bir askerî güce sahip olduğu bilinmektedir. Buna karşı önlem alınırsa da iş işten geçmiş, her şey Abdullah Han’ın aleyhine, genel olarak Seidiye Hanlığı’nın aleyhine işlemiştir.
İsmail Han dönemi ve yıkılışı
Abdullah Han’nın kardeşi Karatağlık hocalarını destekleyen İsmail Han tahta çıktıktan sonra, Aktağlık hocaların önderi Afak Hoca ile anlaşamaz, onun nüfuzunu kırmak için sınır dışı eder, Hoca Batı Türkistan şehirlerinden ve küçük yerleşim yerlerinden geçerek uzun bir seyahatten sonra Keşmir yoluyla Çin’e ulaşmıştır. Appak Hoca Kaşgar’dan sürüldükten sonra Galdan Kuntaycı’ya sığınmış, Galdan 1679’da Appak Hocayla beraber 60 000 askeri alarak Altışehre hareket etmiştir. Appak Hoca müridlerinin de yardımıyla Doğu Türkistan’ı Galdan’ın yardımıyla Yedişehri ele geçirmiştir. Appak Hoca, Kalmukların askerleriyle Yarkent Hanlığına gelerek Aktağlık hocaların da yardımıyla tahtı ele geçirmiş, böylece Yarkent Hanlığı fiilen yıkılmıştır.
İdarî yapısı
Yarkent Hanlığı zamanında devletin başında Han bulunmakta, kendilerine bağlı olan toprakları ikta olarak Handan sonra en yetkili yönetici sultan (handan sonra tahta geçecek oğlu)'lara verilirdi.
Hâkim Bek
Kanunlara göre hüküm vermeye salahiyeti bulunan yöneticidir. Bir vilâyetin en yüksek memuru olan Hâkim’lere, halktan vergi toplamak ve hazineye teslim etme görevide verilmiştir.
Eşikaga Bek
Saray muhafız ordusunun başında bulunan kişi, Yarkent Hanlığı devrinde merkez teşkilâtının en önemli makamlarından biridir.
Kadı Bek
İslâm ülkelerinde yaygın olan Kadılık, Yarkent Hanlığında da Kadılar davalara bakmakla yükümlüydü.
Mirab Bek
Mirab (Mīrāb), suyla ilgili işlerden sorumlu (buna kariz de dahildir) yöneticidir. Suyun dağıtımı, depolanması ve su ücretinin toplanması gibi görevleri bulunmaktaydı.
Nakıb Bek
Yarkent Hanlığında nakıbın görevi hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Bu makama getirilen kişi peygamber soyundan olurdu. Ahmet Han zamanında, Hoca Abdurezak, Nakıb olarak görev yapmıştır.
Mütevelli Bek
Vakıf mülklerinden sorumlu, aynı zamanda arazi ve gayrı menkullerin alım-satımı, vergisi ve bunlarla ilgili çıkan anlaşmazlıkları takip etmek ve neticeye bağlamakla sorumlu yöneticidir. Abdullah Han zamanında Tulak Bek, Muhammed Mümin Sultan ve Tengrikulu Bekler mütevelli görevinde bulundular.
Kerekyarak Bek
Han ve ailesinin zarurî ihtiyaçları, yiyecek ve giyecek gibi temel malzemeleri temin eden, aynı zamanda, vilâyet ve bölgelerden ordu için silâh, yiyecek ve yem gibi gerekli erzak ve teçhizatın toplanmasından sorumlu kişidir.
Daruga Bek
Bu dārūḡa kelimesi Moğolca olup "vilayet hakimi" anlamındadır. Yarkent Hanlığında daruga fazla yüksek bir makam olmayıp, hanın veya ileri gelenlerin malikânesinde bulunan kâhya tanımı, yapmış olduğu göreve en uygun düşen açıklamadır.
Yarkand Hanları
- Said Han, d.1487, 1514-1533
- Abdürreşid Han, d.1509, 1533-1544
- Abdülkerim Han, 1559-1591
- , 1591-1609
- , 1609-1638
- , 1638-1668
- İsmail Han, 1668-1680
Yarkand Hanlarının mezarları
Notlar
- ^ Altishahr; güney Sincan'da Hotan, Yarkent, Yengihisar, Kaşgar, Aksu ve Uçturfan'dan oluşan altı şehirler.
- ^ Mirza Muhammet Haydar Duğlat, Tarih-i-Rashidi, Çeviren Edward Denison Ross. London, 1895. ,
- ^ Karashahr-- then known as Chálish--A History of the Moghuls of Central Asia
- ^ Mehmet Emin Buğra, Şarkî Türkistan Tarihi, Ankara 1998, s. 275.
