Kripto-Yahudilik veya Gizli Yahudilik, gizlice Yahudiliği uygulamak fakat topluma karşı farklı bir dini uyguluyormuş gibi görünmektir; bu dinin takipçilerine, "gizli" anlamına gelen Yunanca κρυπτός (kriptos) sözcükten gelir "kripto Yahudiler" (veya "gizli Yahudiler") denir. Kripto Yahudi terimi atalarının bazı Yahudi geleneklerini takip eden fakat genelde Katoliklik gibi farklı bir dinden gözükenlere de denir. Bu fenomen Orta Çağ'da Yahudilerin 1492'de İspanya'dan kovulmasıyla başladı.
Avrupa
İspanya'da, 14. ve 15. yüzyıllarda resmi olarak din değiştiren Yahudilere Cristianos Nuevos yani Yeni Hristiyanlar veya sıkça kullanılan tabirle konversolar denildi. İspanya ve Portekiz, bu halkın anavatanlarında ve sömürgelerindeki haklarını kısıtladı. Engizisyon tehlikesine rağmen çoğu konverso Yahudi ibadetlerine gizlice devam etti.
Balear Adaları'nda birçok konverso bulunmaktaydı ve bunlara denmekteydi; 1492'deki Elhamra Kararnamesi'nin ardından başlayan İspanyol Engizisyonuyla bu konversolar dışarıya karşı Katolik olarak görünmelerine rağmen Yahudiliklerini gizlice idame ettirdiler. Bu konversolar, kripto-Yahudilerin en bilinenlerindendir.
Bu zamandan önce de zorla din değiştirilen Yahudiler nedeniyle kripto Yahudiler bulunmaktaydı.
Bazı Sabetay Sevi'nin takipçisi olan Yahudiler resmi olarak İslam'a geçti, bunun ardından 'ın "Franksist" denen takipçileri de İslam'a geçti fakat Mesianik Yahudiliğin unsurlarını devam ettirdiler.
Kripto-Yahudiler, Rusya ve Sovyetler Birliği etkisi altındaki Doğu Avrupa ülkelerinde, 1917'deki Ekim Devrimiyle Komünizm'in yükselişe geçmesi sebebiyle varlıklarını sürdürdüler. Diğer durumlardan farklı olarak bu Yahudilerin dinleri zorla başka bir dine değiştirilmedi; bütün dinler tümden yasaklandı. Komünizm'in bitmesiyle eski Sovyet ülkelerindeki Yahudi asıllılar dinlerine geri döndüler.
Portekiz'deki , kuvvetli gizli geleneklerini 12. yüzyıldan beri sürdürdüler. Cemaat, gizlilik içinde geleneklerini devam ettirip cemaat içi evliliklerle ve inançlarını dışarıya karşı göstermeyerek ayakta kaldı. Onlar ve inançları 20. yüzyılda keşfedildi. Bu kripto Yahudilerin kendilerinin has Sefarad gelenekleri bulunmaktadır. Yakın zamanda diğer Yahudilerle iletişime geçtiler. Bu Yahudilerden bazıları ortodoks oldularsa da çoğu eski geleneklerini devam ettirmektedir.
Xuetalar
, Mayorka'nın Balear Adalarında yaşayan, hemen hemen hepsi kripto Yahudisi olanların nesillerinden gelenler olup 1391'de zorla dinleri değiştirilenlerdir. Xueta teriminin anlamı Katalanca'da domuz demektir, aynı İspanyolcadaki konversolar için kullanılan marrano terimi gibi.
750,000 kişilik ada nüfusunun 20,000 ila 25,000'ini oluşturmaktadır; asırlar boyunca Katolik olarak görünen bu halk ile Mayorka halkı arasındaki etnik gerginlik yakın zamanda azalmaya başlamıştır. Bazı ortodoks hahamlara göre, Xuetalar cemaat içi evlilikler yaptıkları için, Yahudi kanunları gereğince Yahudi bir anneden geldiklerinden Yahudi sayılmaktadır. Yakın zamanda ise cemaat dışındakilerle karışık evlilikler ön plana çıkmaya başlamıştır.
II.Dünya Savaşı'nda Nazi Almanyası, Mayorkalılardan, Yahudi ataları bulunduğu gerekçesiyle Xuetaları kendilerine teslim etmelerini istedi. Söylentiye göre dini yetkililer Nazilerin bu isteğini geri çevirmiştir.
Bazı Xuetalar Yahudiliğe geri dönüş yapmıştır. Bazıları haham olmuştur.
Neofiti
, Sicilya Adası'nın yanı sıra 13 ila 16. yüzyıllar arası Güney İtalya'yı kontrolünde bulunduran Sicilya Krallığı'nda yaşayan kripto-Yahudilerdir.
Asya ve Müslüman topraklar
Müslüman topraklarda, halen (veya bir zamanlar) Kripto-Yahudi cemaatler bulunmaktadır. ataları sözde İslam'a geçmelerine rağmen Yahudilik ibadetlerini devam ettirdikleri düşünülür. Bu durum, Selanik'teki için de geçerlidir. Büyük bir kripto Yahudi cemaati, Horasan'ın yakınlarındaki Meşhed'de de bulunmaktadır; bu Yahudiler "Cedid al-İslam" olarak bilinir ve topluca zorla 1839'da İslam'a geçirilmişlerdir. Bu cemaatin büyük bir kısmı 1946'da İsrail'e göç etmiştir, fakat bazıları da Müslüman olup bugün hala İran'da yaşamaktadır. İran'ın Sebe köyünde yaşan yerli Müslümanlarda Yahudi geleneklerinin uygulandığı gözükür; örneğin kadınlar Cuma günü güneş batmadan mum yakmaktadırlar (bkz. Şabat). Bu sebeple bu topluluğun bir zamanlar İslam'a geçen İran Yahudileri oldukları dolayısıyla kripto-Yahudi oldukları düşünülür.
