Bîrûnî (4 Eylül 973 Kat - 13 Aralık 1048 Gazne),İslam'ın Altın Çağı'ndaki çalışmaları ile bilinen hezârfen. Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî'dir (Farsça: بیرونی, Arapça: ابو الريحان محمد بن احمد البيروني).
Birûni | |
---|---|
1973 yılında basılan Sovyet posta pulu. | |
Doğum | Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni 973 Kat, Harezm, (günümüzde Özbekistan) |
Ölüm | y. 1048 (75 yaşında) Gazne, Gazneli Devleti (günümüzde Afganistan) |
Akademik geçmişi | |
Etkilendikleri | Aristo, Batlamyus, Aryabhata, Arşimet, Muhammed, Dineverî, Brahmagupta, Râzî, Ebu Nasr Mansur, İbn Sina |
Akademik çalışmaları | |
Dönem | İslam'ın Altın Çağı |
Ana ilgi alanları | Antropoloji, astronomi, kimya, karşılaştırmalı sosyoloji, jeodezi, tarih, matematik, tıp, felsefe, farmakoloji, fizik, psikoloji, İslam felsefesi, teoloji |
Etkiledikleri | Siczi, İbn-i Sina, Ömer Hayyam, İbn-i Heysem, Zekeriya el-Kazvinî, İslam felsefesi, Orta Çağ İslam dünyasında bilim |
Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer. Matematik, doğa bilimleri, coğrafya, tarih ve tıp alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
Hayatı
Bîrûnî, Orta Asya'da tarihi bir bölge olan Harezm'de doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti. Harezm'de Afrigoğulları (Âl-i Irak) hanedanı tarafından korundu, sarayda matematik ve astronomi eğitimi aldı. Buradaki hocaları İbn-i Irak ve 'dir. Bu dönemde daha 17 yaşındayken ilk kitabını yazdı. Harezm, Me'mûnîler hanedanının yönetimine girince Bîrûnî de İran'a giderek bir süre burada yaşadı. Daha sonra ise Ziyârîler tarafından korunmaya başlandı. El-Âsârü'l-Bâkıye adlı kitabını Ziyârîlerin sarayında yazmıştır. İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve Ebu'l Vefâ ile gökbilim ve astroloji üzerine çalışmaya başladı.
1017'de Gazneli Mahmut, Harezm'i zapt ettiğinde Birûnî de Gazne şehrine gelerek burada Gazneliler'in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut'un Hindistan seferine katıldı. Burada Hint bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hint ülkesi alınınca da şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etti. Sanskritçeyi öğrenerek Hint toplumunun yaşamı ve kültürü üzerine çalıştı.
Buradan tekrar Gazne şehrine döndü ve yaşamının geri kalan kısmını bu şehirde tamamladı. Bu dönem Bîrûnî'nin en verimli zamanı sayılmaktadır. Uzun zamandır hazırladığı adlı eserini bu döneme denk gelen 1025 yılında yayımladı. Astronomi üzerine yazdığı Kanûn-i Mes'ûdî adlı eserini Gazneli Mahmud'un oğlu Sultan Mesud'a ithaf etmiştir. Birûni, 13 Aralık 1048 tarihinde ölmüştür.
Genel görüş Birûni'nin İrani kökenli olduğu yönündedir. Bununla beraber bazı kaynaklarda Türk kökenli olduğu ya da olabileceği belirtilmektedir.
Kişiliği
Birûni, astroloji üzerine yaptığı en iyi çalışmayı Gazneli Mahmut'un oğlu Mesut'a sundu. Sultan Mesut da bunun üzerine kendisine bir fil yükü gümüşü hediye edince, "Bu armağan beni baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır." diyerek bu hediyeyi geri çevirdi. Aslında Birûni eczacılıkta uygulamalı eğitime, kitaplardan çok daha fazla önem vermiştir. Birûni, elle tutarak ve gözlemleyerek veri toplamanın insana, kitap okumaktan çok daha fazla yarar sağladığına inanmış ve bunu uygulamıştır. Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Birûni, ırk kavramına da önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde dinler ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz veya eleştiride bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmasıyla da dikkat çekmektedir. Sanskrit dilinden Arapçaya çevirdiği Potenceli adlı kitabının önsözünde "İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır." şeklinde yazmıştır.
Çalışmaları
Çok yönlü bir bilim insanı olan El-Birûnî, ilköğrenimini Yunan bir bilginden aldı. Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gök bilimci Ebu Nasr Mansur tarafından kollanan El-Birûnî, ilk çalışmalarını bu âlimin yanında yaptı. İlk eseri, ""dir.