- ^ Molla Musa Sayrami, Tarih-i Emniye, Yay. Haz. Muhammed Zunun, Urumçi 1989, s.130.
- ^ Çokan Velihanov, Sobraniye Soçineniy v Pyati Tomah, cilt III, Alma-ata 1985, s. 128; Molla Musa Sayrami, a.g.e., s. 130.
- ^ Muhammed Sadık Kaşgarî, Tezkireî Azizân, Kaşgar 1988, s. 50.
- ^ Konuralp Ercilasun, Ch’ıng Hanedanı Zamanında Kaşgar, Ankara 2003, s.59.
- ^ Konuralp Ercilasun, a.g.e., s. 97.
- ^ Konuralp Ercilasun, a.g.e., s. 63-64.
- ^ Hafız Taniş al-Buharî, Abdullah Name, c. II., Taşkend 2000, s. 280.
- ^ Konuralp Ercilasun, a.g.e., s. 63.
- ^ Lazer G. Budagov, Sıravnitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskıh Nareçiy, cilt. I, Sangpetersburg 1869, s. 347.
- ^ Konuralp Ercilasun, a.g.e., s.60.
Kaynakça
- Mansura Haidar (çevirmen) (2002), Mirza Haidar Dughlat as Depicted in Persian Sources
- Saray Mehmet, Doğu Türkistan Tarihi (Başlangıçtan 1878’e kadar), Bayrak Matbaacılık, İstanbul-1997
- Kurban İklil, Doğu Türkistan İçin Savaş, TTK Yayınları. Ankara-1995
- Özkan Nevzat, Türk Dünyası Nüfus Sosyal Yapı Dil Edebiyat, Geçit Yayınları Kayseri-1997
- Hayit Baymirza, "Doğu Türkistan’ın Türk Dünyası’ndaki Önemi", Türk Dünyası Tarih Dergisi, sayfa 145
- Gömeç Saadettin, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları,
- B.Babajanov, Biographies of Makhdum-i A'zam al-Kasani al-Dahbidi, Shaykh of the Sixteenth-Century Naqshandiya (İngilizce)
- Kadir Tuğ, Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi, Bişkek 2004, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, Yükseklisans tezi.
- Konuralp Ercilasun, Ch’ıng Hanedanı Zamanında Kaşgar, Ankara 2003.
Dış bağlantılar
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Yarkand Hanligi Arapca ما ملا كا تي يا رك ند mamlakati Yarkand mamlakati Moghuliya mamlakati Saidiya veya Seidiye Hanligi de denilen Dogu Turkistan da 1514 ile 1680 yillari arasinda Altisehir Altishahr olarak bilinen Hotan Yarkent Yengihisar Kasgar Aksu ve Ucturfan gibi sehirleri icine alan bolgede egemenlik surmus bir hanliktir ما ملا كا تي يا رك ند Mamlakati Yarkand Yarkand Hanligi1514 1680Baskentonce Kasgar sonra YarkentYaygin dil ler Cagatayca ArapcaHukumetMonarsiHan 1514 1533Said Han 1533 1544Abdurresid Han 1559 1591Abdulkerim Han 1591 1609Tarihce Kurulusu1514 Dagilisi1680Onculler ArdillarDogu Cagatay Hanligi Cungar HanligiGunumuzdeki durumuSincan Uygur Ozerk Bolgesi Tarihi Yarkent Hanligi na onceleri tarihi Kasgar sehri daha sonra da Yarkent sehri baskentlik yapmistir Hanligin genel ruhani havasi felsefeye bagli gizemci bir ozel inanis ve anlayis egemen oldugu icin hanlarin ve devlet adamlarinin askeri ve siyasi fikirleri sinirli kalir Dunyada ve komsularinda olusan degisiklikleri izleyemezler Bu yuzden Seidiye Hanligi siyasi ve askeri bakimindan komsulari ile yarisa bilecek duzeye ulasmamislardir Kurulus Cagatay Mogolca Cagadaj Tsagaday Farsca چغتاى خان Chaghatai khan Han in on ucuncu kusaktan torunu ayni zamanda buyuk Timur un besinci kusaktan torunu Babur un dayisi olan in oglu Said Han 1484 1533 uzun bir muddet Babur ile kader birligi yaptiktan sonra halkin da yardimi ile Kasgar Yarkent Hotan sehirlerini ele gecirir ve 1514 te Yarkand Hanligini kurar Said Han donemi Said Han devletini guclendirmek amaciyla birtakim duzeltme girisimlerinde bulunur Aksu gibi verimli topraklara goc girisiminde bulunur Hazineden halka mulk dagitir En onemlisi