Bu maddedeki üslubun ansiklopedik bir yazıdan beklenen resmî ve ciddi üsluba uygun olmadığı düşünülmektedir M

Rıza Şah Pehlevi (Farsça: رضا شاه پهلوی Rezā Şāh Pahlavi, IPA: ) (d. 15 Mart 1878 - ö. 26 Temmuz 1944), 1925-1941 arasında İran'ın şahı. Büyük Rıza Şah (Farsça: رضا شاه بزرگ) adıyla da tanınır. Kaçar Hanedanı'nın son şahı olan Ahmed Kaçar'ı devirerek Pehlevi Hanedanı'nı kurdu. Kurduğu Pehlevi rejimi laik, milliyetçi, militarist ve anti-komünist bir rejimdi.

Rıza Pehlevi

İran Şahı

Hüküm süresi

15 Aralık 1925 - 16 Eylül 1941

Taç giymesi

25 Nisan 1926

Önce gelen

Ahmed Şah Kaçar

Sonra gelen

Muhammed Rızâ Pehlevî

İran Başbakanı

Hüküm süresi

28 Ekim 1923 - 1 Kasım 1925

Önce gelen

Hasan Pirniya

Sonra gelen

İran Savunma Bakanı

Hüküm süresi

24 Nisan 1921 - 1 Kasım 1925

Önce gelen

Mesud Kayhan

Sonra gelen

Emir Abdullah Tahmasebi

Doğum

15 Mart 1878
Alaşt, Sevadkuh şehristanı, Mâzenderan, Kaçar Devleti

Ölüm

26 Temmuz 1944 (66 yaşında)
Johannesburg, Güney Afrika Birliği

Defin

7 Mayıs 1950
Rey, İran

Eş(ler)i

Meryem Savadkoohi
(e. 1895; ö. 1911)
Tâcülmülûk (e. 1916)
Turan Emirsoleimani
(e. 1922; b. 1923)
İsmet Devletşahi (e. 1923)

Çocuk(lar)ı

Muhammed Rızâ Pehlevî
Eşref Pehlevi

Gulam Rıza Pehlevi

Tam adı
Rıza Pehlevi رضا پهلوی

Hanedan

Pehlevî Hanedanı

Babası

Abbas-Ali Han

Annesi

Noush-Afarin

Dini

İsnâaşeriyye İslam

Askeri kariyer

Bağlılığı

Kaçar Devleti
Pehlevî İranı

Branşı

İran Kazak Tugayı

Hizmet yılları

1894-1921

Rütbesi

Tuğgeneral

İmza

Doğumu

Rıza Şah Pehlevi Müzesi ve Rıza Han'ın doğduğu ev, (Alaşt, Mazandaran, İran)

Rıza Han, 15 Mart 1878'de Mazenderan Eyaleti'ne bağlı Savadkuh şehristanı'nın Alaşt köyünde doğdu. Babası Abbas Ali (1815-1878) Savadkuh şehristanı'nda albaydı. Annesi Nushafarin Zehra Müslüman Gürcü göçmeniydi. Rıza Han'ın büyükbabası Murat Ali Han da askerdi ve 1848'de Herat kuşatmasında hayatını kaybetmişti.

Murat Ali Han'ın 7 oğlu vardı. İlk oğlu Cheragh Ali, Tahran'da yaşıyordu ve orduda makam sahibiydi. İkinci oğlu Nusratullah Han, Savadkuh'da astsubaydı ve Rıza Han bir süre bu amcasının yanında çalıştı. Rıza Han'ın babası Abbas Ali Han'ın yedinci yani son oğluydu.

Rıza Şah'ın babası Abbas Ali Han 1814'te Alaşt'ta dünyaya gelmiş genç yaşta aile mesleklerini yani subaylığı seçmişti ve Binbaşı unvanıyla 'nde savaşmıştı. Rıza Han Albay Abbas Ali Han'ın ikinci evliliğinden doğmuştu. Rıza Han altı aylıkken babası öldü.

Gençliği

Rıza Han dayısı Ebulkasım'ın önerisiyle 16 yaşındayken astsubay oldu. 1898'de kendi ilçeleri Savadkuh'ta görev aldı. Nusretullah Han (yani amcası) ile olan anlaşmazlığı gereğince Kazzag (Farsça: ﻘﺯﺍﻖ) birliğine (eğitimsiz askerlerin birliği) katıldı ve 1921 darbesine kadar bu birlikte hizmet etti.