El-Bîrûnî’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Özellikle Bîrûnî'nin eserlerinin Orta Çağ'da Latinceye çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının bir sonucudur. Ancak Bîrûnî kendisinin de dediği gibi, yapıtlarını sıradan insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı.
Yine Harezmi "Zîci'nin Temelleri" adlı yapıtının 12. yüzyılda Abraham ben Ezra tarafından İbraniceye çevrildiği bilinmektedir. Batı'nın Birûni ilgisi ise 1870'lerde başladı. O günden bugüne Birûni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir kısmı Almanca ve İngilizceye çevrildi.
Mektuplarından, Bîrûnî'nin Aristo'yu bildiği anlaşılır. İbn Sînâ gibi önemli bilginlerle beraber çalışan Bîrûnî, Hindistan'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Birkaç dile çevrilen bu kitap çoğu bilgine örnek oldu. Birûni’nin bir tane de romanı vardır.
Matematik
Bîrûnî'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Bîrûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir. Bîrûnî’nin bu yönü batı dünyası tarafından ancak iki asır sonra keşfedilip kullanılabilmiştir.
Bîrûnî'nin trigonometriyi kullanarak bir dağın yüksekliğini ölçtüğü, sonra da yükseltisini bildiği bu noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla meridyen yayı uzunluğunu hesaplaması da geometri açısından önemli bir çalışmasıdır. Meridyen yayı uzunluğunun ilk kez Bîrûnî tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır. Ancak Bîrûnî bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.
Astronomi
Bîrûnî'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut'a 1010'da sunduğu "Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus'un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya'nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Bîrûnî'nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.
"Nihâyâtü'l-Emâkin" (Türkçe: Mekânların Sonları) adlı yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve jeodeziye kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir. Sultan Mesut'a sunduğu "el-Kanunü'l-Mesudi", Bîrûnî’nin astronomi alanındaki en önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre Bîrûnî, Kopernik'le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.
Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok yakın değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye ilkesinin temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin değerini bulan bazı bilim adamlarının ortaya attığı sayı değerleri bulunmaktadır:
Bilim insanı | Yıl | Ekliptik eğimi |
---|---|---|
Batlamyus | - | 23 50’ |
El Me'mun astronomları | 832 | 23 33’ 39” |
Sâbit bin Kurre | 875 | 23 30’ 30’’ |
Battânî | 880 | 23 35’ |
Bîrûnî | 995 | 23 27’ |
Tycho Brahe | 1790 | 23 30’ |
Bradley | 1750 | 23 38’.3 |
Modern ölçütler | 1950 | 23 26’.7 |
Diğer bilimler
Bîrûnî, "Kitâbü’l-Camahir fi Mârifeti'l-Cevâhir" (Türkçe: Cevherlerin özellikleri üstüne) adlı yapıtında 23 katı maddenin ve altı sıvının özgül ağırlıklarını bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır. Aynı şekilde Hint tarihi hakkında da kitap yazan Bîrûnî, Hintlilerin inandığı inançları, inanışlarını, yaşam biçimlerini ve gelenek-görenekleri çok ayrıntılı olarak anlatmış, bunu yaparken tamamen tarafsız ve önyargılardan uzak davranmıştır.
Tıp alanında da birçok eser veren Birûni, döneminde bir kadını sezaryenle doğum yaptırmayı başarmıştır. Şifalı otlar ve birtakım ilaçlar üzerine yazdığı "Kitabu's Saydane", Birûni’nin son yapıtı olmakla beraber 1048'de yazılmıştır. Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve nasıl kullanıldığı yazmaktadır. İlaçların yanında o bitkinin Farsça, Yunanca, Sanskritçe, Harezmce ve Sindhî gibi başka diller ile günümüzde var olmayan çeşitli lehçelerdeki karşılıkları verilmiştir.
Yaşamının son döneminde yazdığı "Kitab-ül saydala fi l-tıb" adlı eseri İslam Orta Çağı'nın en önemli Materia Medica'larından birisi olarak kabul edilir.
"Tıbbın en önemli gerçeklerinden birisi, tıpla ilgilenen kişilerin doğa bilimlerini de incelemeleri ve doğa yasalarını tam anlamıyla kavrayabilmiş olmalarıdır. Ne yazık ki çağımızda insanlar kulaktan dolma bilgilerle yetinmektedirler. Ancak ustalardan sanatının temel özelliklerini yılmadan öğrenip, bunları gereğince uygulayabilenler ustalığa ulaşmayı umabilirler." Kitab - ül Saydele fi l-tıb
Bilimsel bakış açısı olarak İbn Sînâ'nın Aristo tarzı düşüncesine karşı çıkan Bîrûnî, tek tanrı inancını benimseyerek Evren'in bir başlangıcının olduğunu, öncesiz bir Evren'in tanrının gereksiz sayılması demek olduğunu savunmuştur. İbni Sînâ'nın bu tarz yaklaşımına sürekli karşı çıkan Bîrûnî'nin, İbn Sînâ ile yazışırken yaptığı tartışmalardan bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır.