halkin iktisadi durumunu duzeltmek icin on yil kadar sure bir zaman icinde halk vergiden ozgur tutulur Aksu nun kuzey dogusu ile Bay in batisindaki Arbat Aravan denilen yerde 1516 yilinda Said Han abisi Mansur Han ile gorusur ve aralarinda Alti Sehir deki bu hanligi beraber yonetmek icin bir antlasma yapilir bu gorusmede tarihci Mirza Muhammet Haydar Duglat da bulunur Sultan Said Han Tibet Budistlerine karsi Islam dini ugruna savas yolculuguna ciktigi zaman Astim hastaligindan 2 Temmuz 1533 gunu 48 yasinda olur Bu Hanlik once Kasgar i sonra Yarkent i baskent edinir Baskentinin adiyla Yarkand Hanligi veya kurucusunun adiyla Seidiye Hanligi olarak bilinen bu hanlik gerci kurucusu Mogol Cagatay soyundan olsa bile Hanlik tamamen Turk Islam gelenegine gore yasatildigi icin hanliga Cagatay hanligi denilmemektedir Eger bu hanligi kendine ozgu bir yonu ile aciklamak gerekirse en carpici ozgu bir yonu hanligin kurulusundan baslayarak hocalarin kuvvetli etkisi altinda kalmasidir Abdurresid Han donemi Said Han in yerine gecen oglu Residi Han 1533 1559 babasinin bu parlak onemini devam ettirememistir Bu devrin en buyuk rahatsizligi ulkenin Uyguristan olarak bilinen dogu sehirleri ile Altisehir olarak bilinen Hotan Yarkent Yengihisar Kasgar Aksu ve Ucturfan gibi bati sehirleri arasindaki arasinda surdurulen ustun olma mucadelenin buyuyerek dusmanliga donusmesidir Bu durumdan istifade eden ve Mogolistan da egemenligi ellerine gecirerek hem Cin istikametinde hem de Dogu Turkistan yonunde ilerlemek isteyen Kalmuklar Jungarlar sik sik Dogu Turkistan in dogu sehirlerine akinlar yapmaya baslamislardir Mirza Muhammet Haydar Duglat yazdigi esere devrin Yarkand Hanligi nin hukumdari Sultan Said Han in yerine gecen oglu Residi Han in adini vererek Tarih i Residi onun adina sunnan Mirza Muhammet Haydar Duglat bu devir olaylarini etrafli bir sekilde anlatir Abdulkerim Han donemi Residi Han in 1559 da olumu uzerine onuc ogullarindan biri olan Abdulkerim Han 1559 1591 kardeslerinin destegi ile tahta cikmistir Ne var ki Abdulkerim Han butun gayretine ragmen ulkenin yeniden sehir devletleri haline gelmesine ve birbiri ile ugrasarak hem memleketin hem de halkin zarar gormesine engel olamamistir Ulkesinin ve halkinin butunlugunu saglama umidi ile Bati Turkistan da yetismis buyuk din alimlerinden Ahmet Kazani Mahdum i Azam nin ogullarindan Hoca Ishak Veli yi Dogu Turkistan a cagirmistir Hoca Ishak Veli butun Dogu Turkistan i dolasarak Muslumanlarin kardes oldugunu birbirlerine yardim ederek ulkenin ve insanlarin birlik ve beraberligini korumalari gerektigini anlatmaya calismistir Hoca Ishak Veli bu calismalarinda bazi yonden basarili olmus ve ulkenin parcalanmaya gitmesine engel olmustur Fakat Hoca Ishak Veli nin bu etkinlikleri ulkenin dogu illerinin hakimi olan Abdullatif Han 1614 1624 tarafindan Abdulkerim Han in yerine gecen ogullari Muhammet Han ile Secaeddin Ahmet Han ve Abdullah Hanlara egemenlik yonunden yarar saglayacagi dusuncesiyle Ahmet Kazani Mahmud i Azam nin ilk hanimindan olan buyuk oglu Hoca Kalan Muhammet Emin i Yarkent e cagirmasi Dogu Turkistan in yazgisina etki edecek olaylarin gelismesine neden olmustur Cunku bu iki kardes Hocanin olumunden sonra ogullari buyuk bir cekismeye girerek ulkeye fayda yerine zarar getirmislerdir Hoca Ishak Veli nin ogullari Ishakiyye veya Karataglik adiyla kardesi Hoca