Kuzey Amerika
Genelde Meksika'daki İspanyol hakimiyeti altındaki topraklarda, kripto Yahudilik açısından sömürge kökeninin üç ana tarihi bileşeni bulunmaktadır. Hepsinin coğrafi ve geçici unsurları vardır: erken sömürge kökleri, Nuevo León sınır eyaleti ve sonradan kuzey sınır eyaletleri. Kripto Yahudi geleneklerinin karmaşık tarihleri vardır ve genelde karşıt görüşlü Katolik ve Yahudi geleneklerinin karışımından oluşur. Çoğu kereler Katolik maskesi altında yerli halkın Yahudi ibadetleri olarak kendini gösterir. Katolisizm tezatına ek olarak diğer geleneklere adapte olma yeni kreol bir din oluşturmaktadır.
Erken sömürgecilik dönemi — 16. yüzyıl
Portekiz 1497'de bir bildiri yayınlayıp tüm Yahudi çocukların dinlerini değiştirdi ve dinlerini değiştirmeyen ebeveynleri olan çocuklar devlet vesayetine alındı. Dolayısıyla, erken sömürgecilik döneminde Meksika'ya göç eden ilk kripto Yahudileri birinci ve ikinci nesil İspanyol kökenli Portekiz gizli Yahudilerinden oluşuyordu. Portekizli göçmenlerin sayıları o kadar fazlaydı ki İspanyol sömürge topraklarındaki "Portekizli" yaftası "Yahudi" terimiyle eşdeğer kullanılıyordu. Meksika'da, iyi nüfuslandırılmış sömürgelere yapılan göçler hem ticaret olanaklarını geliştiriyor hem de artmakta olan İspanyol kültürü gayri-Hristiyan nüfusuyla dengeleniyordu. Göçmenler, yerli halkın büyük bir kısmı Hristiyan olmadığı için kültürel hoşgörünün olacağını düşünüyordu.
Sömürge yetkilileri, 16. yüzyılda birçok kripto Yahudisinin Meksika'ya gelmesiyle sömürgenin ve İspanyol toplumunun Yahudileştiğini belirten belgelerle durumu İspanya'ya şikayet ediyordu. Yetkililer Meksika şehrinde gizli bir sinagog buldular ve bunu kınadılar. Bu zamandan sonra "temiz kan" zorunluluğunu yürürlüğe sokan yetkililer Yeni Hristiyanların ülkeye girmesini yasakladı ve ülkeye en az üç nesil boyunca Hristiyan olduğunu ispatlayabilenleri kabul etti. Yeni gelen göçmenlerin Katolik olduğunu garantiye alabilmek için yürürlüğe sokuldu. Engizisyonlarla yerli halk Katolikliğe geçirildi. Meksika Engizisyonunda yakılarak öldürülen ilk kurbanlar kafir yerliler ve kripto Yahudilerdi.
Temiz Kan Kanunu'yla, Nuevo León eyaleti dışındaki bölgelere konversoların göçleri azaldı.
Nuevo León — 1590'lardan 17. yüzyılın başlarına
Meksika sömürgeciliği, kuzeye doğru, yüksek nüfuslu kızgın kabilelerin esnek bir federasyon oluşturduğu saldırgan topraklarda genişleme olarak açıklanabilir. İspanya, genişlemeyi, maden zenginliklerini ortaya çıkararak, madenlerde yerli halkı işçi olarak kullanarak ve hayvan yetiştirmek için rancho denen çiftlikler oluşturarak finanse etti. İspanya için sorunlu bölgelerden biri, Yeni İspanya'nın kuzeydoğu çeyreği olan ve bugünün Meksikasını oluşturan topraklardı. , Apaçi ve diğer kabileler Hristiyanlaşmaya ve "yerleşmeye" karşı direniyorlardı. Bu sınır bölgesi kanunsuz ve çalkantılıydı.
Portekizli Yeni Hristiyanlardan olan saray haznedarıydı ve kendisine zamanının vahşi toprakları olan Nuevo León'a yerleşme ayrıcalığı tanındı. Yahudilikten veya Müslümanlıktan dönme olanları ayıklamak için konulmuş sadece "eski Hristiyanların" topraklara gelme izni kuralından bu bölge Carvajal için muaf tutuldu. Bu muafiyet, kripto Yahudilerin yasal yollarla Nuevo Leon'a yerleşmesine olanak sağladı. Carvajal'ın yanında getirdiği 100 asker ve 60 işçinin çoğu gizli Yahudiydi.
Carvajal valiliğindeki vilayetin merkezi olarak Monterrey kuruldu. Birkaç yıl içinde, bazı kişiler bu kuzey vilayette Yahudilik ibadetlerinin icra edildiğini ve ve kafir yerli halkın dinlerini değiştirmekte gevşek davranıldığını Meksika şehrine rapor etti. Yeni koloninin esas ekonomik hareketliliği, Carvajal ve adamları tarafından yakalanan yerlilerin köle ticaretinde kullanılmasıyla gerçekleşmekteydi. Vali yardımcısı , 1591'de, yeni bir sömürge alanı bulmak için büyük bir keşif heyetiyle yola çıktı. Castaño, bu keşfi izinsiz yaptığı için tutuklanıp Filipinler'e sürgüne gönderildi. Bu ceza sonradan geri çekilmiş olsa da bir köle ayaklanmasında öldürüldü.
Vali, ailesi ve yakınları Meksika Engizisyonuna çıkması için çağrıldı. Tutuklanıp hapse atıldılar. Valinin ailesine hakları geri verilmiş olsa da kendisi hapiste öldü. Hakları iade edilenlerden biri yeğeni Anna Carvajal'di. Anna ve bazı diğer kişiler eski dinlerine dönme suçundan yakılarak öldürüldü,
Valinin diğer yeğenleri soyadlarını Lumbroso'ya değiştirdiler. Bu yeğenlerden biri, Amerika'nın ilk Yahudi yazarlarından olan Joseph Lumbroso idi. Yahudi geleneklerini yerine getirme amacıyla kendini bir çölde sünnet ettiği rivayet edilir. Anıları, mektupları ve engizisyon belgeleri bugüne kadar gelmiştir. Soyadlarını Lumbroso'ya değiştiren yeğenlerden ikisi sonradan İtalya'ya göç edip ünlü birer haham oldular.