Öte yandan Bîrûnî, astroloji ile ilgilenmiş ve "Kitâbu't Tefhim fî Evâili Sanaati’t-Tencîm" adında bir astroloji eseri yazmıştır. Bunun yanında Bîrûnî, devletlerin tarihlerini incelerken ekonomik nedenleri araştırarak devletlerin ilişkilerinin altında dinî nedenler aranmasının yanlış olduğunu öne sürmüştür.
Batı'da "Aliboron" adıyla bilinen Bîrûnî'nin yapıtları birçok Batı diline çevrilmiştir. Bîrûnî, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya bağlı kalmadan bilimi tek bir bütün olarak gören bir ansiklopedisttir.
Eserleri
Bîrûnî'nin onlarca yapıtı arasında en çok bilinenleri aşağıdaki gibidir:
- El-Âsârü'l-Bâkıye
- El-Kanûn'ül-Mes'ûdî
- Kitâb'üt-Tahkîk Mâ li'l-Hind
- Tahdîd'ü Nihâyeti'l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet'il-Mesâkin
- Kitâbü'l-Cemâhir fî Mâ'rifet-i Cevâ-hir
- Kitâbü't-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti't-Tencîm
- Kitâbü's-Saydele fî Tıp
Kalıt
Bîrûnî, günümüzde en bilinen İslâm bilginlerinden biridir. Tüm Dünya'daki çeşitli ülkelerde Bîrûnî'yi anmak için sempozyum ve kongreler düzenlendi, pullar bastırıldı. Türk Tarih Kurumu 68. sayısını "Bîrûnî'ye Armağan" adıyla Bîrûnî'ye tahsis etti. 1973 yılında Türkiye'de basılan pullar arasında Bîrûnî'ye de yer verildi. UNESCO'nun 25 dilde çıkardığı Conrier Dergisi 1974 Haziran sayısını Bîrûnî'ye ayırdı. Kapak fotoğrafının altına, "1000 yıl önce Orta Asya'da yaşayan evrensel dâhî Bîrûnî; Astronom, Tarihçi, Botanikçi, Eczacılık uzmanı Jeolog, Şair, Mütefekkir, Matematikçi, Coğrafyacı ve Hümanist" diye yazılarak tanıtıldı. Bîrûnî'ye ait bir minyatür, İstanbul'daki Topkapı Müzesi'nde bulunmaktadır.
Kaynakça
- Bîrûnî.. – 3. Cilt / s. 223
- Ana Britannica – 4. Cilt / s. 269-271
- Coğrafya Ansiklopedisi 2.Cilt / s. 212
Notlar
- ^ a b Duman, Abdullah. (PDF). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Cit x Sayı 2, Kış 2010. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2018.
- ^ Aşirov, Tahir. . Milel ve Nihal, Cilt: 10 Sayı: 3 El Biruni. 25 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2018.
- ^ Rahman Habib, A Chronology of Islamic History, 570-1000 CE, Mansell Publishing, p. 167:
"A Persian by birth, Biruni produced his writings in Arabic, though he knew, besides Persian, no less than four other languages." - ^ Biruni 13 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (2007). Encyclopædia Britannica. Retrieved April 22, 2007.
- ^ David C. Lindberg, Science in the Middle Ages, University of Chicago Press, p. 18:
"A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive of Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di." - ^ Bosworth, C. E. (1968). "The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217)". Boyle, J.A. (Ed.). The Cambridge History of Iran: The Saljuq and Mongol Periods. Vol (İngilizce). Cambridge University Press. s. 7. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Aralık 2020.
The Iranian scholar al-Biruni says that the Khwarazmian era began when the region was first settled and cultivated, this date being placed in the early 13th-century BC)
- Frye, Richard Nelson (February 2000). The Golden Age of Persia (İngilizce). Phoenix Publishing, Incorporated. ISBN . 22 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Aralık 2020.
The contribution of Iranians to Islamic mathematics is overwhelming. ..The name of Abu Raihan Al-Biruni, from Khwarazm, must be mentioned since he was one of the greatest scientists in World History
- Khan, M. A. Saleem (2001). Al-Biruni's Discovery of India: An Interpretative Study (İngilizce). iAcademicBooks. s. 11. ISBN . 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Aralık 2020.