Kalan in ogullari da Afakiyye veya Aktaglik adiyla ayri gorusleri savunan iki dini grup olarak kiyasiya savasima girmeleri ulkeyi yeni bir doneme suruklemistir ki bu doneme Hocalar Devri denmistir Ulkeyi kendi egemenliginde tutmak icin Hoca Ishak Veli yi Dogu Turkistan a yardima cagiran Abdulkerim Han in bu hareketi yalniz dini konularda degil ayni zamanda siyasi alanda da olaylarin hizla gelismesine neden oldu Ulkenin dogu illeri ile bati illeri arasinda bozulan birligi yeniden kurmak mumkun olmadi Abdulkerim Han 1591 de oldugu zaman ulkenin durumu bu birlikten oldukca uzakti Abdulkerim Han in olumunden sonra sira ile yerine gecen ogullari once Muhammet Han sonra Secaeddin Ahmet Han ve en son Abdullah Han Yarkand Hanligini yonetmislerdir Muhammed Han donemi Abdulkerim Han in vefatindan sonra yerine gecen oglu Muhammed Han 1591 1609 yegeni Abdurrahim Han i Calis Kasgar Turfan yorelerine genel vali olarak gonderir Bu arada Abdurresid Han in torunlarindan Hudanbende Sultan in Kazak Turklerinin lideri Teveke Han in yardimiyla Calis ve Turfan i isgal etmesi ulkede var olan siyasi huzursuzlugu daha da artirmistir Guc duruma dusen Abdurrahim Han amcasi Muhammed handan yardim isteyince Kalmuklara muracaat ederek Hudabende Sultan in ulkeden cikarilmasini istedi Kalmuklarin bir ricaya istege uymasi uzerine Hudabende Sultan gecici bir sure icin ele gecirdigi Calis ve Turfan dan cikarildigi gibi kendisi de yakalanarak Abdurrahim Han a teslim edildi Sonunda din bilgininin ricasi ile Hudabende serbest birakilmis ve Yarkent yoresine gonderilmistir Bu arada Kalmuklarla dostlugu ilerleten Abdurrahim Han Kalmuk onderi Dureng Taysi nin kizi ile evlenerek onlarla akrabalik kurmustur Abdurrahim Han in Kalmuklu Hanimindan dogan oglu Abdullah ileride Dogu Turkistan a son parlak devrini yasatacaktir Secaeddin Ahmet Han donemi Geleneksel Kalmik konaklariAbdullah Han donemi Abdullah Han doneminde 1638 1668 kuzey komsulari olan Kalmuklar Kalmikca Halmgud in buyuk bir askeri guce sahip oldugu bilinmektedir Buna karsi onlem alinirsa da is isten gecmis her sey Abdullah Han in aleyhine genel olarak Seidiye Hanligi nin aleyhine islemistir Ismail Han donemi ve yikilisi Abdullah Han nin kardesi Karataglik hocalarini destekleyen Ismail Han tahta ciktiktan sonra Aktaglik hocalarin onderi Afak Hoca ile anlasamaz onun nufuzunu kirmak icin sinir disi eder Hoca Bati Turkistan sehirlerinden ve kucuk yerlesim yerlerinden gecerek uzun bir seyahatten sonra Kesmir yoluyla Cin e ulasmistir Appak Hoca Kasgar dan suruldukten sonra Galdan Kuntayci ya siginmis Galdan 1679 da Appak Hocayla beraber 60 000 askeri alarak Altisehre hareket etmistir Appak Hoca muridlerinin de yardimiyla Dogu Turkistan i Galdan in yardimiyla Yedisehri ele gecirmistir Appak Hoca Kalmuklarin askerleriyle Yarkent Hanligina gelerek Aktaglik hocalarin da yardimiyla tahti ele gecirmis boylece Yarkent Hanligi fiilen yikilmistir Idari yapisi Yarkent Hanligi zamaninda devletin basinda Han bulunmakta kendilerine bagli olan topraklari ikta olarak Handan sonra en yetkili yonetici sultan handan sonra tahta gececek oglu lara verilirdi Hakim Bek Kanunlara gore hukum vermeye salahiyeti bulunan yoneticidir Bir vilayetin en yuksek memuru olan Hakim lere halktan vergi toplamak ve hazineye teslim etme gorevide verilmistir Esikaga Bek Saray muhafiz ordusunun basinda bulunan kisi