Vali Carvajal zamanında, Monterrey şehri, güney topraklardaki Meksika Engizisyonu'ndan kaçan Yahudiler için bir sığınak oluşturdu. Dolayısıyla Nuevo León ve Monterrey'in kuruluş hikâyeleri kripto Yahudiliği açısından önemlidir. Meksika öncesi dönemde ilk Yahudilik ile ilgili cemaati oluşturdular. Bugünün modern Meksikası'nda dinlerini açıkça uygulayabilen Yahudi cemaatleri 19. ve 20. yüzyıllarda Doğu Avrupa, Suriye ve Türkiye'den gelenlerle kurulmuştur.
ABD'nin güneybatısında 17. ve 18 yüzyıllardaki eski İspanyol bölgeler
Nuevo León'daki Meksika Engizisyonundan kaçan kripto-Yahudiler kuzeyde Teksas, New Mexico ve birazı da Kaliforniya'ya yerleşti.
Eskiden İspanyolların elinde bulunan ABD'nin güneybatısındaki bazı Hispanik Katoliklerin kripto-Yahudileri olduğu ve Yahudilik ibadetlerini uyguladıkları inancı mevcuttur. Bu kişiler, yaşlı akrabalarının Yahudi geleneklerini icra ettiğini belirtmektedir. New Mexico'daki kripto-Yahudilerin varlığı araştırmacı Stanley M. Hordes, Janet Liebman Jacobs, Schulamith Halevy ve Seth D. Kunin tarafından belgelenmiştir. Tek bir araştırmacı (Folklorist Judith Neulander) güneybatıdaki Hispaniklerin Yahudi olduklarına şüpheyle yaklaşmaktadır; iddiasına göre, bu mevsubahis gelenekler Sefarad'den ziyade Aşkenaz gelenekleridir dolayısıyla kripto-Yahudi olamazlar ve bu anılar başkalarının tesirinde kalınarak şekillenmiştir. Ayrıca Evanjelik Protestan Hristiyanlarda Yahudi gelenekleri görüldüğünü belirtmektedir. Neulander'ın bu teorisine Kunin'in "Juggling Identities: Identity and Authenticity Among the Crypto-Jews" kitabında da yer verilmiştir.
Günümüz
American Journal of Human Genetics'te yayınlanan Aralık 2008'de yapılmış bir araştırma modern İspanyol (ve Portekiz) asıllıların %19.8'nin Sefarad DNA'sı taşıdığını belirtmektedir. Bu araştırma Stephen Oppenheimer için tartışma konusudur çünkü 5000 ila 10,000 yıl önce Doğu Akdeniz'den göç edenlerin Sefarad Yahudilerine eklendiğini savunmaktadır: "Yahudi göçmenlerin göçlerine baktıklarını varsayıyorlar fakat aynı soy Neolitik çağdan başlamış olabilir". Aynı yazar Ekim 2008'de yapılan bir araştırmada İberya ve Balear Adalarındaki soyağaçlarının Fenike kökenli olduğunu gösterdiğini belirtir.
Yakın zamanda yapılan genetik araştırmalar Güneybatı Amerika'daki Latinoların çoğunun Anusim (Katolisizme geçen Sefaradlar) olabileceğini göstermektedir. Yahudi genetiğinde uzman olan araştırmacı Arizona Üniversitesi profesörü Michael Hammer, Sami olmayanların %1'inden azının taşıdığını ve dünyada sadece Yahudi nüfusunun dört katında bulunduğunu, New Mexico'da 78 Latino üzerinde yapılan testlerde 30'unun bu kromozomu taşıdığının ortaya çıktığını belirtir. Ayrıca New Mexico, Teksas ve kuzey Meksika erkeklerinin %10 ila %15'i, kökleri Orta Doğu'ya uzanan Y kromozomu taşımaktadır.
Nuevo León eyaletinin başkenti Monterrey'in Teksas sınırına yakın bölgelerinde kripto-Yahudilerinin torunları olduğu söylenir. Agualeguas (Nuevo León)'taki kilisede haç üstünde bir de Yahudi yıldızı bulunmaktadır. Jalisco eyaletinin Guadalajara, ve Puerto Vallarta şehirlerinde çok sayıda Anusim bulunmaktadır.
Aşkenaz ve Sefarad olmak üzere bugün Meksika'da 40,000 Yahudi bulunmaktadır. Araştırmacılar ve tarihçiler bu sayıya Anusimlerin de eklenildiği düşünüldüğünde nüfusun önemli ölçüde artacağını dile getirmektedirler.
İtalya
Bazı uzmanlar, Sicilya ve Calabria asıllı İtalyan Amerikalıların kripto-Yahudi kökenli olduğunu belirtir.
Orta ve Güney Amerika ve Karayipler
Güneybatı Amerika gibi, Kolombiya'nın Antioquia eyaleti ve büyük Paisa bölgesinde yaşayan çoğu aile sözlü gelenek olarak Yahudi soyundan geldiğini belirtmektedir. Bu nüfus üzerinde yapılan genetik çalışmalarda çoğunun güney İspanya'dan bir kısmınında kuzey İberya'dan geldiği görülmektedir yani Sefarad kökenli olma ihtimalleri vardır. Her Noel'de Medellin'de yapılan marranada denen domuz öldürme geleneği Yahudi kanunları'nın inkârının teyidiyle bağdaştırılır.