It is generally accepted that he was Persian by origin, and spoke the Khwarizmian dialect
- Rahman, H. U. (1995), A Chronology of Islamic History : 570 – 1000 CE, Londra: Mansell Publishing, s. 167, ISBN ,
A Persian by birth, Biruni produced his writings in Arabic, though he knew, besides Persian, no less than four other languages.
- Frye, Richard Nelson (February 2000). The Golden Age of Persia (İngilizce). Phoenix Publishing, Incorporated. ISBN . 22 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Aralık 2020.
- ^ * "Al-Bīrūnī | Persian scholar and scientist". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Temmuz 2018.
- Lindberg, David C. (15 Mart 1980). Science in the Middle Ages (İngilizce). University of Chicago Press. s. 18. ISBN . 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Aralık 2020.
A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di.
- Massignon, L. (1951). "Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe"". Al-Bīrūnī Commemoration Volume A.H.362-A.H.1362 (İngilizce). Iran Society. ss. 217-219. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Aralık 2020.
In a celebrated preface to the book of Drugs, Biruni says, "And if it is true that in all nations one likes to adorn oneself by using the language to which one has remained loyal, having become accustomed to using it with friends and companions according to need, I must judge for myself that in my native , science has as much as chance of becoming perpetuated as a camel has of facing .
- Strohmaier 2006, s. 112
- MacKenzie 2011
- Samian, A.L. (31 Temmuz 1997). "Al-Biruni". Selin, Helaine (Ed.). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Westen Cultures (İngilizce). Springer Science & Business Media. s. 157. ISBN .
his native language was the Khwarizmian dialect
- Lindberg, David C. (15 Mart 1980). Science in the Middle Ages (İngilizce). University of Chicago Press. s. 18. ISBN . 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Aralık 2020.
- ^ Boilot, D.J., Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad New Ed., 1, ss. 1236-1238,
He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September – see , Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm....was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, 'the Master'.
in Bearman, Bianquis & Bosworth 2007 - ^ Berggren, J. L.; Borwein, Jonathan; Borwein, Peter (2014). Pi: A Source Book (İngilizce). Springer. s. 680. ISBN . 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Aralık 2020.
The Persian polymath, al-Birüni, a younger contemporary of Abu'l-Wafa', calculated the perimeters of inscribed and ...
- ^ Zeki Velidi Togan / Umumi Türk Tarihine Giriş. ss. 90-94.
- ^ Tahkiku ma li'l-Hind Biruni'nin Gözüyle Hindistan. Ebu Reyhan El- Biruni. s. 365-368.
- ^ Leaman, Oliver (2015). The Biographical Encyclopedia Of Islamic Philosophy (İngilizce). Bloomsbury. s. 59. ISBN . 28 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ekim 2022.
Although it is hard to determine al-Biruni's ethnic origin with certainty, in the light of the evidence it seems probable that he had Turkish parents, who migrated to Kath from another city or another country.
- ^ Said, Hakim Mohammed (1973). Kitab Al Saydanah Fi Al-Tıbb (İngilizce). At Rashid Sons. s. V.
Al-Biruni gives the Greek, Syriac, Persian, Hindi, Sindhi, Sigzi, Zabuli, Tirmidhi, Khwarazmian equivalents as well as equivalents in other dialects that are no longer extant, such as the Sigzi.