Rıza Han cesaret ve aydınlığı sayesinde hızla yükseldi. Rıza Han bu birliğin emrinde birçok iç savaşta savaştı. Aynı zamanda hizmet ettiği birlikte Abdul Hüseyin Mirza Farmanfarma'nın emrinde Topçuluğu da öğrendi. Daha ilk zamanlardan Rıza Han, Pers ordusunun yabancı komutanlar tarafından komuta edilmesinden rahatsızdı. Rıza Han hızla yükseldi ve Kazak birliğinin ilk İranlı komutanı oldu artık bir tuğgeneraldi.

Rıza Han komutanlığı döneminde artık Ahmed Şah'ın yeteneksizliğinden bıkmış durumdaydı.

Ülkenin başına geçmesi

1920'nin sonlarında Sovyetler Birliği'nin desteği ile Gilan'da oluşan ve çoğunluğu Gilanlı, Alı, Kürt ve Ermenilerden oluşan, kendilerine (Orman adamı) adı verdikleri gerillalar, Mirza Kuçik Han'ın komutasındaki gerillalar, Tahran'ı ele geçirme çabasına girdiler. Gerilla birliği Sovyetlerden aldığı destekle başkent Tahran'da politik ve sosyal krize neden oldu. 21 Şubat 1921'de Rıza Han ile birlik olup darbe yaptı. Emrindeki birlikler tahranın 150 Km. batısında yer alan Kazvin'e yerleştiler ve hükûmeti kan dökmeden istifaya zorladılar.

Darbenin başarısından sonra Tabatabai Başbakan oldu. Rıza Han ise ordu komutanı oldu. Nisan 1921'de ise Savunma bakanlığını da var olan göreviyle beraber üstlendi. İşte bu dönemde Rıza Han yeni ismini aldı: Rıza Han (Farsça: رضا خان سردار سپاه).

Rıza Han ve birlikleri darbeyle uğraşıyorken Pers Diplomat Moskova'da Rus birliklerinin İran'dan (O dönem ülkenin adı henüz Persia idi) geri çekilmeleri için bir antlaşma hazırlamak için diplomatik görüşmelerini yapmaktaydı.

Rıza Han'ın 1921 darbesi Büyük Britanya tarafından desteklenmişti. İngilizler onun birliğine silah ve mühimmat sağlamışlardı. Büyük Britanya, Rusların İran'dan çıkmasını istiyordu çünkü onları kendilerinin sömürgesi Hindistan'a bir tehdit olarak görüyorlardı. Bu dönemde İran Arap ve Moğol istilasından sonraki en kötü dönemini yaşıyordu. Son dönemlerde güç sahibi olan şahların hiçbiri güçlü ve becerikli insanlar değillerdi İran Ruslara karşı iki savaş kaybetmişti ve gün be gün yabancı istilasının boyutu artıyordu.

1921'de Rusların desteğini alan Gilan'da Sovyet bir cumhuriyet ilan etti. Aynı zamanda Horasan Kürtleri de bölgelerinde kargaşa yaratmaya başladılar.

Tabatabai ile kurdukları hükûmet 100 gün sürdü. Sonunda Rıza Han gücü ele geçirdi ve başbakan oldu.

26 Ekim 1923'te Rıza Han gücü ele geçirdi ve Ahmed Şah önce İngiliz büyükelçiliğine daha sonra Avrupa'ya kaçtı. Rıza Han başbakan olarak gücünü Kaçar Hanedanı'na mensup veliaht ve aile üyelerinin potansiyeline karşı korumak istedi. Yıllardır ülkesi için bir cumhuriyeti arzuluyordu ve gücü ele geçirdiği dönemde bu hayalini gerçekleştirmeye çalıştı. Emrindeki güçler ülke genelinde cumhuriyet propagandası yapmaya başladılar. Ancak ülkede kurulacak cumhuriyet İngiliz çıkarlarına aykırıydı. Ayrıca cumhuriyetin kurulması din adamlarının da çıkarlarına aykırıydı. Yıllardır İngilizler ülke mollalarının nabzını tutuyorlardı, verdikleri destekle mollalar cumhuriyete şiddetle karşı çıktı ve onu takiben eğitimsiz halk da onlara uydu.

Cumhuriyet hayalinin gerçekleşmeyeceğinin farkına varan, gücü elinden kaçırmak istemeyen ve ülkesinin bütünlüğünü korumak isteyen Rıza Han 1925'te artık tüm karşı çıkan mollalar ve meclis vekillerine karşı kraliyetini mecliste oy birliği ile kabul ettirdi. O, köy ağaları, toprak sahipleri ve mollaları, İslam yasalarını koruyacağına ve büyük değişiklikler yapmayacağına ikna etti. Meclis 12 Aralık 1925'te toplandı ve kraliyetin Kaçar şahı Ahmed Şah'tan alınıp Rıza Han'a verilmesine karar verildi.