İspanyol sömürge döneminde Sefarad konversolar için güvenli sığınaklardan biri Santa Cruz, Bolivya'ydı. 1557'de birçok kripto-Yahudi 'e katılıp Santa Cruz şehrinin kurucularından oldular. 16. yüzyılda bazı kripto-Yahudiler Potosi, La Paz ve La Plata şehirlerinde engizisyondan kaynaklanan zulümlerle karşılaşınca konversoların rahatsız edilmediği Santa Cruz'a taşındılar. Bu sınır kenti Peru madenlerini tehdit eden Portekizliler ve Guaranilerin ataklarında tampon bölgeyi oluşturuyordu. Bazıları Santa Cruz'a ve civar kentler olan Vallegrande, Postrervalle, Portachuelo, Terevinto, Pucara, Cotoca gibi şehirlere taşındı.
Santa Cruz'daki Katolik ailelerden bazıları Yahudi kökenlidir; cemaati etkileyen bazı Yahudi geleneklerinin devam ettiği görülür. 1920'lerde ailelerde Yedi Kollu Şamdan vardı ve yemeklerini kaşer kurallarına göre hazırlıyorlardı. Bazı aileler halen Cuma günbatımında mum yakarlar ve ölülerini yere oturarak anarlar. 5 asırın ardından bu ailelerin bazıları halen Yahudi kökenli olduklarını onaylamaktadır fakat buna rağmen Katolik ibadetlerini (bazen Yahudilik ile Katolik ibadetlerinin karışımını) uygulamaktadır.
Bu cemaatlerin dışında kripto-Yahudi kökenli Katoliklerin Dominik Cumhuriyeti, Küba ve Porto Riko'da yaşadığı söylenmektedir. Bu ülkelere İspanyolca konuşan diğer Güney Amerika ülkeleri olan Arjantin, Venezuela, Şili ve Ekvador da dahildir. Bu cemaatlerin "inançta Katolik, kanda Yahudi" diye de bir deyişleri vardır.
Bütün bu yerler İspanyol ve Portekiz İmparatorluklarının uzantısı olup kripto-Yahudileri avlayan engizisyonlar bu bölgelere de sıçramıştır. Sömürgede yapılan engizisyonlar İspanya'da yapılanlardan daha uzun sürmüştür.
Ayrıca bakınız
- Latin Amerika'daki Yahudilerin tarihi
- Marrano
- Anusim
- Yahudi tarihi
- Sabetaycılık
- (Kim Yahudidir?)
Kaynakça
- ^ Jacobs, J (2002). Hidden Heritage: The Legacy of the Crypto-Jews. University of California Press. ISBN . OCLC 48920842.
- ^ Tobias, HJ (1992). A History of the Jews in New Mexico. University of New Mexico Press. ISBN . OCLC 36645510.
- ^ Alexy, T (2003). The Marrano Legacy: A Contemporary Crypto-Jewish Priest Reveals Secrets of His Double Life. University of New Mexico Press. ISBN . OCLC 51059087.
- ^ Benbassa, E (2000). Sephardi Jewry: A History of the Judeo-Spanish Community, 14th-20th Centuries (Jewish Communities in the Modern World). University of California Press. ISBN . OCLC 154877054.
- ^ Gerber, JS (1994). Jews of Spain: A History of the Sephardic Experience. Free Press. ISBN . OCLC 30339044.
- ^ a b Levine Melammed, Renee. "Women in Medieval Jewish Societies." Women and Judaism: New Insights and Scholarship. Ed. Frederick E. Greenspahn. New York: New York University Press, 2009. 105-106.
- ^ Socolovsky, J (2003). . 5 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2007.
- ^ Gitlitz, D (2000). Secrecy and Deceit: The Religion of the Crypto-Jews. Jewish Publication Society of America. ISBN . OCLC 33861844.
- ^ Grätz, in "Monatsschrift", Feb., 1884
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Eylül 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2011.
- ^ . 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2011.
- ^ http://www.rcadena.net/carvajal/carvajal.htm 30 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., accessed Mar 4, 2011
- ^ http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=138&letter=C 18 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., accessed Mar 5, 2011
- ^ Flint, Richard and Shirley Cushing. "Juan Morlete, Gaspar Castano de Sosa, and the Province of Nuevo Leon." New Mexico Office of the State Historian. http://www.newmexicohistory.org/filedetails.php?fileID=476 27 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., accessed 4 Mar 2011
- ^ Hammond, George P. and Rey, Apapito, The Rediscovery of New Mexico, 1580-1594, Albuquerque: U of NM Press, 1966, pp. 48, 245-301
- ^ Hordes, Stanley M. (2005). To The End of The Earth: A History of the Crypto-Jews of New Mexico]]. Columbia University Press. s. 376. ISBN .
- ^ Liebman Jacobs, Janet (2002). . University of California. s. 212. ISBN .
- ^ Kunin, Seth D. (2009). . Columbia University Press. s. 288. ISBN .
- ^ . The American Center of Khazar Studies. 2005. 5 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2007.
|yayımcı=
dış bağlantı () - ^ Massil, SW (editor) (2007). . Mitchell Vallentine & Company. s. 163. ISBN .
- ^ . 12 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2011.
- ^ Carvajal-Carmona, LG (2000). "Strong Amerind/white sex bias and a possible Sephardic contribution among the founders of a population in northwest Colombia". American Journal of Human Genetics. 67 (5). ss. 1062-1066. doi:10.1016/S0002-9297(07)62956-5. (PMC) 1288568 $2. (PMID) 11032790. Erişim tarihi: 14 Nisan 2007. bad link
- ^ Rodas, Albeiro (2007). "Medellín resplandece en diciembre". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ekim 2009.
- ^ “Farewell España, The World The Sephardim Remembered”, written by Howard Sachar
- ^ a b “History of the Jewish People”, written by Eli Birnbaum
- ^ a b "Storm Clouds over the Bolivian Refuge", written by Sherry Mangan
- ^ “Los Judíos de Vallegrande”, El Deber, written by Mario Rueda Peña, November 23, 1995
- ^ a b Steinberg-Spitz, Clara (1999). "The Inquisition in the New World". 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2007.