- ^ . 10 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2017.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ocak 2020.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Biruni 4 Eylul 973 Kat 13 Aralik 1048 Gazne Islam in Altin Cagi ndaki calismalari ile bilinen hezarfen Tam adi Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el Biruni dir Farsca بیرونی Arapca ابو الريحان محمد بن احمد البيروني Biruni1973 yilinda basilan Sovyet posta pulu DogumEbu Reyhan Muhammed bin Ahmed el Biruni 973 Kat Harezm gunumuzde Ozbekistan Olumy 1048 75 yasinda Gazne Gazneli Devleti gunumuzde Afganistan Akademik gecmisiEtkilendikleriAristo Batlamyus Aryabhata Arsimet Muhammed Dineveri Brahmagupta Razi Ebu Nasr Mansur Ibn SinaAkademik calismalariDonemIslam in Altin CagiAna ilgi alanlariAntropoloji astronomi kimya karsilastirmali sosyoloji jeodezi tarih matematik tip felsefe farmakoloji fizik psikoloji Islam felsefesi teolojiEtkiledikleriSiczi Ibn i Sina Omer Hayyam Ibn i Heysem Zekeriya el Kazvini Islam felsefesi Orta Cag Islam dunyasinda bilim Bati dillerinde adi Alberuni veya Aliboron olarak gecer Matematik doga bilimleri cografya tarih ve tip alanindaki calismalariyla taninir HayatiBiruni Orta Asya da tarihi bir bolge olan Harezm de dogdu Kucuk yasta babasini kaybetti Harezm de Afrigogullari Al i Irak hanedani tarafindan korundu sarayda matematik ve astronomi egitimi aldi Buradaki hocalari Ibn i Irak ve dir Bu donemde daha 17 yasindayken ilk kitabini yazdi Harezm Me muniler hanedaninin yonetimine girince Biruni de Iran a giderek bir sure burada yasadi Daha sonra ise Ziyariler tarafindan korunmaya baslandi El Asaru l Bakiye adli kitabini Ziyarilerin sarayinda yazmistir Iki yil da burada calistiktan sonra memleketine geri dondu ve Ebu l Vefa ile gokbilim ve astroloji uzerine calismaya basladi 1017 de Gazneli Mahmut Harezm i zapt ettiginde Biruni de Gazne sehrine gelerek burada Gazneliler in himayesine girdi Sarayda buyuk itibar gordu ve Gazneli Mahmut un Hindistan seferine katildi Burada Hint bilim adamlarinin dikkatini cekti ve Hint ulkesi alininca da sehrine yerleserek bilimsel calismalarina burada devam etti Sanskritceyi ogrenerek Hint toplumunun yasami ve kulturu uzerine calisti Buradan tekrar Gazne sehrine dondu ve yasaminin geri kalan kismini bu sehirde tamamladi Bu donem Biruni nin en verimli zamani sayilmaktadir Uzun zamandir hazirladigi adli eserini bu doneme denk gelen 1025 yilinda yayimladi Astronomi uzerine yazdigi Kanun i Mes udi adli eserini Gazneli Mahmud un oglu Sultan Mesud a ithaf etmistir Biruni 13 Aralik 1048 tarihinde olmustur Genel gorus Biruni nin Irani kokenli oldugu yonundedir Bununla beraber bazi kaynaklarda Turk kokenli oldugu ya da olabilecegi belirtilmektedir KisiligiBiruni astroloji uzerine yaptigi en iyi calismayi Gazneli Mahmut un oglu Mesut a sundu Sultan Mesut da bunun uzerine kendisine bir fil yuku gumusu hediye edince Bu armagan beni bastan cikarir bilimden uzaklastirir diyerek bu hediyeyi geri cevirdi Aslinda Biruni eczacilikta uygulamali egitime kitaplardan cok daha fazla onem vermistir Biruni elle tutarak ve gozlemleyerek veri toplamanin insana kitap okumaktan cok daha fazla yarar sagladigina inanmis ve bunu uygulamistir Gercek bir bilim anlayisina sahip olan Biruni irk kavramina da onem vermezdi Baska bir halkin ileri kulturunden derin bir saygiyla soz ederdi Ayni sekilde dinler ve dusunceler konusundaki anlatimi sirasinda o dinler hakkinda itiraz veya elestiride bulunmadigi gibi o dindeki deyimleri aynen kullanmasiyla da dikkat cekmektedir Sanskrit dilinden Arapcaya cevirdigi Potenceli adli kitabinin onsozunde Insanlarin dusunceleri turlu turludur dunyadaki gelismislik ve esenlik de bu farkliliga dayanir seklinde yazmistir CalismalariCok yonlu bir bilim insani olan El Biruni ilkogrenimini Yunan bir bilginden aldi Taninmis ve seckin bir aileden gelen Harezmli matematikci ve gok bilimci Ebu Nasr Mansur tarafindan kollanan El Biruni ilk calismalarini bu alimin yaninda yapti Ilk eseri dir El Biruni nin eserlerinin sayisi yuz seksen civarindadir Yetmis adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabi bulunmaktadir Tip biyoloji bitkiler madenler hayvanlar ve yararli otlar uzerinde bir dizin