Kuşkusuz Britanya'nın büyük rolü vardı onun tahta oturmasında, çünkü İngilizler Kaçarların Ruslara yakınlığından ve boyun eğmelerinden rahatsızlardı.^[]

Üç gün sonra, 15 Aralık 1925'te Krallık yeminini etti ve resmen İran Şahanşah Devleti'ni kurdu.

Saltanatı

1934'te Ankara'da Rıza Şah ve Atatürk. Aslında Rıza Şah, çağdaşı Atatürk'ün Türkiye'de yaptığı gibi, ülkede cumhuriyet ilan etmeyi planlıyordu fakat İngilizlerin ve din adamlarının muhalefetiyle karşılaşınca bu fikrinden vazgeçti.

Rıza Şah'ın saltanata başlaması kolay olmamıştı, ülke gergindi, ülkenin genelinde ayaklanmalar vardı. Rıza Han yıllardır onlarla mücadele ediyordu ama saltanatının ilk yıllarında hepsini yok etti. Ülke genelini bireysel silahlanmadan arındırdı. Halen ülkede kişisel silah sahibi olmak sıkı denetim altında.

Rıza Han kabinesindeki bakanlardan ona rakip olabilecek kişileri eledi, Kraliyet bakanı , yabancılardan rüşvet alma ve şaha karşı darbe planı yapmakla suçlandı ve suçlu bulundu. 1932'de onu görevden aldı ve Eylül 1933'te Teymurtaş hapishanede öldürüldü. Saltanatının ilk üç yılında başarılarında büyük rol oynayan maliye bakanı da Mayıs 1930'da aynı suçlardan suçlu bulundu ve Ocak 1938'de hapishanede öldürüldü. Adalet bakanı da aynı suçlarla suçlandı ve Şubat 1937'de intihar etti.

21 Mart 1935'te Rıza Şah yabancı ülkelerden ülkesini İran yani "Aryanların toprağı" olarak tanımalarını istedi. Persiya (Fars) gerçekte İran'ın bir eyaletiydi. Düşmanları, Batı insanının gözünde ülkenin geçmişinin şimdiki haliyle ayrılacağını söylediler. Gerçekte de söyledikleri çok yanlış değildi, günümüzde birçok yabancı Persiya'nın İran ile aynı ülke olduğunu bilmiyor.

Rıza Şah 1400 yıldan sonra, İran'ın Musevilere saygı gösteren ilk şahıydı ve bu jestin karşılığında Museviler onu Kuroş'tan (Kiros) sonra en çok saygı duydukları ikinci şah olarak ilan ettiler. (Kiros 2500 sene önce onlara can güvenliğini sağlamış, İran'a yerleştirmişti).

1936-1941 dönemi kadınların dirilişi dönemiydi. Rıza Şah ülkenin kadınlarını zorla örtünmekten kurtarmak istiyordu, ama gücünün yerleşmesini beklemek zorundaydı. Destekçileri örtünmenin kadınların sosyalleşmesi ve çalışmasına fiziki olarak engel olduğunu söylüyorlardı. Rıza Şah'ın kara çarşafı yasaklayan ve kadın ve erkeklere yeni kıyafetlerin getirildiği yasaya (Farsça: ﺣﺠﺎﺏ ﻜﺸﻑ, Atatürk'ün inkılâplarından Kıyafet İnkılâbı'nın karşılığı) ciddi muhalefet yapanlar çıktı. Din adamları ve İslami görüşleri olan insanlar yasaya karşı çıktılar. Birçok kadın Rıza Şah istifa edip oğlunun yerine geçmesi ve kara çarşafı serbest bırakmasına kadar evden dışarı çıkmadı. Yasa sıkı bir şekilde denetlendi, modernleşen toplumda artık kadınlar da boy göstermeye başladı. Yasayı 1931 Evlenme Yasası ve 1932'de “Tahran Doğulu Kadınlar Kongresi” takip etti. Ülke tarım ve ticaret anlamında kısmi bir gelişim elde etti. Yeni fabrikalar kurulmaya çalışıldı. Buna rağmen dinsel simge addedilen unsurlara yönelik yasaklamalar yüzünden radikal kesim her türlü reformu eleştirdi.