Dış bağlantılar
- The Jewish History Resource Center, Project of the Dinur Center for Research in Jewish History, The Hebrew University of Jerusalem
- The Story of Secret and Forcibly Converted Jews 20 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Shavei 26 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Luis de Carvajal, el mozo
- Societry for Crypto Judaic Studies [2] 13 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Crypto Jews/Anusim Resources [3] 29 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Shavei Israel - a group tht helps our lost brethren return 26 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Beth HaDerech - Returning to Judaism24 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kripto Yahudilik veya Gizli Yahudilik gizlice Yahudiligi uygulamak fakat topluma karsi farkli bir dini uyguluyormus gibi gorunmektir bu dinin takipcilerine gizli anlamina gelen Yunanca kryptos kriptos sozcukten gelir kripto Yahudiler veya gizli Yahudiler denir Kripto Yahudi terimi atalarinin bazi Yahudi geleneklerini takip eden fakat genelde Katoliklik gibi farkli bir dinden gozukenlere de denir Bu fenomen Orta Cag da Yahudilerin 1492 de Ispanya dan kovulmasiyla basladi Yahudilige ozgu cisimler yukaridan saat yonunde Sabat mumluklari el yikama kasesi Tora nin kitaplarindan biri ve Tanah yad sofar ve kutusu AvrupaIspanya da 14 ve 15 yuzyillarda resmi olarak din degistiren Yahudilere Cristianos Nuevos yani Yeni Hristiyanlar veya sikca kullanilan tabirle konversolar denildi Ispanya ve Portekiz bu halkin anavatanlarinda ve somurgelerindeki haklarini kisitladi Engizisyon tehlikesine ragmen cogu konverso Yahudi ibadetlerine gizlice devam etti Balear Adalari nda bircok konverso bulunmaktaydi ve bunlara denmekteydi 1492 deki Elhamra Kararnamesi nin ardindan baslayan Ispanyol Engizisyonuyla bu konversolar disariya karsi Katolik olarak gorunmelerine ragmen Yahudiliklerini gizlice idame ettirdiler Bu konversolar kripto Yahudilerin en bilinenlerindendir Bu zamandan once de zorla din degistirilen Yahudiler nedeniyle kripto Yahudiler bulunmaktaydi Bazi Sabetay Sevi nin takipcisi olan Yahudiler resmi olarak Islam a gecti bunun ardindan in Franksist denen takipcileri de Islam a gecti fakat Mesianik Yahudiligin unsurlarini devam ettirdiler Kripto Yahudiler Rusya ve Sovyetler Birligi etkisi altindaki Dogu Avrupa ulkelerinde 1917 deki Ekim Devrimiyle Komunizm in yukselise gecmesi sebebiyle varliklarini surdurduler Diger durumlardan farkli olarak bu Yahudilerin dinleri zorla baska bir dine degistirilmedi butun dinler tumden yasaklandi Komunizm in bitmesiyle eski Sovyet ulkelerindeki Yahudi asillilar dinlerine geri donduler Portekiz deki kuvvetli gizli geleneklerini 12 yuzyildan beri surdurduler Cemaat gizlilik icinde geleneklerini devam ettirip cemaat ici evliliklerle ve inanclarini disariya karsi gostermeyerek ayakta kaldi Onlar ve inanclari 20 yuzyilda kesfedildi Bu kripto Yahudilerin kendilerinin has Sefarad gelenekleri bulunmaktadir Yakin zamanda diger Yahudilerle iletisime gectiler Bu Yahudilerden bazilari ortodoks oldularsa da cogu eski geleneklerini devam ettirmektedir Xuetalar Mayorka nin Balear Adalarinda yasayan hemen hemen hepsi kripto Yahudisi olanlarin nesillerinden gelenler olup 1391 de zorla dinleri degistirilenlerdir Xueta teriminin anlami Katalanca da domuz demektir ayni Ispanyolcadaki konversolar icin kullanilan marrano terimi gibi 750 000 kisilik ada nufusunun 20 000 ila 25 000 ini olusturmaktadir asirlar boyunca Katolik olarak gorunen bu halk ile Mayorka halki arasindaki etnik gerginlik yakin zamanda azalmaya baslamistir Bazi ortodoks hahamlara gore Xuetalar cemaat ici evlilikler yaptiklari icin Yahudi kanunlari geregince Yahudi bir anneden geldiklerinden Yahudi sayilmaktadir Yakin zamanda ise cemaat disindakilerle karisik evlilikler on plana cikmaya baslamistir II Dunya Savasi nda Nazi Almanyasi Mayorkalilardan Yahudi atalari bulundugu gerekcesiyle Xuetalari kendilerine teslim etmelerini istedi Soylentiye gore dini yetkililer Nazilerin bu istegini geri cevirmistir Bazi Xuetalar Yahudilige geri donus yapmistir Bazilari haham olmustur Neofiti Sicilya Adasi nin yani sira 13 ila 16 yuzyillar arasi Guney Italya yi kontrolunde bulunduran Sicilya Kralligi nda yasayan kripto Yahudilerdir Asya ve Musluman topraklarMusluman topraklarda halen veya bir zamanlar Kripto Yahudi cemaatler bulunmaktadir atalari sozde Islam a gecmelerine ragmen Yahudilik ibadetlerini devam ettirdikleri dusunulur Bu durum Selanik teki icin de gecerlidir Buyuk bir kripto Yahudi cemaati Horasan in yakinlarindaki Meshed de de bulunmaktadir bu Yahudiler Cedid al Islam olarak bilinir ve topluca zorla 1839 da Islam a gecirilmislerdir Bu cemaatin buyuk bir kismi 1946 da Israil e goc etmistir fakat bazilari da Musluman olup bugun hala Iran da yasamaktadir Iran in Sebe koyunde yasan yerli Muslumanlarda Yahudi