Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tang'ın Batı Göktürk Kağanlığı'nı ele geçirmesi veya Çincede bilinen adıyla Batı Tujue'nin fethi, Tang Hanedanlığı generallerinden Su Dingfang komutasındaki Çin ordusunun Batı Göktürk Kağanı İl-Kullıg İşbara Kağan üzerine yürüdüğü askerî sefere verilen addır. Tang'ın Batı Türklerine seferleri, Batı Türklerinin Tarım Havzası'ndaki müttefiki olan Karahoca'nın 640'ta Tang ordusu tarafından işgaliyle başlamıştır. Tang Hanedanlığı himayesini kabul eden birçok vaha devletçiği, Tang'ın askerî emellerinden kuşkuya düşerek, 7. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren Tang yerine Batı Göktürk Kağanlığı'na bağlılığını bildirmiştir. Karahoca'dan sonra Orta Asya'daki yayılmacı siyasetini sürdüren Tang Çini, 644'te Karaşehir Seferi ile Karaşehir Krallığı'na, 648'de ise Kuçar Seferi ile Kuçar Krallığı'nı topraklarına katmıştır. Su Dingfang komutasında Batı Göktürklerin üzerine gönderilen ana ordu; Dingfang tarafından Türk kökenli komutanlar Böri Şad ve Bağa Şad yönetiminde iki kol orduya ayrılmıştır. Ayrıca, Tang ordusu; Sir-Tarduşlara karşı Uygurların başlattığı isyana Tang'ın destek vermesinin ardından kendisiyle müttefik olan Uygurların atlı birliklerini de takviye olarak Büyük Tang Ordusu'na kabul etmiştir. Tang ordusu ile İşbara Kullug arasında yapılan İrtiş Nehri Savaşı'nı kaybeden Batı Göktürkler; bölgedeki egemenliklerini de kaybetmişlerdir.
| Tang'ın Batı Göktürk Kağanlığı'nı ele geçirmesi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Taraflar | |||||||||
| Uygur destekli Tang ordusu: |  Batı Göktürk Kağanlığı | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||
| Su Dingfang, Bağa Şad, Böri Şad | İl-Kullıg Kağan | ||||||||
| Güçler | |||||||||
| Çin ordusu + 90.000 Uygur süvarisi | 100.000 süvari | ||||||||
| Kayıplar | |||||||||
| Türk ordusunun büyük bölümü | |||||||||
Tang'ın kazandığı bu zaferin ardından, şimdiki Sincan ve Batı Göktürk topraklarının doğusu tamamen Çin egemenliği altına girmiştir. Bölgenin yeni yapılanmasında, Çin güdümündeki yetkisiz kağanlar ve çoğunluğu Türk asıllı askerlerden oluşan Çin askerî garnizonları etkili olmaya başlamıştır. Böylece batıda Emevî Halifeliği'ne kadar sınırlarını genişleten Tang Hanedanlığı, hanedanlık sınırlarının batıdaki en geniş topraklarına ulaşmıştır. Bu siyasi yayılıma karşı Türklerin çıkardığı ayaklanmalar neticesinde, bugünkü Tacikistan ve Afganistan devletlerinin içerisinde yer alan Pamir Dağları'nın batısındaki Çin hakimiyeti yıkılmıştır. Bununla birlikte, Çungarya ve Tarım Havzası'ndaki Çin egemenliği devam etmiştir. Orta Asya'da yaşanan bu çatışmalar ulusal kültürlerin farklı kültürlerle etkileşmesi sonucunu doğurmuştur. Böylece, Tang Hanedanlığı'nın sanatsal ve siyasi geleneğinin yanında Çin ordusunda görev yapan asker ve komutanların önemli bölümünün Türkçe konuşuru ve Türk soylu olması nedeniyle Türk kültürü ve dili Orta Asya'ya yayılmıştır. Orta Asya'daki Soğdca ve Toharca gibi Hint-Avrupa dilleri Türk göçlerinin yoğunlaşmasıyla, gittikçe kullanımdan düşmüş ve yerini Türkçeye bırakmıştır. Bu gelişmeler ışığında, gelecek birkaç yüzyıl boyunca; Türkler, Tibetliler ve Tang hanedanlığı Orta Asya'daki kontrolü elinde tutan siyasi otoriteler olarak konumlarını sağlamlaştırmıştır.
Arka plan
Tang Hanedanlığı (18 Haziran 618-1 Haziran 907), Sui Hanedanlığı'nın ardılıdır. Bu hanedanlık döneminde Çin, çok uluslu bir kültür senteziyle Çin tarihinin en geniş coğrafi konumlanmalarından birine sahip olmuştur. Bu dönemde Tang Hanedanlığı'nı tehdit eden en önemli unsurlar göçebe Hitaylar ve Türkler olmuş, Tang Hanedanlığı bu unsurlar tarafından gerçekleştirilen baskınları durdurmak için önce siyasi stratejilerle içten bölüp sonra işgal etme, vekâlet savaşları, haraç ödeme/ödetme ve evlilik antlaşması yapma gibi politik manevralardan yararlanmıştır.
Tang ve Batı Göktürkler arasındaki çatışmalar, Tang Hanedanlığı'nın kurulduğu döneme kadar dayanmaktadır. Hanedanlığın kurucusu , 2 Kasım 619'da Batı Göktürk kağanına düzenlenen suikastı desteklemiştir. Yeni kurulan hanedanlık için en önemli iki tehdidin Batı ve Doğu Türk kağanlıkları olduğunu bilen Li Yuan, bu iki kağanlığın arasını açmaya çalışmıştır. Li Yuan'ın ardılı Li Şimin tahta geçtikten sonra, Şimin; Doğu Göktürk Kağanlığı'na karşı Batı Göktürk Kağanlığı ile müttefiklik antlaşması yapmıştır. Bu dönemde, Çin bürokrasisinde "uzaktakiyle birlik ol, yakındakini yok et" mantığı işlerlik kazanmıştır. Bu sayede Çin, hasımlarının birçoğunu iki ateş arasında bırakmayı başarmıştır.
Tang Hanedanlığı'nın batıya doğru genişlemesi, Doğu Türkleri üzerine başlatılan askerî harekâtlarla başladı. Doğu Göktürk Kağanlığı'ndaki iç uzlaşmazlıklar ve taht mücadeleleri Tang'ın Doğu Türkleri üzerindeki baskıyı iyice artırmasına neden oldu. Li Şimin, 629'da Doğu Türklerine düzenlediği sefer sonrasında Doğu Göktürk topraklarını ilhak etti. Böylece, Doğu Türkleri için 50 yıllık devletsizlik ve ulusal egemenlik bunalımı başlamış oldu.Kuzey Moğolistan ve Ordos bölgesi yerli ve göçebe topluluklardan temizlendi. Kendini egemenlik aldığı boy ve budunların kağanı ilan eden Li Şimin, Kutsal Kağan (Tengri Kağan) unvanını aldı.