Rıza Şah ülkedeki medrese eğitimine son verdi. Artık modern okullar açılmıştı. Çocukların okula gitmesi gerekiyordu. Rıza Şah, İran'ın ancak bilinçli bir halka sahip olursa ayakta kalabileceğine inanıyordu. Eğitim reformu da din adamlarınca eleştirildi, din adamları insanlara “Okullar oğullarınızı kâfir, kızlarınızı fahişe yapmak için eğitiyor” sloganıyla camilerde boy göstermeye başladılar. Birçok aile çocuklarını okuldan almaya başladı, ama Rıza Şah'ın gücüne karşılık, birçok din adamı, Irak topraklarına, Kerbela ve Necef'e kaçıyor; bazıları ise Kum'da gizleniyordu. Onlardan biri Rıza Şah'ın yaptığını gelecekte yıkacak olan Ayetullah Humeyni idi.

Rıza Şah verdiği burslarla birçok öğrenciyi Avrupa'ya okumak için gönderdi. Öğrencilerin bir bölümü harp okulları, bir bölümü de üniversitelerde okuyup ülkeye döneceklerdi.

Artık Rıza Şah hayallerinin büyük bir bölümüne ulaşmıştı. Ama onun en büyük hayali tam bağımsız İran'dı. İngilizlerin İran'daki güçleri onu çok rahatsız ediyordu. Aslında yıllardır ufak tefek İngilizlerin isteklerini yerine getirmemeye başlamıştı. Örneğin 1931'de Kraliyet Hava Yolları'nın İran üzerinden uçmasını reddetmişti. Ama Lufthansa'nın İran üzerinden uçmasına müsaade etmişti. Ve 1932'de İngilizleri tek taraflı olarak ile yapılan petrol anlaşmasını ve takiben Anglo-Fars petrol anlaşmasını feshetti. Anlaşma 1961'de sona erecekti ve anlaşma İran'ın petrol gelirinin sadece %16'sının İran devletine verileceğini söylüyordu. Rıza Şah % 21 talep etti. İngilizler ise boyun eğmek zorunda kaldılar. Reformlar devam ediyordu ve Rıza Şah artık yabancı kimselerle yapacağı her anlaşmada çok dikkat davranıyordu.

Rıza Şah orduyu yeniden düzenledi. Eski gibi bölük bölük ordu olmayacaktı artık. İtalyanlardan aldığı gemilerle deniz kuvvetlerini, Almanlardan aldığı birkaç uçakla hava kuvvetlerini kurdu ve hepsini genelkurmay başkanlığına (Farsça: ﺍﺮﺗﺵ ﺴﺗﺎﺩ) bağladı.

Dünyada işler değişmişti artık. Almanya’da Adolf Hitler Aryanların üstün ırk olduklarını savunuyordu. İranlılar'ın soyu Aryanlara uzanıyordu. İngilizlerin elini ülkeden kesmek istedi, böylece “Tam bağımsız İran” hayali gerçek olacaktı. Moskova cephesi kötü durumdaydı. İttifak güçleri Ruslara İran toprakları üzerinden mühimmat göndermek istedi. Rıza Şah bu öneriyi reddetti. Bu cevabın karşılığında ittifak güçleri ülkeye girmeye başladı. 1941 yılının ağustos ayında Ruslar kuzeybatıdan, İngilizler güneyden ülkeye girdi. Rıza Şah orduya hazır ol emrini verdi. Ancak ordunun hazırlığı bu hamlenin karşılığında yetersizdi. Zamanında Ruslardan satın alınmış olan silahlar Ruslara karşı işlemiyordu. Yine de İran yabancıların politik hilelerine kurban gitmişti. Yabancılar İran'a girdiler, Rıza Şah daha fazla gerginlik ve kargaşanın yaşanmaması için istifa etmek zorunda kaldı, Muhammed Ali Füruği'nin yaptığı diplomatik çabalar sonucu Büyük Britanya Rıza Şah'ın oğlu Muhammed Rıza Pehlevi'nin tahta geçmesini kabul ettiler. Britanya'dan gelen mesajda:

“Veliahtınızın sizin yerinize tahta oturmasını kabul ediyoruz ama majestelerini başka bir seçenek olduğunu düşünmesinler.” diyordu.^[]

İngiliz istilası tamamlandı ve ittifak güçleri İran demir yollarını kullanma hakkını elde ettiler, işte bu dönemde Winston Churchill İran'ı "Zafer Köprüsü" olarak adlandırdı.