geleneklerinin uygulandigi gozukur ornegin kadinlar Cuma gunu gunes batmadan mum yakmaktadirlar bkz Sabat Bu sebeple bu toplulugun bir zamanlar Islam a gecen Iran Yahudileri olduklari dolayisiyla kripto Yahudi olduklari dusunulur Kuzey AmerikaGenelde Meksika daki Ispanyol hakimiyeti altindaki topraklarda kripto Yahudilik acisindan somurge kokeninin uc ana tarihi bileseni bulunmaktadir Hepsinin cografi ve gecici unsurlari vardir erken somurge kokleri Nuevo Leon sinir eyaleti ve sonradan kuzey sinir eyaletleri Kripto Yahudi geleneklerinin karmasik tarihleri vardir ve genelde karsit goruslu Katolik ve Yahudi geleneklerinin karisimindan olusur Cogu kereler Katolik maskesi altinda yerli halkin Yahudi ibadetleri olarak kendini gosterir Katolisizm tezatina ek olarak diger geleneklere adapte olma yeni kreol bir din olusturmaktadir Erken somurgecilik donemi 16 yuzyil Portekiz 1497 de bir bildiri yayinlayip tum Yahudi cocuklarin dinlerini degistirdi ve dinlerini degistirmeyen ebeveynleri olan cocuklar devlet vesayetine alindi Dolayisiyla erken somurgecilik doneminde Meksika ya goc eden ilk kripto Yahudileri birinci ve ikinci nesil Ispanyol kokenli Portekiz gizli Yahudilerinden olusuyordu Portekizli gocmenlerin sayilari o kadar fazlaydi ki Ispanyol somurge topraklarindaki Portekizli yaftasi Yahudi terimiyle esdeger kullaniliyordu Meksika da iyi nufuslandirilmis somurgelere yapilan gocler hem ticaret olanaklarini gelistiriyor hem de artmakta olan Ispanyol kulturu gayri Hristiyan nufusuyla dengeleniyordu Gocmenler yerli halkin buyuk bir kismi Hristiyan olmadigi icin kulturel hosgorunun olacagini dusunuyordu Somurge yetkilileri 16 yuzyilda bircok kripto Yahudisinin Meksika ya gelmesiyle somurgenin ve Ispanyol toplumunun Yahudilestigini belirten belgelerle durumu Ispanya ya sikayet ediyordu Yetkililer Meksika sehrinde gizli bir sinagog buldular ve bunu kinadilar Bu zamandan sonra temiz kan zorunlulugunu yururluge sokan yetkililer Yeni Hristiyanlarin ulkeye girmesini yasakladi ve ulkeye en az uc nesil boyunca Hristiyan oldugunu ispatlayabilenleri kabul etti Yeni gelen gocmenlerin Katolik oldugunu garantiye alabilmek icin yururluge sokuldu Engizisyonlarla yerli halk Katoliklige gecirildi Meksika Engizisyonunda yakilarak oldurulen ilk kurbanlar kafir yerliler ve kripto Yahudilerdi Temiz Kan Kanunu yla Nuevo Leon eyaleti disindaki bolgelere konversolarin gocleri azaldi Nuevo Leon 1590 lardan 17 yuzyilin baslarina Meksika somurgeciligi kuzeye dogru yuksek nufuslu kizgin kabilelerin esnek bir federasyon olusturdugu saldirgan topraklarda genisleme olarak aciklanabilir Ispanya genislemeyi maden zenginliklerini ortaya cikararak madenlerde yerli halki isci olarak kullanarak ve hayvan yetistirmek icin rancho denen ciftlikler olusturarak finanse etti Ispanya icin sorunlu bolgelerden biri Yeni Ispanya nin kuzeydogu ceyregi olan ve bugunun Meksikasini olusturan topraklardi Apaci ve diger kabileler Hristiyanlasmaya ve yerlesmeye karsi direniyorlardi Bu sinir bolgesi kanunsuz ve calkantiliydi Portekizli Yeni Hristiyanlardan olan saray haznedariydi ve kendisine zamaninin vahsi topraklari olan Nuevo Leon a yerlesme ayricaligi tanindi Yahudilikten veya Muslumanliktan donme olanlari ayiklamak icin konulmus sadece eski Hristiyanlarin topraklara gelme izni kuralindan bu bolge Carvajal icin muaf tutuldu Bu muafiyet kripto Yahudilerin yasal yollarla Nuevo Leon a yerlesmesine olanak sagladi Carvajal in yaninda getirdigi 100 asker ve 60 iscinin cogu gizli Yahudiydi Carvajal valiligindeki vilayetin merkezi olarak Monterrey kuruldu Birkac yil icinde bazi kisiler bu kuzey vilayette Yahudilik ibadetlerinin icra edildigini ve ve kafir yerli halkin dinlerini degistirmekte gevsek davranildigini Meksika sehrine rapor etti Yeni koloninin esas ekonomik hareketliligi Carvajal ve adamlari tarafindan yakalanan yerlilerin kole ticaretinde kullanilmasiyla gerceklesmekteydi Vali yardimcisi 1591 de yeni bir somurge alani bulmak icin buyuk bir kesif heyetiyle yola cikti Castano bu kesfi izinsiz yaptigi icin tutuklanip Filipinler e surgune gonderildi Bu ceza sonradan geri cekilmis olsa da bir kole ayaklanmasinda olduruldu Vali ailesi ve yakinlari Meksika Engizisyonuna cikmasi icin cagrildi Tutuklanip hapse atildilar Valinin ailesine haklari geri verilmis olsa da kendisi hapiste oldu Haklari iade edilenlerden biri yegeni Anna Carvajal di Anna ve bazi diger kisiler eski dinlerine donme sucundan yakilarak olduruldu Valinin diger yegenleri soyadlarini Lumbroso ya degistirdiler Bu yegenlerden biri Amerika nin ilk Yahudi yazarlarindan olan Joseph Lumbroso idi Yahudi geleneklerini yerine getirme amaciyla kendini bir colde sunnet ettigi rivayet edilir Anilari mektuplari ve engizisyon belgeleri bugune kadar gelmistir Soyadlarini Lumbroso ya degistiren yegenlerden ikisi sonradan Italya ya goc edip unlu birer haham oldular Vali Carvajal zamaninda Monterrey