Yarkent Hanligi devrinde merkez teskilatinin en onemli makamlarindan biridir Kadi Bek Islam ulkelerinde yaygin olan Kadilik Yarkent Hanliginda da Kadilar davalara bakmakla yukumluydu Mirab Bek Mirab Mirab suyla ilgili islerden sorumlu buna kariz de dahildir yoneticidir Suyun dagitimi depolanmasi ve su ucretinin toplanmasi gibi gorevleri bulunmaktaydi Nakib Bek Yarkent Hanliginda nakibin gorevi hakkinda fazla bilgi bulunmamaktadir Bu makama getirilen kisi peygamber soyundan olurdu Ahmet Han zamaninda Hoca Abdurezak Nakib olarak gorev yapmistir Mutevelli Bek Vakif mulklerinden sorumlu ayni zamanda arazi ve gayri menkullerin alim satimi vergisi ve bunlarla ilgili cikan anlasmazliklari takip etmek ve neticeye baglamakla sorumlu yoneticidir Abdullah Han zamaninda Tulak Bek Muhammed Mumin Sultan ve Tengrikulu Bekler mutevelli gorevinde bulundular Kerekyarak Bek Han ve ailesinin zaruri ihtiyaclari yiyecek ve giyecek gibi temel malzemeleri temin eden ayni zamanda vilayet ve bolgelerden ordu icin silah yiyecek ve yem gibi gerekli erzak ve techizatin toplanmasindan sorumlu kisidir Daruga Bek Bu daruḡa kelimesi Mogolca olup vilayet hakimi anlamindadir Yarkent Hanliginda daruga fazla yuksek bir makam olmayip hanin veya ileri gelenlerin malikanesinde bulunan kahya tanimi yapmis oldugu goreve en uygun dusen aciklamadir Yarkand Hanlari Said Han d 1487 1514 1533 Abdurresid Han d 1509 1533 1544 Abdulkerim Han 1559 1591 1591 1609 1609 1638 1638 1668 Ismail Han 1668 1680Yarkand Hanlarinin mezarlariNotlar Altishahr guney Sincan da Hotan Yarkent Yengihisar Kasgar Aksu ve Ucturfan dan olusan alti sehirler Mirza Muhammet Haydar Duglat Tarih i Rashidi Ceviren Edward Denison Ross London 1895 ISBN 81 86787 02 X ISBN 81 86787 00 3 Karashahr then known as Chalish A History of the Moghuls of Central Asia Mehmet Emin Bugra Sarki Turkistan Tarihi Ankara 1998 s 275 Molla Musa Sayrami Tarih i Emniye Yay Haz Muhammed Zunun Urumci 1989 s 130 Cokan Velihanov Sobraniye Socineniy v Pyati Tomah cilt III Alma ata 1985 s 128 Molla Musa Sayrami a g e s 130 Muhammed Sadik Kasgari Tezkirei Azizan Kasgar 1988 s 50 Konuralp Ercilasun Ch ing Hanedani Zamaninda Kasgar Ankara 2003 s 59 Konuralp Ercilasun a g e s 97 Konuralp Ercilasun a g e s 63 64 Hafiz Tanis al Buhari Abdullah Name c II Taskend 2000 s 280 Konuralp Ercilasun a g e s 63 Lazer G Budagov Siravnitelniy Slovar Turetsko Tatarskih Nareciy cilt I Sangpetersburg 1869 s 347 Konuralp Ercilasun a g e s 60 KaynakcaMansura Haidar cevirmen 2002 Mirza Haidar Dughlat as Depicted in Persian Sources Saray Mehmet Dogu Turkistan Tarihi Baslangictan 1878 e kadar Bayrak Matbaacilik Istanbul 1997 Kurban Iklil Dogu Turkistan Icin Savas TTK Yayinlari Ankara 1995 Ozkan Nevzat Turk Dunyasi Nufus Sosyal Yapi Dil Edebiyat Gecit Yayinlari Kayseri 1997 Hayit Baymirza Dogu Turkistan in Turk Dunyasi ndaki Onemi Turk Dunyasi Tarih Dergisi sayfa 145 Gomec Saadettin Uygur Turkleri Tarihi ve Kulturu Ataturk Kultur Merkezi Yayinlari B Babajanov Biographies of Makhdum i A zam al Kasani al Dahbidi Shaykh of the Sixteenth Century Naqshandiya Ingilizce Kadir Tug Dogu Turkistan da Hocalar Donemi Biskek 2004 Kirgizistan Turkiye Manas Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Tarih Genel Turk Tarihi Anabilim Dali Yukseklisans tezi Konuralp Ercilasun Ch ing Hanedani Zamaninda Kasgar Ankara 2003 Dis baglantilar