olusturmustur Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi gunumuze kadar gelebilmistir Ozellikle Biruni nin eserlerinin Orta Cag da Latinceye cevrilmemis olmasi kitaplarinin agir bir dille yazilmis olmasinin bir sonucudur Ancak Biruni kendisinin de dedigi gibi yapitlarini siradan insanlar icin degil bilginler icin yazmaktaydi El Biruni nin Ay in farkli durumlarini gosteren modellemesi Yine Harezmi Zici nin Temelleri adli yapitinin 12 yuzyilda Abraham ben Ezra tarafindan Ibraniceye cevrildigi bilinmektedir Bati nin Biruni ilgisi ise 1870 lerde basladi O gunden bugune Biruni eserlerinin bazilarinin tamami veya bir kismi Almanca ve Ingilizceye cevrildi Mektuplarindan Biruni nin Aristo yu bildigi anlasilir Ibn Sina gibi onemli bilginlerle beraber calisan Biruni Hindistan a bircok kez gitti Bu nedenle Hindistan i konu alan bir kitap yazdi Onun bu kitabi birkac dile cevrildi Birkac dile cevrilen bu kitap cogu bilgine ornek oldu Biruni nin bir tane de romani vardir Matematik Biruni tarafindan Dunya nin capi ve cevresini olcme icin onerilen ve kullanilan diagram Biruni nin matematikci yonu en cok bilinen yonudur Yasadigi yuzyilin en buyuk matematikcisi olan Biruni trigonometrik fonksiyonlarda yaricapin bir birim olarak kabul edilmesini oneren ilk kisi olup sinus ve kosinus gibi fonksiyonlara sekant kosekant ve kotanjant fonksiyonlarini ilave etmistir Biruni nin bu yonu bati dunyasi tarafindan ancak iki asir sonra kesfedilip kullanilabilmistir Biruni nin trigonometriyi kullanarak bir dagin yuksekligini olctugu sonra da yukseltisini bildigi bu noktadan ufuk alcalmasi acisinin olculmesi yoluyla meridyen yayi uzunlugunu hesaplamasi da geometri acisindan onemli bir calismasidir Meridyen yayi uzunlugunun ilk kez Biruni tarafindan bu yontemle bulunmasi yaygin bir kanidir Ancak Biruni bu yontemi baska bir bilginden aldigini belirtmistir Astronomi Biruni nin astronomi alaninda yaptigi calismalarin basinda Sultan Mesut a 1010 da sundugu Mesudi fi l Heyeti ve n Nucum adli yapiti gelmektedir Bu yapit gunumuze gelmis olup bu konuda yaptigi calismalarinin bir kismi kayiptir Kanun adli eserinde Aristo ve Batlamyus un goruslerini tartisma konusu yaparak Dunya nin kendi ekseninde donuyor olma olasiligi uzerinde durmasi bilim tarihi acisindan onemlidir Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadigi varsayilan Biruni nin gunumuze degin bu konuda bir eseri ulasmamistir Nihayatu l Emakin Turkce Mekanlarin Sonlari adli yapiti cografyadan jeoloji ve jeodeziye kadar bir dizi konudaki yazilarini icerir Sultan Mesut a sundugu el Kanunu l Mesudi Biruni nin astronomi alanindaki en onemli yapitidir Bilim tarihcilerine gore Biruni Kopernik le baslayan cagdas astronominin temellerini atmistir Ayrica gerilim duzleminin gok apsisine gore egikligini de enlem egikligi Kas Gurgenc ve Gazne de yaptigi cesitli hesaplamalarla aslina cok yakin degerlerde bulmustur Ayrica bircok elementli ve bilesikli hesaplayabilmistir Boylamin belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor oldugundan Biruni iki nokta arasindaki boylam farkini enleme ve aradaki toplam uzakliga dayanan bir formulle hesaplama yoluna gitmis olcme ve gozlemlerinde hata payini en aza indirgemek icin ugrasmistir Bunun yaninda gozlem aletlerinin boyutunu buyutmek yerine onlari capraz cizgilere bolmeleyerek duyarliligi arttiracagini kesfederek verniye ilkesinin temellerini atmistir Asagida ekliptik egimin degerini bulan bazi bilim adamlarinin ortaya attigi sayi degerleri bulunmaktadir Bilim insani Yil Ekliptik egimiBatlamyus 23 50 El Me mun astronomlari 832 23 33 39 Sabit bin Kurre 875 23 30 30 Battani 880 23 35 Biruni 995 23 27 Tycho Brahe 1790 23 30 Bradley 1750 23 38 3Modern olcutler 1950 23 26 7Diger bilimler Biruni Kitabu l Camahir fi Marifeti l Cevahir Turkce Cevherlerin ozellikleri ustune adli yapitinda 23 kati maddenin ve alti sivinin ozgul agirliklarini bugunku degerlerine cok yakin olarak saptamistir Ayni sekilde Hint tarihi hakkinda da kitap yazan Biruni Hintlilerin inandigi inanclari inanislarini yasam bicimlerini ve gelenek gorenekleri cok ayrintili olarak anlatmis bunu yaparken tamamen tarafsiz ve onyargilardan uzak davranmistir Tip alaninda da bircok eser veren Biruni doneminde bir kadini sezaryenle dogum yaptirmayi basarmistir