Batı bölgeleriyle çatışmalar
Tang'ın gittikçe genişlemesinden endişe duyan Tarım Havzası'ndaki birçok vaha devletçiği, Tang Hanedanlığı ile iş birliği yapmaktan vazgeçerek Batı Göktürkleri ile müttefik olmuştur. Tang orduları, 632'de, Kaşgar ve Hotan vaha devletçiklerini, 635'te ise Yarkand Hanlığı'nı topraklarına katmıştır. Tang güçleri, 640'tan itibaren hâlâ Sincan'ın güneyindeki Tarım Havzası bölgelerinde varlığına devam eden vaha devletçiklerini ortadan kaldırmak için bir dizi sefer düzenlemiştir. Bu devletçiklerden olan Karahoca'nın kralı, Tang egemenliğine girmeyi reddetmiştir. 638'de Li Şimin, Hou Yunci'yi Karakoca'yı işgal ve ilhak etmesi için görevlendirmiştir. 640'ta Karahoca'ya giren Çin ordusu bu devletçiği Tang Hanedanlığı topraklarına katmıştır. Batı Göktürk Kağanlığı, Çin ordusu yaklaşmadan Karahoca'da bulundurduğu koruyucu kuvvetlerini geri çekmiştir.
Çin askerlerinin Karahoca'ya yerleşmesi, bu devletçiğin komşusu olan Karaşehir'i tedirgin etmiştir. Karaşehir, Çin sarayına haraç ödemeyi kabul etmemiş ve Batı Göktürk Kağanlığı ile iş birliği anlaşması imzalamıştır. Bunun üzerine Guoxiao Ke komutasındaki Çin ordusu Karaşehir'in üzerine yürümüş ve 644'te Karaşehir düşmüştür. Burada Tang'a sadık bir yönetim kurulmuştur. Batı Türklerinin bu devletçiklere olan askerî yardımları Tang güçlerini caydırmakta yetersiz kalmıştır. Batı Türklerinin destekleriyle, Çin'in bu devletçiklerde kurduğu kukla yönetimler her ne kadar yıkılmışsa da, Türk kökenli ve Türk kağanlık soyundan gelen Aşina She'er yönetimindeki Çin ordusu, Batı Göktürklerin yeniden teşkilatlandırdığı bu devletçiklerinde yeniden Tang kontrolünü sağlamıştır.
Karaşehir'in ele geçirilmesinden sonra, She'er yönetimindeki Çin ordusu Kuçar'a yürümüştür. 50.000 askerden oluşan Kuçar ordusu, She'er tarafından mağlup edilmiştir. Kuçar kralı, askerleriyle birlikte Aksu'ya kaçmıştır. Kırk gün süren bir kuşatmadan sonra, kral yakalanmış ve Kuçar güçleri 19 Ocak 649'da teslim olmuştur. Kuçar'da hemen bir Tang askerî garnizonu kurularak bölge vaha devletleri yönetimine bağlanmıştır. Anksi Protekratlığı olarak bilinen bu yönetim; Kuçar, Kaşgar, Hotan ve Karaşehir vaha devletçiklerini içerisinde barındıran bir yönetim olarak tesis edilmiştir.
Sefer
Daha önce Kansu'daki Li Şimin'e bağlı birliklerin komutanı olan ve Türk hükümdar uruğu Aşina'nın mensubu İl-Kullıg İşbara, Türkleri yeniden bölgede egemen kılabilmek amacıyla kendini Batı Göktürk kağanı ilan ederek Tang'a karşı büyük bir isyan başlattı. İl-Kullıg, isyan sonrasında Çin tarafından birbirine düşürülerek bölünen Türk boylarını yeniden birleştirdi.
İl-Kullıg kendini kağan ilan ettikten sonra, Tang Çini'nin doğusundaki yerleşimlere baskınlar düzenledi. Ayrıca Tarım Havzası'na saldırarak, buraları ele geçirdi. Böylece Tarım Havzası'ndaki altı yıllık Türk egemenliği başlamış oldu. Li Şimin, gittikçe gücünü artıran Türk tehlikesine karşı Su Dingfang komutasında büyük bir ordu toplayarak, Batı Göktürk tahtında gözü olan Türk asilzadeleri ve Böri Şad'ı kolordu komutanlıklarına getirdi. Böylece, Çin ordusunun önemli bir bölümünü oluşturan Türk kökenli askerlerin olası ihaneti önlenecek ve İl-Kullıg'a karşı birçok Türk boyuyla ittifak içerisine girilecekti.
Seferin sorumlusu olarak seçilen kumandan Su Dingfang, daha önce de Doğu Göktürk Kağanlığı kağanı İl Kağan'ın yakalanması için başlatılan harekâtın sorumluluğunu yapmış, bozkır kültürü ve şartlarına alışkın deneyimli bir askerdi. Ayrıca, Sui Hanedanılığı'nın yıkılıp Tang'ın kurulduğu geçiş dönemindeki iç savaşta önemli vazifeler üstlenmişti. Bu nedenle, Li Şimin, altı yıl boyunca Tarım Havzası'ndaki hakimiyeti kaybettiği İl-Kullıg'a karşı deneyimli kurmaylardan oluşan büyük bir ordu hazırladı. Sefer komutanı Su, ilk olarak harekâtın gerçekleştirileceği bölgelerdeki yerel liderlerle iletişime geçti. Türk beyleri Aşina Çon ve onun kuzeni Ashina She'er; sefere katılan diğer önemli Çinli olmayan generallerdi.
Su Dingfang, Orta Asya'daki önemli etnik grupların büyük bölümü ile koalisyon kurma çabasındaydı. Seyanto Hanlığı'na karşı ayaklanan Uygurlara yardım eden ve Tomırduk İlteber'in Uygur tahtına çıkmasını sağlayan Tang, Uygurları kendisine karşı doğal bir müttefik hâline getirmişti. Bu nedenle, Uygurlar ile yapılan anlaşma gereğince 10.000 Uygur atlısı da Tang'ın bu seferine destek verdi. Uygur askerleri, Uygur beyi Tomırduk İlteber'in oğlu Bolun tarafından komuta ediliyordu. Bolun, Sui Dingfang'ın yardımcılığına atandı ve Batı Türklerine karşı atlı birlikleri yönetme görevini üstlendi. Ayrıca Uygurlara çeşitli karakol komutanlıkları ve diğer bazı askerî rütbeler verildi.
Su komutasındaki ordu, tüm hazırlıklar tamamlanınca Ordos'tan Altay Dağları'na doğru uzanan Orta Asya bozkırlarına doğru yürüdü. Martta Ordos'tan ayrılan Çin ordusu, bozkır ve çöl ikliminin hâkim olduğu 3.000 millik bir mesafeyi kat ederek kasımda Kırgızistan'a ulaştı. Su, orduyu yol üzerindeki zengin vaha devletçiklerinde konaklatma yoluna gitmedi. Jonathan Karam Skaff'a göre bunun yerine, eski bir göçebe taktiği kullanarak, yemek için canlı hayvanlar kullanıldı. Sefer, bozkırları kaplayan kara rağmen kış boyunca devam etti. Zor şartlarda devam eden seferle ilgili Su Dingfang şu ifadeleri kullandı: "Sis Karanlığı her yere yaydı. Rüzgâr çok soğuk. Düşmanlarımız bu zamanda bu seferi gerçekleştirebileceğimize inanmıyorlar. Haydi acele edip onlara güzel bir sürpriz yapalım!"
Çinli komutanlar, bozkırlarda doğan Türk İmparatorluğu'nun siyasi ve sosyal kültürüne aşina idi. Göçebeler ile kurulan ittifakların, savaşlarda kazanılan ganimetlerin dağıtımı ve boyların mal güvenliği esasına bağlı olduğunu; yöneticinin verdiği bu sözleri yerine getirmemesi durumunda ittifakın zayıflayacağını biliyorlardı. Bu sayede, Çinliler, muhalif boyların bu özelliğinden yararlanmayı başardılar ve Türk soylu birçok topluluğu Batı Türklerine karşı kendi saflarına çektiler.
Su Dingfang, savaş ganimeti vadederek Batı Türklerinin eski derebeylik yönetimlerini kendi tarafına çektikten sonra, Batı Göktürk Kağanlığı'na askerî katkı sağlayan bu unsurlardaki silahlı güçleri Batı Göktürklere karşı silah altına aldı. Su, böylece hem Göktürk ordusunun istihdam kaynaklarını azalttı hem de Batı Türklerine karşı oluşturulan ittifak daha da genişletildi.
Çin ordusu İl-Kullıg'ın karargâhına yaklaştığında, Altay Dağları'nın yakınlarındaki İrtiş Nehri'nde çarpışmalar başladı. Bu yüzden burada yapılan savaş, İrtiş Nehri Savaşı olarak bilinmektedir. Savaşta İl-Kullıg'ın ordusu 100.000 atlı askerden oluşmaktaydı. Su, ilk olarak savaş alanına göstermelik bir birlik konuşlandırdı. Bu küçük birliğin üzerine yürüyen İl-Kullıg, çemberin içerisinde kalarak pusuya düştü. Zor durumda kalan İl-Kullıg'a sürpriz bir baskın yapan Su; Batı Göktürk ordusunun büyük kısmını yok etti. Türk ordusunda çözülmeler başladı ve birçok İl-Kullıg'a tabî boy teslim oldu. İl-Kullıg, bugünkü Özbekistan sınırları içerisinde yer alan Taşkent'e kadar çekildi. İlerleyen günlerde İl-Kullıg yakalandı Çin kaynaklarında, Tang başkenti Çangan'a görülürken, yolda Tang hükümdarından bağışlanma dileyen İl-Kullıg'ın şu ifadeleri kullanıldığı aktarılmaktadır:
O kadar ki, yenilmiş ve savaş tutsağı olarak bitap hâldeydim! Beni eski imparator (Taizong) alıp cömertçe tedavi ettirdi; ama ben ona ihanet ettim. Ben şimdi yine bir mağlubum, erdemsiz bir durumdayım. Geçmişte, Han yasalarına göre idam cezasına çarptırılan erkeklerin pazar yerlerinde infaz edilmesi gerektiğini duymuştum. Biz başkent Çangan'a vardığımızda, ben diliyorum ki suçlarımı telafi etmek için eski imparator Taizong'un (Çaling adlı) mezarının başına gitmeme izin verirsiniz. Bu benim gönülden isteğimdir.
İmparator Gaozong, İl-Kullıg'ın ifadesini aldıktan sonra onun bu isteğini kabul etti. Buna rağmen, Tang yasaları tutsak edilen isyancı hükümdar ve generallerin idamını emrediyordu. Konfüçyusçuluk ritüellerine göre, İl-Kullıg Taizong (Li Şimin)'un mezarına gönderildi ve burada Gaozong tarafından hayatı bağışlandı. Eski zafer kazanmış ordu kutlama ritüelleri uygulanarak, İl-Kullıg başkentteki Atalar Tapınağı'na sunuldu. İl-Kullıg, böylece halk karşısında rezil bir duruma düşürülmüş hem de tutsaklığının devamına karar verilmişti. Çin'den bağışlanma talep edişi ve bu durum karşısında, İl-Kullıg, Atalar Tapınağı'ndaki törenden yaklaşık bir yıl sonra intihar etti. İl-Kullıg, ölümünün ardından imparatorluk sarayı dışında kitabe ile süslenmiş bir höyükte toprağa verildi. İl-Kullıg'ın mezarı, Tang döneminde, Tang'ın Batı Türklerine karşı üstünlüğünü simgeleyen bir anıt olarak kullanıldı.
Tarihsel önemi
Sonrası
Bu seferle birlikte, Tang'ın Anksi Protekratlığı'na bağlı Sincan bölgesi üzerindeki etkisi iyiden iyiye sağlamlaştı. Böylece, Batı Türklerinin nüfuz ettiği alanlardaki Türk egemenliği kırıldı. Altay Dağları'nın kapladığı coğrafya da Tang etkisine girdi, burada Üç Karluk boyundan Çin güdümünde yeni bir yönetim teşkil edildi.'nın güneyindeki ele geçirilen topraklar ise Çuy boyuna bırakılarak, burada kurulan yeni yönetim de Çin mandası hâline getirildi.Amu Derya ve Pamir Dağları boyunca uzanan coğrafyada ise, Tang Hanedanlığı doğrudan kontrolü sağlayarak; buralar merkezî yönetim otoritesi altına alındı.
Su, kazandığı bu zaferden sonra yaşamını bir general olarak sürdürmeye karar vermiş ve 660'ta Baekje Krallığı üzerine gönderilen Tang ordusunı komuta etmiştir. Ele geçirilen Batı Göktürk topraklarında yaşayan halk, Çin'in ele geçirdiği diğer toprak ve krallıklarda olduğu gibi Çinlileşmeye uğramamıştır. Aksine, Orta Asya'daki Tang askerî operasyonları; Tang'a hizmet eden Türk generalleri ve savaşçılarının oluşturdukları göç dalgaları sayesinde Türk dili ve kültürünün Asya'da geniş bir yayılım sahası bulmasıyla sonuçlanmıştır. Türkçenin yaygınlaşmasıyla, Orta Asya'nın batı bölümlerinde görülen Hint-Avrupa kökenli diller Türk dili ve kültürünün içerisinde eriyerek varlıklarını kaybetmeye başlamıştır. Tang sanatı, Orta Asya sanatı ile birleşmiş; özellikle seramik işçiliği konusunda Çin kültürü ile Orta Asya'nın yerel kültürleri etkileşmiştir. Tang'ın bu denli büyük bit coğrafyaya egemen olmasıyla, Çin parası uluslararası bir para birimi hâline gelerek; Tang'ın yıkılışından sonra da Sincan'da tedavülde kalmaya devam etmiştir. Tang mimarisinin çizgilerini yansıtan kültürel kalıtlara, bugün hâlâ Dunhuang'daki Budist tapınaklarında rastlanabilmektedir.