Ölümü

İngilizler hala Şah Rıza'dan korkuyorlardı. Onun tekrar onlara karşı girişimde bulunacağını düşünerek gözaltında Bandar Abbas'tan gemiyle yurtdışına çıkardılar. İran'ın babası ve büyük önderi ülkeyi yanına aldığı bir avuç İran toprağıyla terk etmek zorunda kaldı. İngilizler ilk önce onu Mauritius adasına götürdüler. Rıza Şah alışkın olmadığı tropikal havadan dolayı hastalandı. Uzun uğraşlar sonucu İngilizler onu Güney Afrika'daki Johannesburg'a götürmeyi kabul ettiler. Rıza Şah 26 Temmuz 1944'te Johannesburg'da öldü. Ölümü pek çok entelektüel kimselerce İngilizler tarafından tezgâhlanmıştı, ama hiçbir zaman doğrulanmadı. Doktoru onun hazımsızlığı olduğunu söyledi, bilinen kalp problemi yoktu.

Ölümünden sonra Mısır'da mumyalandı ve Kahire Al Rifa'i Camii'nde saklandı. Yıllar sonra mumyası ülkeye geri geldi ve Ray kentinde hazırlanan mozolesine törenle gömüldü. İran meclisi ölümünden sonra ona “Büyük” (Farsça: بزرگ) lakabını verdi. 1979 İran Devrimi'nden sonra mozolesi Sadık Halhali tarafından, Ayetullah Humeyni'nin onayıyla yıkıldı.

Yaptığı reformlar

Rıza Şah saltanatına başladığından itibaren İran için büyük önem taşıyan ve modern İran'ın temelini oluşturan reformlar yaptı.

ve diğerlerinin çıkardığı kargaşayı susturdu ve İran Azerbaycanı ve Gilan-Mazenderan'da merkezi hükûmetin gücünü oturttu. Kürt isyanlarını bastırdı.
Özellikle Kaşan ve Luristan'da hüküm süren eşkıyaları yok etti.
Ordunun birleştirilmesi ve modernizasyonu. Askerlik kanununun geçirilmesi.
Huzistan'da ortaya çıkan hükûmetin bastırılması, bölgenin İran'a tekrar bağlanması.
Güney-Kuzey demiryolunun yapılması.
Şeriat hakimi yerine yargı sisteminin oluşturulması. Kapitülasyon yasalarının iptali.
'nın kurulması ve İngiliz bankalarının İran ekonomisindeki yerlerinin küçültülmesi.
Deniz ve Hava kuvvetlerinin kurulması.
Yabancı bankalarca yapılan İran paralarının yapımının İran'a alınması.
İran Milli Krallık Mücevherleri Müzesi'nin kurulması.
Gümrük yasalarının çıkartılması ve gelirlerinin devlet hesabına girilmesi.
ile olan petrol anlaşmasının iptali. Anlaşmanın ile yapılması.
Ziraat Bankası'nın tesisi.
Şapka ve Kıyafet Yasası'nın çıkartılması.
Tütün ve şeker fabrikalarının ülkenin dört bir yanında kurulması.
Yolların yapımı, birçok tünel ve önemli köprülerin yapımı.
Eğitim sisteminin modernizasyonu.
Tahran Üniversitesi'nin kurulması.

Kaynakça

^ Michael P. Zirinsky; "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921-1926", International Journal of Middle East Studies 24 (1992), pp. 639-663, Cambridge University Press
^ GholamAli Haddad Adel; et al. (2012). The Pahlavi Dynasty: An Entry from Encyclopaedia of the World of Islam. EWI Press. p. 3. (...) His mother, Nush Afarin, was a Georgian Muslim immigrant (...).
^ Glenn E. Curtis, Eric Hooglund (2008). "Iran: A Country Study". Government Printing Office. s. 27. 21 Ekim 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Şubat 2019.

Dış bağlantılar

Rıza Şah'ın görüntülerinden hazırlanan video klibi 24 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Resmî unvanlar
Önce gelen: Ahmed Şah Kaçar	İran Şahı 1925-1941	Sonra gelen: Muhammed Rıza Pehlevi

[1] Michael P. Zirinsky; "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921-1926", International Journal of Middle East Studies 24 (1992), pp. 639-663, Cambridge University Press

[2] GholamAli Haddad Adel; et al. (2012). The Pahlavi Dynasty: An Entry from Encyclopaedia of the World of Islam. EWI Press. p. 3. (...) His mother, Nush Afarin, was a Georgian Muslim immigrant (...).

[3] Glenn E. Curtis, Eric Hooglund (2008). "Iran: A Country Study". Government Printing Office. s. 27. 21 Ekim 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Şubat 2019.