Sifali otlar ve birtakim ilaclar uzerine yazdigi Kitabu s Saydane Biruni nin son yapiti olmakla beraber 1048 de yazilmistir Bu kitapta uc bin kadar bitkinin neye yaradigini ve nasil kullanildigi yazmaktadir Ilaclarin yaninda o bitkinin Farsca Yunanca Sanskritce Harezmce ve Sindhi gibi baska diller ile gunumuzde var olmayan cesitli lehcelerdeki karsiliklari verilmistir Yasaminin son doneminde yazdigi Kitab ul saydala fi l tib adli eseri Islam Orta Cagi nin en onemli Materia Medica larindan birisi olarak kabul edilir Tibbin en onemli gerceklerinden birisi tipla ilgilenen kisilerin doga bilimlerini de incelemeleri ve doga yasalarini tam anlamiyla kavrayabilmis olmalaridir Ne yazik ki cagimizda insanlar kulaktan dolma bilgilerle yetinmektedirler Ancak ustalardan sanatinin temel ozelliklerini yilmadan ogrenip bunlari geregince uygulayabilenler ustaliga ulasmayi umabilirler Kitab ul Saydele fi l tib Bilimsel bakis acisi olarak Ibn Sina nin Aristo tarzi dusuncesine karsi cikan Biruni tek tanri inancini benimseyerek Evren in bir baslangicinin oldugunu oncesiz bir Evren in tanrinin gereksiz sayilmasi demek oldugunu savunmustur Ibni Sina nin bu tarz yaklasimina surekli karsi cikan Biruni nin Ibn Sina ile yazisirken yaptigi tartismalardan bir kismi gunumuze kadar ulasmistir Ote yandan Biruni astroloji ile ilgilenmis ve Kitabu t Tefhim fi Evaili Sanaati t Tencim adinda bir astroloji eseri yazmistir Bunun yaninda Biruni devletlerin tarihlerini incelerken ekonomik nedenleri arastirarak devletlerin iliskilerinin altinda dini nedenler aranmasinin yanlis oldugunu one surmustur Bati da Aliboron adiyla bilinen Biruni nin yapitlari bircok Bati diline cevrilmistir Biruni hicbir eserinde tek bir bilime veya konuya bagli kalmadan bilimi tek bir butun olarak goren bir ansiklopedisttir EserleriBiruni nin onlarca yapiti arasinda en cok bilinenleri asagidaki gibidir El Asaru l Bakiye El Kanun ul Mes udi Kitab ut Tahkik Ma li l Hind Tahdid u Nihayeti l Emakin li Tas hih i Mesafet il Mesakin Kitabu l Cemahir fi Ma rifet i Ceva hir Kitabu t Tefhim fi Evaili Sibaati t Tencim Kitabu s Saydele fi TipKalitViyana daki Biruni heykeli Biruni gunumuzde en bilinen Islam bilginlerinden biridir Tum Dunya daki cesitli ulkelerde Biruni yi anmak icin sempozyum ve kongreler duzenlendi pullar bastirildi Turk Tarih Kurumu 68 sayisini Biruni ye Armagan adiyla Biruni ye tahsis etti 1973 yilinda Turkiye de basilan pullar arasinda Biruni ye de yer verildi UNESCO nun 25 dilde cikardigi Conrier Dergisi 1974 Haziran sayisini Biruni ye ayirdi Kapak fotografinin altina 1000 yil once Orta Asya da yasayan evrensel dahi Biruni Astronom Tarihci Botanikci Eczacilik uzmani Jeolog Sair Mutefekkir Matematikci Cografyaci ve Humanist diye yazilarak tanitildi Biruni ye ait bir minyatur Istanbul daki Topkapi Muzesi nde bulunmaktadir KaynakcaBiruni 3 Cilt s 223 Ana Britannica 4 Cilt s 269 271 Cografya Ansiklopedisi 2 Cilt s 212Notlar a b Duman Abdullah PDF Turk Dunyasi Incelemeleri Dergisi Cit x Sayi 2 Kis 2010 8 Eylul 2017 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 1 Haziran 2018 Asirov Tahir Milel ve Nihal Cilt 10 Sayi 3 El Biruni 25 Temmuz 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Haziran 2018 Rahman Habib A Chronology of Islamic History 570 1000 CE Mansell Publishing p 167 A Persian by birth Biruni produced his writings in Arabic though he knew besides Persian no less than four other languages Biruni 13 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde 2007 Encyclopaedia Britannica Retrieved April 22 2007 David C Lindberg Science in the Middle Ages University of Chicago Press p 18 A Persian by birth a rationalist in disposition this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history philosophy and geography in depth but wrote one of the most comprehensive of Muslim astronomical treatises the Qanun Al Masu di Bosworth C E 1968 The Political and Dynastic History of the Iranian World A D 1000 1217 Boyle J A Ed The Cambridge History of Iran The Saljuq and Mongol Periods Vol Ingilizce Cambridge University Press s 7 16 Haziran 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Aralik 2020 The Iranian scholar al Biruni says that the Khwarazmian era began when the region was first settled and