Yeni ele geçirilen toprakların büyüklüğü nedeniyle, artık ülke topraklarını korumak için Tang askerî garnizonları yeterli olmamaya başlamıştır. Bu denli büyük bir coğrafyayı yönetemeyeceğini anlayan Tang hükümdarı Gaozong, Batı Göktürklerin yaşadığı bölgelerdeki otoriteyi sağlayabilmek amacıyla bu bölgelere iki kukla kağan atamıştır. Ancak bu kukla kağanlar 662'de başlayan isyan sırasında tahttan indirilmiştir. Bu isyan sonrasında, Sincan'ın kuzeyindeki Çungarya'da Tang genişlemesi sekteye uğramış ve Tang Hanedanlığı, bugünkü Tacikistan ve Afganistan'ın bulunduğu Pamir Dağları'nın ötesindeki egemenliğini kaybetmiştir. Özellikle, Tibetlilerin güneyden gelişen genişlemesi Çin'in elinde bulundurduğu Sincan'ın güneyini tehlike altına almıştır. Bu gelişmeler, 670'te Tibet ordularının Tarım Havzası'nı işgal etmesiyle sonuçlansa da Tang güçleri 693'te bu toprakları (728'de ise Kaşgar'ı) geri almayı başarmıştır. Tang ve Tibetliler arasındaki çatışmalar Tang Hanedanlığı yıkılana dek devam etmiştir.
Tang'ın doğal sınırlara ulaşmasının bir diğer olumsuz sonucu ise, Emevîler ile komşu olunması ve Emevîlerin Tang egemenliği için büyük bir tehdit oluşturmasıdır. 651'de Sasani İmparatorluğu'nu yenen Emevîler, Orta Asya'ya doğru genişleme siyasetini uygulamaya koymuş ve Çin egemenliğindeki bu topraklarda hak iddia etmeye başlamıştır. Bunun sonucunda, 751'de Çin ve İslam orduları arasında Talas Muharebesi meydana gelmiştir.Abbâsî iktidarı çatısı altındaki Araplar, Tang ordusunu mağlup etmiştir. Araplar bu savaş sırasında, Çinli kâğıt imalat ustalarını rehin almış; Arapça kaynakların bazılarına göre Müslümanlarca tutsak düşen bu ustalardan kâğıt yapımı öğrenilmiştir.
Kukla kağanlar
Tang hükümdarı Gaozong, Böri ve Bağa adındaki iki Türk asilzadesini, Tang kontrolündeki bölgelere sefir yetkisiyle "kukla kağanlar" olarak atadı. Kuzen olan bu iki asilzade, Su Dingfang yönetiminde Batı Göktürk Kağanı İl-Kullıg'a karşı düzenlenen seferde görev alan Türk kökenli generallerdendi. Gaozong, on Türk boyunu bu iki kağan arasında paylaştırdı. Börü, batıdaki; Bağa ise doğudaki boyların kağanı olarak ilan edildi.
Bu iki kağanın oğulları, babaları eski kağanlığın yöneticileri olarak görev yaparken; Tang'ın başkenti Çangan'da ikamet etmekteydi. İmparatoriçe Wu Zetian, 685'te kağanların oğullarını, batıya göndererek babalarına vekil olarak tayin etti. İkisi de, gittikleri bölgelerdeki kontrolü sağlamakta başarılı olamadılar. 690, yeniden teşkilatlanarak Çin egemenliğine son veren İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı tarafından, kukla kağanlar tamamen ortadan kaldırıldı. Çin'in bu dönemden sonraki kukla kağan politikası tamamen başarısızlıkla sonuçlandı. Bu kağanlar, Tang sarayındaki sembolik bir pozisyona indirgendi.
Kaynakça
- ^ a b c d e f g Skaff 2009, s. 183.
- ^ Ebrey 2010, s. 108.
- ^ a b c d Ebrey 2010, s. 111.
- ^ Benn 2002, s. 138.
- ^ Findley 2004, s. 40.
- ^ a b Findley 2004, s. 41.
- ^ a b Wechsler 1979, s. 228.
- ^ Wechsler 1979, s. 225.
- ^ Wechsler 1979, s. 226.
- ^ Grousset 1970, s. 99.
- ^ Hansen 2012, s. 79.
- ^ a b Twitchett 2000, s. 116.
- ^ Skaff 2009, s. 181.
- ^ Graff 2002, s. 285.
- ^ Skaff 2009, s. 188.
- ^ a b c Skaff 2012, s. 190.
- ^ Skaff 2012, s. 189.
- ^ Skaff 2012, s. 249.
- ^ a b c d e Skaff 2009, s. 184.
- ^ Skaff 2009, s. 189.
- ^ a b Grousset 1970, s. 102.
- ^ Skaff 2009, s. 187.
- ^ a b c Twitchett & Wechsler 1979, s. 280.
- ^ a b Skaff 2009, s. 284.
- ^ a b Skaff 2009, s. 285.
- ^ Skaff 2009, s. 286.
- ^ Skaff 2012, s. 281.
- ^ a b c Millward 2007, s. 33.
- ^ Lewis 2009, ss. 152-153.
- ^ Millward 2007, s. 42.
- ^ Millward 2007, s. 41.
- ^ Millward 2007, ss. 41-42.
- ^ Millward 2007, s. 34-35.
- ^ Park 2012, s. 25.
- ^ Park 2012, ss. 25-26.
- ^ a b c d Skaff 2012, s. 179.
Bibliyografi
- Benn, Charles D. (2002). China's Golden Age: Everyday Life in the Tang Dynasty. Oxford University Press. ISBN .
- Ebrey, Patricia Buckley (2010). The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge University Press. ISBN .
- Findley, Carter Vaughn (2004). The Turks in World History. Oxford University Press. ISBN .
- Graff, David (2002). Medieval Chinese Warfare 300-900. Routledge. ISBN .
- Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. ISBN .
- Hansen, Valerie (2012). The Silk Road:A New History. Oxford University Press. ISBN .
- Lewis, Mark Edward (2009). China's Cosmopolitan Empire: The Tang Dynasty. Harvard University Press. ISBN .
- Millward, James A. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. Columbia University Press. ISBN .
- Park, Hyunhee (2012). Mapping the Chinese and Islamic Worlds: Cross-Cultural Exchange in Pre-Modern Asia. Cambridge University Press. ISBN .
- Skaff, Jonathan Karem (2009). Nicola Di Cosmo (Ed.). Military Culture in Imperial China. Harvard University Press. ISBN .
- Skaff, Jonathan Karam (2012). Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580-800. Oxford University Press. ISBN .