sehri guney topraklardaki Meksika Engizisyonu ndan kacan Yahudiler icin bir siginak olusturdu Dolayisiyla Nuevo Leon ve Monterrey in kurulus hikayeleri kripto Yahudiligi acisindan onemlidir Meksika oncesi donemde ilk Yahudilik ile ilgili cemaati olusturdular Bugunun modern Meksikasi nda dinlerini acikca uygulayabilen Yahudi cemaatleri 19 ve 20 yuzyillarda Dogu Avrupa Suriye ve Turkiye den gelenlerle kurulmustur ABD nin guneybatisinda 17 ve 18 yuzyillardaki eski Ispanyol bolgeler Nuevo Leon daki Meksika Engizisyonundan kacan kripto Yahudiler kuzeyde Teksas New Mexico ve birazi da Kaliforniya ya yerlesti Eskiden Ispanyollarin elinde bulunan ABD nin guneybatisindaki bazi Hispanik Katoliklerin kripto Yahudileri oldugu ve Yahudilik ibadetlerini uyguladiklari inanci mevcuttur Bu kisiler yasli akrabalarinin Yahudi geleneklerini icra ettigini belirtmektedir New Mexico daki kripto Yahudilerin varligi arastirmaci Stanley M Hordes Janet Liebman Jacobs Schulamith Halevy ve Seth D Kunin tarafindan belgelenmistir Tek bir arastirmaci Folklorist Judith Neulander guneybatidaki Hispaniklerin Yahudi olduklarina supheyle yaklasmaktadir iddiasina gore bu mevsubahis gelenekler Sefarad den ziyade Askenaz gelenekleridir dolayisiyla kripto Yahudi olamazlar ve bu anilar baskalarinin tesirinde kalinarak sekillenmistir Ayrica Evanjelik Protestan Hristiyanlarda Yahudi gelenekleri goruldugunu belirtmektedir Neulander in bu teorisine Kunin in Juggling Identities Identity and Authenticity Among the Crypto Jews kitabinda da yer verilmistir Gunumuz American Journal of Human Genetics te yayinlanan Aralik 2008 de yapilmis bir arastirma modern Ispanyol ve Portekiz asillilarin 19 8 nin Sefarad DNA si tasidigini belirtmektedir Bu arastirma Stephen Oppenheimer icin tartisma konusudur cunku 5000 ila 10 000 yil once Dogu Akdeniz den goc edenlerin Sefarad Yahudilerine eklendigini savunmaktadir Yahudi gocmenlerin goclerine baktiklarini varsayiyorlar fakat ayni soy Neolitik cagdan baslamis olabilir Ayni yazar Ekim 2008 de yapilan bir arastirmada Iberya ve Balear Adalarindaki soyagaclarinin Fenike kokenli oldugunu gosterdigini belirtir Yakin zamanda yapilan genetik arastirmalar Guneybati Amerika daki Latinolarin cogunun Anusim Katolisizme gecen Sefaradlar olabilecegini gostermektedir Yahudi genetiginde uzman olan arastirmaci Arizona Universitesi profesoru Michael Hammer Sami olmayanlarin 1 inden azinin tasidigini ve dunyada sadece Yahudi nufusunun dort katinda bulundugunu New Mexico da 78 Latino uzerinde yapilan testlerde 30 unun bu kromozomu tasidiginin ortaya ciktigini belirtir Ayrica New Mexico Teksas ve kuzey Meksika erkeklerinin 10 ila 15 i kokleri Orta Dogu ya uzanan Y kromozomu tasimaktadir Nuevo Leon eyaletinin baskenti Monterrey in Teksas sinirina yakin bolgelerinde kripto Yahudilerinin torunlari oldugu soylenir Agualeguas Nuevo Leon taki kilisede hac ustunde bir de Yahudi yildizi bulunmaktadir Jalisco eyaletinin Guadalajara ve Puerto Vallarta sehirlerinde cok sayida Anusim bulunmaktadir Askenaz ve Sefarad olmak uzere bugun Meksika da 40 000 Yahudi bulunmaktadir Arastirmacilar ve tarihciler bu sayiya Anusimlerin de eklenildigi dusunuldugunde nufusun onemli olcude artacagini dile getirmektedirler ItalyaBazi uzmanlar Sicilya ve Calabria asilli Italyan Amerikalilarin kripto Yahudi kokenli oldugunu belirtir Orta ve Guney Amerika ve KarayiplerGuneybati Amerika gibi Kolombiya nin Antioquia eyaleti ve buyuk Paisa bolgesinde yasayan cogu aile sozlu gelenek olarak Yahudi soyundan geldigini belirtmektedir Bu nufus uzerinde yapilan genetik calismalarda cogunun guney Ispanya dan bir kismininda kuzey Iberya dan geldigi gorulmektedir yani Sefarad kokenli olma ihtimalleri vardir Her Noel de Medellin de yapilan marranada denen domuz oldurme gelenegi Yahudi kanunlari nin inkarinin teyidiyle bagdastirilir Ispanyol somurge doneminde Sefarad konversolar icin guvenli siginaklardan biri Santa Cruz Bolivya ydi 1557 de bircok kripto Yahudi e katilip Santa Cruz sehrinin kurucularindan oldular 16 yuzyilda bazi kripto Yahudiler Potosi La Paz ve La Plata sehirlerinde engizisyondan kaynaklanan zulumlerle karsilasinca konversolarin rahatsiz edilmedigi Santa Cruz a tasindilar Bu sinir kenti Peru madenlerini tehdit eden Portekizliler ve Guaranilerin ataklarinda tampon bolgeyi olusturuyordu Bazilari Santa Cruz a ve civar kentler olan Vallegrande Postrervalle Portachuelo Terevinto Pucara Cotoca gibi sehirlere tasindi Santa Cruz daki Katolik ailelerden bazilari Yahudi kokenlidir cemaati etkileyen bazi Yahudi geleneklerinin devam ettigi gorulur 1920 lerde ailelerde Yedi Kollu Samdan vardi ve yemeklerini kaser kurallarina gore hazirliyorlardi Bazi aileler halen Cuma gunbatiminda mum yakarlar ve olulerini yere oturarak anarlar 5 asirin ardindan bu ailelerin bazilari halen Yahudi kokenli olduklarini onaylamaktadir fakat buna ragmen Katolik ibadetlerini bazen