cultivated this date being placed in the early 13th century BC Frye Richard Nelson February 2000 The Golden Age of Persia Ingilizce Phoenix Publishing Incorporated ISBN 9780753809440 22 Mayis 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Aralik 2020 The contribution of Iranians to Islamic mathematics is overwhelming The name of Abu Raihan Al Biruni from Khwarazm must be mentioned since he was one of the greatest scientists in World History Khan M A Saleem 2001 Al Biruni s Discovery of India An Interpretative Study Ingilizce iAcademicBooks s 11 ISBN 9781588681393 16 Haziran 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Aralik 2020 It is generally accepted that he was Persian by origin and spoke the Khwarizmian dialect Rahman H U 1995 A Chronology of Islamic History 570 1000 CE Londra Mansell Publishing s 167 ISBN 1 897940 32 7 A Persian by birth Biruni produced his writings in Arabic though he knew besides Persian no less than four other languages Al Biruni Persian scholar and scientist Encyclopedia Britannica Ingilizce 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Temmuz 2018 Lindberg David C 15 Mart 1980 Science in the Middle Ages Ingilizce University of Chicago Press s 18 ISBN 9780226482330 16 Haziran 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Aralik 2020 A Persian by birth a rationalist in disposition this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history philosophy and geography in depth but wrote one of the most comprehensive Muslim astronomical treatises the Qanun Al Masu di Massignon L 1951 Al Biruni et la valuer internationale de la science arabe Al Biruni Commemoration Volume A H 362 A H 1362 Ingilizce Iran Society ss 217 219 16 Haziran 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Aralik 2020 In a celebrated preface to the book of Drugs Biruni says And if it is true that in all nations one likes to adorn oneself by using the language to which one has remained loyal having become accustomed to using it with friends and companions according to need I must judge for myself that in my native science has as much as chance of becoming perpetuated as a camel has of facing Strohmaier 2006 s 112 MacKenzie 2011 Samian A L 31 Temmuz 1997 Al Biruni Selin Helaine Ed Encyclopaedia of the History of Science Technology and Medicine in Non Westen Cultures Ingilizce Springer Science amp Business Media s 157 ISBN 9780792340669 his native language was the Khwarizmian dialect Boilot D J Al Biruni Beruni Abu l Rayhan Muhammad b Ahmad New Ed 1 ss 1236 1238 He was born of an Iranian family in 362 973 according to al Ghadanfar on 3 Dhu l Hididja 4 September see Chronology xivxvi in the suburb birun of Kath capital of Khwarizm was one of the greatest scholars of mediaeval Islam and certainly the most original and profound He was equally well versed in the mathematical astronomic physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds He is known as al Ustdadh the Master in Bearman Bianquis amp Bosworth 2007 Berggren J L Borwein Jonathan Borwein Peter 2014 Pi A Source Book Ingilizce Springer s 680 ISBN 978 1 4757 4217 6 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Aralik 2020 The Persian polymath al Biruni a younger contemporary of Abu l Wafa calculated the perimeters of inscribed and Zeki Velidi Togan Umumi Turk Tarihine Giris ss 90 94 Tahkiku ma li l Hind Biruni nin Gozuyle Hindistan Ebu Reyhan El Biruni s 365 368 Leaman Oliver 2015 The Biographical Encyclopedia Of Islamic Philosophy Ingilizce Bloomsbury s 59 ISBN 978 1 4725 6945 5 28 Agustos 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Ekim 2022 Although it is hard to determine al Biruni s ethnic origin with certainty in the light of the evidence it seems probable that he had Turkish parents who migrated to Kath from another city or another country Said Hakim Mohammed 1973 Kitab Al Saydanah Fi Al Tibb Ingilizce At Rashid Sons s V Al Biruni gives the Greek Syriac Persian Hindi Sindhi Sigzi Zabuli Tirmidhi Khwarazmian equivalents as well as equivalents in other dialects that are no longer extant such as the Sigzi 10 Agustos 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2017 Arsivlenmis kopya 4 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Ocak 2020