- Twitchett, Denis; Wechsler, Howard J. (1979). "Kao-tsung (reign 649-83) and the Empress Wu: The Inheritor and the Usurper". Denis Twitchett; John Fairbank (Ed.). The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China Part I. Cambridge University Press. ISBN .
- Twitchett, Denis (2000). H. J. Van Derven (Ed.). Warfare in Chinese History. BRILL. ISBN .
- Wechsler, Howard J. (1979). "T'ai-Tsung (Reign 626-49): The Consolidator". Denis Twitchett; John Fairbank (Ed.). The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China Part I. Cambridge University Press. ISBN .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Tang in Bati Gokturk Kaganligi ni ele gecirmesi veya Cincede bilinen adiyla Bati Tujue nin fethi Tang Hanedanligi generallerinden Su Dingfang komutasindaki Cin ordusunun Bati Gokturk Kagani Il Kullig Isbara Kagan uzerine yurudugu askeri sefere verilen addir Tang in Bati Turklerine seferleri Bati Turklerinin Tarim Havzasi ndaki muttefiki olan Karahoca nin 640 ta Tang ordusu tarafindan isgaliyle baslamistir Tang Hanedanligi himayesini kabul eden bircok vaha devletcigi Tang in askeri emellerinden kuskuya duserek 7 yuzyilin ikinci ceyreginden itibaren Tang yerine Bati Gokturk Kaganligi na bagliligini bildirmistir Karahoca dan sonra Orta Asya daki yayilmaci siyasetini surduren Tang Cini 644 te Karasehir Seferi ile Karasehir Kralligi na 648 de ise Kucar Seferi ile Kucar Kralligi ni topraklarina katmistir Su Dingfang komutasinda Bati Gokturklerin uzerine gonderilen ana ordu Dingfang tarafindan Turk kokenli komutanlar Bori Sad ve Baga Sad yonetiminde iki kol orduya ayrilmistir Ayrica Tang ordusu Sir Tarduslara karsi Uygurlarin baslattigi isyana Tang in destek vermesinin ardindan kendisiyle muttefik olan Uygurlarin atli birliklerini de takviye olarak Buyuk Tang Ordusu na kabul etmistir Tang ordusu ile Isbara Kullug arasinda yapilan Irtis Nehri Savasi ni kaybeden Bati Gokturkler bolgedeki egemenliklerini de kaybetmislerdir Tang in Bati Gokturk Kaganligi ni ele gecirmesiTarih657BolgeOrta AsyaSebepTang sinir kentlerine Turk saldirilariSonucKesin Tang Hanedani Uygur ittifaki zaferi Il Kullig Kagan tutsak edildi Bati Gokturk Kaganligi yikildi Sincan bolgesindeki Tang egemenligi kuvvetlendi Bati Gokturk Kaganligi nin elindeki bolgeler Tang in eline gecti Boylece Tang Hanedanligi en genis sinirlarina ulasti TaraflarUygur destekli Tang ordusu Tang Hanedanligi UygurlarBati Gokturk KaganligiKomutanlar ve liderlerSu Dingfang Baga Sad Bori SadIl Kullig KaganGuclerCin ordusu 90 000 Uygur suvarisi100 000 suvariKayiplarTurk ordusunun buyuk bolumu Tang in kazandigi bu zaferin ardindan simdiki Sincan ve Bati Gokturk topraklarinin dogusu tamamen Cin egemenligi altina girmistir Bolgenin yeni yapilanmasinda Cin gudumundeki yetkisiz kaganlar ve cogunlugu Turk asilli askerlerden olusan Cin askeri garnizonlari etkili olmaya baslamistir Boylece batida Emevi Halifeligi ne kadar sinirlarini genisleten Tang Hanedanligi hanedanlik sinirlarinin batidaki en genis topraklarina ulasmistir Bu siyasi yayilima karsi Turklerin cikardigi ayaklanmalar neticesinde bugunku Tacikistan ve Afganistan devletlerinin icerisinde yer alan Pamir Daglari nin batisindaki Cin hakimiyeti yikilmistir Bununla birlikte Cungarya ve Tarim Havzasi ndaki Cin egemenligi devam etmistir Orta Asya da yasanan bu catismalar ulusal kulturlerin farkli kulturlerle etkilesmesi sonucunu dogurmustur Boylece Tang Hanedanligi nin sanatsal ve siyasi geleneginin yaninda Cin ordusunda gorev yapan asker ve komutanlarin onemli bolumunun Turkce konusuru ve Turk soylu olmasi nedeniyle Turk kulturu ve dili Orta Asya ya yayilmistir Orta Asya daki Sogdca ve Toharca gibi Hint Avrupa dilleri Turk goclerinin yogunlasmasiyla gittikce kullanimdan dusmus ve yerini Turkceye birakmistir Bu gelismeler isiginda gelecek birkac yuzyil boyunca Turkler Tibetliler ve Tang hanedanligi Orta Asya daki kontrolu elinde tutan siyasi otoriteler olarak konumlarini saglamlastirmistir Arka planLi Simin in vaha devletciklerini Tang egemenligine katmak icin Tarim Havzasi na askeri bir sefer duzenlemistir Bati Turkleriyle ittifak halindeki Tarim Havzasi vaha devletciklerine karsi yurutulen askeri seferin haritasi Tang Hanedanligi 18 Haziran 618 1 Haziran 907 Sui Hanedanligi nin ardilidir Bu hanedanlik doneminde Cin cok uluslu bir kultur senteziyle Cin tarihinin en genis cografi konumlanmalarindan birine sahip olmustur Bu donemde Tang Hanedanligi ni tehdit eden en onemli unsurlar gocebe Hitaylar ve Turkler olmus Tang Hanedanligi bu unsurlar tarafindan gerceklestirilen baskinlari durdurmak icin once siyasi stratejilerle icten bolup sonra isgal etme vekalet savaslari harac odeme odetme ve evlilik antlasmasi yapma gibi politik manevralardan yararlanmistir Tang ve Bati Gokturkler arasindaki catismalar Tang Hanedanligi nin kuruldugu doneme kadar dayanmaktadir Hanedanligin kurucusu 2 Kasim 619 da Bati Gokturk kaganina duzenlenen suikasti desteklemistir Yeni kurulan hanedanlik icin en onemli iki tehdidin Bati ve Dogu Turk kaganliklari oldugunu bilen Li Yuan bu iki kaganligin arasini acmaya calismistir Li Yuan in ardili Li Simin tahta gectikten sonra Simin Dogu Gokturk Kaganligi na karsi Bati Gokturk Kaganligi ile muttefiklik antlasmasi yapmistir Bu donemde Cin burokrasisinde uzaktakiyle birlik ol yakindakini yok et mantigi islerlik kazanmistir Bu sayede Cin hasimlarinin bircogunu iki ates arasinda birakmayi basarmistir Tang Hanedanligi nin batiya dogru genislemesi Dogu Turkleri uzerine baslatilan askeri harekatlarla basladi Dogu Gokturk Kaganligi ndaki ic uzlasmazliklar ve taht mucadeleleri Tang in Dogu Turkleri uzerindeki baskiyi iyice artirmasina neden oldu Li Simin 629 da Dogu Turklerine duzenledigi sefer sonrasinda Dogu Gokturk topraklarini ilhak etti Boylece Dogu Turkleri icin 50 yillik devletsizlik ve ulusal egemenlik bunalimi baslamis oldu Kuzey Mogolistan ve Ordos bolgesi yerli ve gocebe topluluklardan temizlendi Kendini egemenlik aldigi boy ve budunlarin kagani ilan eden Li Simin Kutsal Kagan Tengri Kagan unvanini aldi Bati bolgeleriyle catismalar Tang in gittikce genislemesinden endise duyan Tarim Havzasi ndaki bircok vaha devletcigi Tang Hanedanligi ile is birligi yapmaktan vazgecerek Bati Gokturkleri ile muttefik olmustur Tang ordulari 632 de Kasgar ve Hotan vaha devletciklerini 635 te ise Yarkand Hanligi ni topraklarina katmistir Tang gucleri 640 tan itibaren hala Sincan in guneyindeki Tarim Havzasi bolgelerinde varligina devam eden vaha devletciklerini ortadan kaldirmak icin bir dizi sefer duzenlemistir Bu devletciklerden olan Karahoca nin krali Tang egemenligine girmeyi reddetmistir 638 de Li Simin Hou Yunci yi Karakoca yi isgal ve ilhak etmesi icin gorevlendirmistir 640 ta Karahoca ya giren Cin ordusu bu devletcigi Tang Hanedanligi topraklarina katmistir Bati Gokturk Kaganligi Cin ordusu yaklasmadan Karahoca da bulundurdugu koruyucu kuvvetlerini geri cekmistir Cin askerlerinin Karahoca ya yerlesmesi bu devletcigin komsusu olan Karasehir i tedirgin etmistir Karasehir Cin sarayina harac odemeyi kabul etmemis ve Bati Gokturk Kaganligi ile is birligi anlasmasi imzalamistir Bunun uzerine Guoxiao Ke komutasindaki Cin ordusu Karasehir in uzerine yurumus ve 644 te Karasehir dusmustur Burada Tang a sadik bir yonetim kurulmustur Bati Turklerinin bu devletciklere olan askeri yardimlari Tang guclerini caydirmakta yetersiz kalmistir Bati Turklerinin destekleriyle Cin in bu devletciklerde kurdugu kukla yonetimler her ne kadar yikilmissa da Turk kokenli ve Turk kaganlik soyundan gelen Asina She er yonetimindeki Cin ordusu Bati Gokturklerin yeniden teskilatlandirdigi bu devletciklerinde yeniden Tang kontrolunu saglamistir Karasehir in ele gecirilmesinden sonra She er yonetimindeki Cin ordusu Kucar a yurumustur 50 000 askerden olusan Kucar ordusu She er tarafindan maglup edilmistir Kucar krali askerleriyle birlikte Aksu ya kacmistir Kirk gun suren bir kusatmadan sonra kral yakalanmis ve Kucar gucleri 19 Ocak 649 da teslim olmustur Kucar da hemen bir Tang askeri garnizonu kurularak bolge vaha devletleri yonetimine baglanmistir Anksi Protekratligi olarak bilinen bu yonetim Kucar Kasgar Hotan ve Karasehir vaha devletciklerini icerisinde barindiran bir yonetim olarak tesis edilmistir SeferBati Gokturk Kaganligi ni ortadan kaldirmak icin Il Kullig uzerine Su Dingfang yonetimindeki Cin ordusunu gonderen Imparator Gaozong un bir portresi Daha once Kansu daki Li Simin e bagli birliklerin komutani olan ve Turk hukumdar urugu Asina nin mensubu Il Kullig Isbara Turkleri yeniden bolgede egemen kilabilmek amaciyla kendini Bati Gokturk kagani ilan ederek Tang a karsi buyuk bir isyan baslatti Il Kullig isyan sonrasinda Cin tarafindan birbirine dusurulerek bolunen Turk boylarini yeniden birlestirdi Il Kullig kendini kagan ilan ettikten sonra Tang Cini nin dogusundaki yerlesimlere baskinlar duzenledi Ayrica Tarim Havzasi na saldirarak buralari ele gecirdi Boylece Tarim Havzasi ndaki alti yillik Turk egemenligi baslamis oldu Li Simin gittikce gucunu artiran Turk tehlikesine karsi Su Dingfang komutasinda buyuk bir ordu toplayarak Bati Gokturk tahtinda gozu olan Turk asilzadeleri ve Bori Sad i kolordu komutanliklarina getirdi Boylece Cin ordusunun onemli bir bolumunu olusturan Turk kokenli askerlerin olasi ihaneti onlenecek ve Il Kullig a karsi bircok Turk boyuyla ittifak icerisine girilecekti Seferin sorumlusu olarak secilen kumandan Su Dingfang daha once de Dogu Gokturk Kaganligi kagani Il Kagan in yakalanmasi icin baslatilan harekatin sorumlulugunu yapmis bozkir kulturu ve sartlarina aliskin deneyimli bir askerdi Ayrica Sui Hanedaniligi nin yikilip Tang in kuruldugu gecis donemindeki ic savasta onemli vazifeler ustlenmisti Bu nedenle Li Simin alti yil boyunca Tarim Havzasi ndaki hakimiyeti kaybettigi Il Kullig a karsi deneyimli kurmaylardan olusan buyuk bir ordu hazirladi Sefer komutani Su ilk olarak harekatin gerceklestirilecegi bolgelerdeki yerel liderlerle iletisime gecti Turk beyleri Asina Con ve onun kuzeni Ashina She er sefere katilan diger onemli Cinli olmayan generallerdi Su Dingfang Orta Asya daki onemli etnik gruplarin buyuk bolumu ile koalisyon kurma cabasindaydi Seyanto Hanligi na karsi ayaklanan Uygurlara yardim eden ve Tomirduk Ilteber in Uygur tahtina cikmasini saglayan Tang Uygurlari kendisine karsi dogal bir muttefik haline getirmisti Bu nedenle Uygurlar ile yapilan anlasma geregince 10 000 Uygur atlisi da Tang in bu seferine destek verdi Uygur askerleri Uygur beyi Tomirduk Ilteber in oglu Bolun tarafindan komuta ediliyordu Bolun Sui Dingfang in yardimciligina atandi ve Bati Turklerine karsi atli birlikleri yonetme gorevini ustlendi Ayrica Uygurlara cesitli karakol komutanliklari ve diger bazi askeri rutbeler verildi Su komutasindaki ordu tum hazirliklar tamamlaninca Ordos tan Altay Daglari na dogru uzanan Orta Asya bozkirlarina dogru yurudu Martta Ordos tan ayrilan Cin ordusu bozkir ve col ikliminin hakim oldugu 3 000 millik bir mesafeyi kat ederek kasimda Kirgizistan a ulasti Su orduyu yol uzerindeki zengin vaha devletciklerinde konaklatma yoluna gitmedi Jonathan Karam Skaff a gore bunun yerine eski bir gocebe taktigi kullanarak yemek icin canli hayvanlar kullanildi Sefer bozkirlari kaplayan kara ragmen kis boyunca devam etti Zor sartlarda devam eden seferle ilgili Su Dingfang su ifadeleri kullandi Sis Karanligi her yere yaydi Ruzgar cok soguk Dusmanlarimiz bu zamanda bu seferi gerceklestirebilecegimize inanmiyorlar Haydi acele edip onlara guzel bir surpriz yapalim Cinli komutanlar bozkirlarda dogan Turk Imparatorlugu nun siyasi ve sosyal kulturune asina idi Gocebeler ile kurulan ittifaklarin savaslarda kazanilan ganimetlerin dagitimi ve boylarin mal guvenligi esasina bagli oldugunu yoneticinin verdigi bu sozleri yerine getirmemesi durumunda ittifakin zayiflayacagini biliyorlardi Bu sayede Cinliler muhalif boylarin bu ozelliginden yararlanmayi basardilar ve Turk soylu bircok toplulugu Bati Turklerine karsi kendi saflarina cektiler Su Dingfang savas ganimeti vadederek Bati Turklerinin eski derebeylik yonetimlerini kendi tarafina cektikten sonra Bati Gokturk Kaganligi na askeri katki saglayan bu unsurlardaki silahli gucleri Bati Gokturklere karsi silah altina aldi Su boylece hem Gokturk ordusunun istihdam kaynaklarini azaltti hem de Bati Turklerine karsi olusturulan ittifak daha da genisletildi Cin ordusu Il Kullig in karargahina yaklastiginda Altay Daglari nin yakinlarindaki Irtis Nehri nde carpismalar basladi Bu yuzden burada yapilan savas Irtis Nehri Savasi olarak bilinmektedir Savasta Il Kullig in ordusu 100 000 atli askerden olusmaktaydi Su ilk olarak savas alanina gostermelik bir birlik konuslandirdi Bu kucuk birligin uzerine yuruyen Il Kullig cemberin icerisinde kalarak pusuya dustu Zor durumda kalan Il Kullig a surpriz bir baskin yapan Su Bati Gokturk ordusunun buyuk kismini yok etti Turk ordusunda cozulmeler basladi ve bircok Il Kullig a tabi boy teslim oldu Il Kullig bugunku Ozbekistan sinirlari icerisinde yer alan Taskent e kadar cekildi Ilerleyen gunlerde Il Kullig yakalandi Cin kaynaklarinda Tang baskenti Cangan a gorulurken yolda Tang hukumdarindan bagislanma dileyen Il Kullig in su ifadeleri kullanildigi aktarilmaktadir O kadar ki yenilmis ve savas tutsagi olarak bitap haldeydim Beni eski imparator Taizong alip comertce tedavi ettirdi ama ben ona ihanet ettim Ben simdi yine bir maglubum erdemsiz bir durumdayim Gecmiste Han yasalarina gore idam cezasina carptirilan erkeklerin pazar yerlerinde infaz edilmesi gerektigini duymustum Biz baskent Cangan a vardigimizda ben diliyorum ki suclarimi telafi etmek icin eski imparator Taizong un Caling adli mezarinin basina gitmeme izin verirsiniz Bu benim gonulden istegimdir Imparator Gaozong Il Kullig in ifadesini aldiktan sonra onun bu istegini kabul etti Buna ragmen Tang yasalari tutsak edilen isyanci hukumdar ve generallerin idamini emrediyordu Konfucyusculuk rituellerine gore Il Kullig Taizong Li Simin un mezarina gonderildi ve burada Gaozong tarafindan hayati bagislandi Eski zafer kazanmis ordu kutlama rituelleri uygulanarak Il Kullig baskentteki Atalar Tapinagi na sunuldu Il Kullig boylece halk karsisinda rezil bir duruma dusurulmus hem de tutsakliginin devamina karar verilmisti Cin den bagislanma talep edisi ve bu durum karsisinda Il Kullig Atalar Tapinagi ndaki torenden yaklasik bir yil sonra intihar etti Il Kullig olumunun ardindan imparatorluk sarayi disinda kitabe ile suslenmis bir hoyukte topraga verildi Il Kullig in mezari Tang doneminde Tang in Bati Turklerine karsi ustunlugunu simgeleyen bir anit olarak kullanildi Tarihsel onemiSonrasi Bati Gokturk Kaganligi nin ele gecirilmesiyle Tang Hanedanligi en genis sinirlara ulasmistir Bu seferle birlikte Tang in Anksi Protekratligi na bagli Sincan bolgesi uzerindeki etkisi iyiden iyiye saglamlasti Boylece Bati Turklerinin nufuz ettigi alanlardaki Turk egemenligi kirildi Altay Daglari nin kapladigi cografya da Tang etkisine girdi burada Uc Karluk boyundan Cin gudumunde yeni bir yonetim teskil edildi nin guneyindeki ele gecirilen topraklar ise Cuy boyuna birakilarak burada kurulan yeni yonetim de Cin mandasi haline getirildi Amu Derya ve Pamir Daglari boyunca uzanan cografyada ise Tang Hanedanligi dogrudan kontrolu saglayarak buralar merkezi yonetim otoritesi altina alindi Su kazandigi bu zaferden sonra yasamini bir general olarak surdurmeye karar vermis ve 660 ta Baekje Kralligi uzerine gonderilen Tang ordusuni komuta etmistir Ele gecirilen Bati Gokturk topraklarinda yasayan halk Cin in ele gecirdigi diger toprak ve kralliklarda oldugu gibi Cinlilesmeye ugramamistir Aksine Orta Asya daki Tang askeri operasyonlari Tang a hizmet eden Turk generalleri ve savascilarinin olusturduklari goc dalgalari sayesinde Turk dili ve kulturunun Asya da genis bir yayilim sahasi bulmasiyla sonuclanmistir Turkcenin yayginlasmasiyla Orta Asya nin bati bolumlerinde gorulen Hint Avrupa kokenli diller Turk dili ve kulturunun icerisinde eriyerek varliklarini kaybetmeye baslamistir Tang sanati Orta Asya sanati ile birlesmis ozellikle seramik isciligi konusunda Cin kulturu ile Orta Asya nin yerel kulturleri etkilesmistir Tang in bu denli buyuk bit cografyaya egemen olmasiyla Cin parasi uluslararasi bir para birimi haline gelerek Tang in yikilisindan sonra da Sincan da tedavulde kalmaya devam etmistir Tang mimarisinin cizgilerini yansitan kulturel kalitlara bugun hala Dunhuang daki Budist tapinaklarinda rastlanabilmektedir Yeni ele gecirilen topraklarin buyuklugu nedeniyle artik ulke topraklarini korumak icin Tang askeri garnizonlari yeterli olmamaya baslamistir Bu denli buyuk bir cografyayi yonetemeyecegini anlayan Tang hukumdari Gaozong Bati Gokturklerin yasadigi bolgelerdeki otoriteyi saglayabilmek amaciyla bu bolgelere iki kukla kagan atamistir Ancak bu kukla kaganlar 662 de baslayan isyan sirasinda tahttan indirilmistir Bu isyan sonrasinda Sincan in kuzeyindeki Cungarya da Tang genislemesi sekteye ugramis ve Tang Hanedanligi bugunku Tacikistan ve Afganistan in bulundugu Pamir Daglari nin otesindeki egemenligini kaybetmistir Ozellikle Tibetlilerin guneyden gelisen genislemesi Cin in elinde bulundurdugu Sincan in guneyini tehlike altina almistir Bu gelismeler 670 te Tibet ordularinin Tarim Havzasi ni isgal etmesiyle sonuclansa da Tang gucleri 693 te bu topraklari 728 de ise Kasgar i geri almayi basarmistir Tang ve Tibetliler arasindaki catismalar Tang Hanedanligi yikilana dek devam etmistir Tang in dogal sinirlara ulasmasinin bir diger olumsuz sonucu ise Emeviler ile komsu olunmasi ve Emevilerin Tang egemenligi icin buyuk bir tehdit olusturmasidir 651 de Sasani Imparatorlugu nu yenen Emeviler Orta Asya ya dogru genisleme siyasetini uygulamaya koymus ve Cin egemenligindeki bu topraklarda hak iddia etmeye baslamistir Bunun sonucunda 751 de Cin ve Islam ordulari arasinda Talas Muharebesi meydana gelmistir Abbasi iktidari catisi altindaki Araplar Tang ordusunu maglup etmistir Araplar bu savas sirasinda Cinli kagit imalat ustalarini rehin almis Arapca kaynaklarin bazilarina gore Muslumanlarca tutsak dusen bu ustalardan kagit yapimi ogrenilmistir Kukla kaganlar Tang hukumdari Gaozong Bori ve Baga adindaki iki Turk asilzadesini Tang kontrolundeki bolgelere sefir yetkisiyle kukla kaganlar olarak atadi Kuzen olan bu iki asilzade Su Dingfang yonetiminde Bati Gokturk Kagani Il Kullig a karsi duzenlenen seferde gorev alan Turk kokenli generallerdendi Gaozong on Turk boyunu bu iki kagan arasinda paylastirdi Boru batidaki Baga ise dogudaki boylarin kagani olarak ilan edildi Bu iki kaganin ogullari babalari eski kaganligin yoneticileri olarak gorev yaparken Tang in baskenti Cangan da ikamet etmekteydi Imparatorice Wu Zetian 685 te kaganlarin ogullarini batiya gondererek babalarina vekil olarak tayin etti Ikisi de gittikleri bolgelerdeki kontrolu saglamakta basarili olamadilar 690 yeniden teskilatlanarak Cin egemenligine son veren Ikinci Dogu Gokturk Kaganligi tarafindan kukla kaganlar tamamen ortadan kaldirildi Cin in bu donemden sonraki kukla kagan politikasi tamamen basarisizlikla sonuclandi Bu kaganlar Tang sarayindaki sembolik bir pozisyona indirgendi Kaynakca a b c d e f g Skaff 2009 s 183 Ebrey 2010 s 108 a b c d Ebrey 2010 s 111 Benn 2002 s 138 Findley 2004 s 40 a b Findley 2004 s 41 a b Wechsler 1979 s 228 Wechsler 1979 s 225 Wechsler 1979 s 226 Grousset 1970 s 99 Hansen 2012 s 79 a b Twitchett 2000 s 116 Skaff 2009 s 181 Graff 2002 s 285 Skaff 2009 s 188 a b c Skaff 2012 s 190 Skaff 2012 s 189 Skaff 2012 s 249 a b c d e Skaff 2009 s 184 Skaff 2009 s 189 a b Grousset 1970 s 102 Skaff 2009 s 187 a b c Twitchett amp Wechsler 1979 s 280 a b Skaff 2009 s 284 a b Skaff 2009 s 285 Skaff 2009 s 286 Skaff 2012 s 281 a b c Millward 2007 s 33 Lewis 2009 ss 152 153 Millward 2007 s 42 Millward 2007 s 41 Millward 2007 ss 41 42 Millward 2007 s 34 35 Park 2012 s 25 Park 2012 ss 25 26 a b c d Skaff 2012 s 179 BibliyografiBenn Charles D 2002 China s Golden Age Everyday Life in the Tang Dynasty Oxford University Press ISBN 978 0 19 517665 0 Ebrey Patricia Buckley 2010 The Cambridge Illustrated History of China Cambridge University Press ISBN 978 0 521 12433 1 Findley Carter Vaughn 2004 The Turks in World History Oxford University Press ISBN 978 0 19 988425 4 Graff David 2002 Medieval Chinese Warfare 300 900 Routledge ISBN 978 0 203 20668 3 Grousset Rene 1970 The Empire of the Steppes A History of Central Asia Rutgers University Press ISBN 978 0 8135 1304 1 Hansen Valerie 2012 The Silk Road A New History Oxford University Press ISBN 978 0 19 993921 3 Lewis Mark Edward 2009 China s Cosmopolitan Empire The Tang Dynasty Harvard University Press ISBN 978 0 674 05419 6 Millward James A 2007 Eurasian Crossroads A History of Xinjiang Columbia University Press ISBN 978 0 231 13924 3 Park Hyunhee 2012 Mapping the Chinese and Islamic Worlds Cross Cultural Exchange in Pre Modern Asia Cambridge University Press ISBN 978 1 107 01868 6 Skaff Jonathan Karem 2009 Nicola Di Cosmo Ed Military Culture in Imperial China Harvard University Press ISBN 978 0 674 03109 8 Skaff Jonathan Karam 2012 Sui Tang China and Its Turko Mongol Neighbors Culture Power and Connections 580 800 Oxford University Press ISBN 978 0 19 973413 9 Twitchett Denis Wechsler Howard J 1979 Kao tsung reign 649 83 and the Empress Wu The Inheritor and the Usurper Denis Twitchett John Fairbank Ed The Cambridge History of China Volume 3 Sui and T ang China Part I Cambridge University Press ISBN 978 0 521 21446 9 Twitchett Denis 2000 H J Van Derven Ed Warfare in Chinese History BRILL ISBN 978 90 04 11774 7 Wechsler Howard J 1979 T ai Tsung Reign 626 49 The Consolidator Denis Twitchett John Fairbank Ed The Cambridge History of China Volume 3 Sui and T ang China Part I Cambridge University Press ISBN 978 0 521 21446 9