Yahudilik ile Katolik ibadetlerinin karisimini uygulamaktadir Bu cemaatlerin disinda kripto Yahudi kokenli Katoliklerin Dominik Cumhuriyeti Kuba ve Porto Riko da yasadigi soylenmektedir Bu ulkelere Ispanyolca konusan diger Guney Amerika ulkeleri olan Arjantin Venezuela Sili ve Ekvador da dahildir Bu cemaatlerin inancta Katolik kanda Yahudi diye de bir deyisleri vardir Butun bu yerler Ispanyol ve Portekiz Imparatorluklarinin uzantisi olup kripto Yahudileri avlayan engizisyonlar bu bolgelere de sicramistir Somurgede yapilan engizisyonlar Ispanya da yapilanlardan daha uzun surmustur Ayrica bakinizLatin Amerika daki Yahudilerin tarihi Marrano Anusim Yahudi tarihi Sabetaycilik Kim Yahudidir Kaynakca Jacobs J 2002 Hidden Heritage The Legacy of the Crypto Jews University of California Press ISBN 978 0520235175 OCLC 48920842 Tobias HJ 1992 A History of the Jews in New Mexico University of New Mexico Press ISBN 978 0826313904 OCLC 36645510 Alexy T 2003 The Marrano Legacy A Contemporary Crypto Jewish Priest Reveals Secrets of His Double Life University of New Mexico Press ISBN 978 0826330550 OCLC 51059087 Benbassa E 2000 Sephardi Jewry A History of the Judeo Spanish Community 14th 20th Centuries Jewish Communities in the Modern World University of California Press ISBN 978 0520218222 OCLC 154877054 Gerber JS 1994 Jews of Spain A History of the Sephardic Experience Free Press ISBN 978 0029115749 OCLC 30339044 a b Levine Melammed Renee Women in Medieval Jewish Societies Women and Judaism New Insights and Scholarship Ed Frederick E Greenspahn New York New York University Press 2009 105 106 Socolovsky J 2003 5 Haziran 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 16 Nisan 2007 Gitlitz D 2000 Secrecy and Deceit The Religion of the Crypto Jews Jewish Publication Society of America ISBN 978 0827605626 OCLC 33861844 Gratz in Monatsschrift Feb 1884 Arsivlenmis kopya 11 Eylul 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Mart 2011 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Mart 2011 http www rcadena net carvajal carvajal htm 30 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde accessed Mar 4 2011 http www jewishencyclopedia com view jsp artid 138 amp letter C 18 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde accessed Mar 5 2011 Flint Richard and Shirley Cushing Juan Morlete Gaspar Castano de Sosa and the Province of Nuevo Leon New Mexico Office of the State Historian http www newmexicohistory org filedetails php fileID 476 27 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde accessed 4 Mar 2011 Hammond George P and Rey Apapito The Rediscovery of New Mexico 1580 1594 Albuquerque U of NM Press 1966 pp 48 245 301 Hordes Stanley M 2005 To The End of The Earth A History of the Crypto Jews of New Mexico Columbia University Press s 376 ISBN 978 0231129374 Liebman Jacobs Janet 2002 University of California s 212 ISBN 978 0520235175 Kunin Seth D 2009 Columbia University Press s 288 ISBN 978 0231142182 The American Center of Khazar Studies 2005 5 Ocak 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2007 yayimci dis baglanti yardim Massil SW editor 2007 Mitchell Vallentine amp Company s 163 ISBN 978 0853037354 KB1 bakim Fazladan yazi yazar listesi link 12 Haziran 2010 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Mart 2011 Carvajal Carmona LG 2000 Strong Amerind white sex bias and a possible Sephardic contribution among the founders of a population in northwest Colombia American Journal of Human Genetics 67 5 ss 1062 1066 doi 10 1016 S0002 9297 07 62956 5 PMC 1288568 2 PMID 11032790 Erisim tarihi 14 Nisan 2007 bad link Rodas Albeiro 2007 Medellin resplandece en diciembre 17 Ekim 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Ekim 2009 Farewell Espana The World The Sephardim Remembered written by Howard Sachar a b History of the Jewish People written by Eli Birnbaum a b Storm Clouds over the Bolivian Refuge written by Sherry Mangan Los Judios de Vallegrande El Deber written by Mario Rueda Pena November 23 1995 a b Steinberg Spitz Clara 1999 The Inquisition in the New World 5 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Nisan 2007 Dis baglantilarThe Jewish History Resource Center Project of the Dinur Center for Research in Jewish History The Hebrew University of Jerusalem The Story of Secret and Forcibly Converted Jews 20 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Shavei 26 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Luis de Carvajal el mozo Societry for Crypto Judaic Studies 2 13 Kasim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Crypto Jews Anusim Resources 3 29 Kasim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Shavei Israel a group tht helps our lost brethren return 26 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Beth HaDerech Returning to Judaism24 Aralik 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde