Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli. (Kasım 2021) () |
Monoteizm veya tek tanrıcılık, tek bir tanrının varlığına ya da Tanrı'nın birliğine duyulan inanç olarak tanımlanır. Monoteizm sözcüğü, etimolojik açıdan Yunanca mono (tek) ve theoi (tanrı) sözcüklerinden türemiştir.
Bahailik, Burhancılık, Çendoizm, Dürzîlik, Ekankar, Hinduizm'in Ravideşa ve Vaişnavizm gibi mezhepleri, İbrahimî dinler, Kaodaizm, Rastafaryanizm, Sekanova, Sihizm, Tengricilik, Tenrikyo ve Zerdüştlük monoteist dinler, deizm de tek tanrılı felsefedir. Tek tanrıcılık öncesinde bu düşüncenin unsurları Atenizm, antik Çin dini ve Yahvizm gibi erken dinlerde bulunur.
Tarihçe
İnsanın düşünsel evriminde Tanrı inancı soyut düşüncenin gelişme süreciyle bağlantılanır. İlk tanrılar somut, kendilerinden bereket, korunma gibi belirli amaç ve umutlar beslenen, kişisel tapınmalarla ilgili olduğu iddia edilmektedir.
Tektanrıcılığın 4000 yıl kadar önce eş zamanlı olarak Mısır, Babil ve Hint toplumlarında ortaya çıkmaya başladığı ifade edilmektedir. Çözülebilmiş en eski yazılı belgelere sahip çoktanrıcı putperest bir toplum olan Sumerlerde, çoktanrıcılığın tektanrıcılıktan sonra görüldüğünü yahut başka bir ifadeyle tektanrıcılığın çoktanrıcılıktan daha eski belgeleri bulunduğunu söyleyenler de olmuştur.'e göre tek tanrılı dinlere gidiş bir dinde sadeleşme ve devrim hareketidir. Bu devrim eski dini anlayışları dümdüz ederek yıkar. Ancak başlangıçta görülen hızlı bir yıkım sonrasında devrim yavaşlar ve eski pagan inançlar yeni kimliklere bürünerek yeniden ortaya çıkarlar. Musevilik, İsevilik ve Müslümanlık kurucuları kadar bu karşılaşmanın da ürünü olan dinlerdir. Tek tanrılı dinlerde eski ilahların bir kısmı melek, cin, şeytan, aziz ve peygamberlere dönüştürülmüşlerdir. Yeniden kurgulanan mitolojik anlatımlarda Sümerlilerin eski tanrılarının tek tanrılı dinlerde Hızır, İlyas gibi peygamberlere ya da azizlere, velilere ve hatta meleklere, cinlere dönüştüğü görülebilmektedir.Allah'ın isimlerinden bir kısmı da Arap ve ortadoğu mitolojilerinde eski ilahlara verilen isimlerle ortak kök isimlerden oluşur.
Dinsel inancın başlangıcına dair tezler
Çoktanrıcılık tezleri
İskoç bilim insanı David Hume, “tarihin ne kadar gerisine gidersek gidelim, insanlığın çoktanrıcılığa o denli dalmış olduğunu görürüz” der. Ona göre, daha yetkin bir dinden ne bir iz ne de bir belirti vardır.
Animizm
Antropoloji'nin kurucusu kabul edilen ve animizmin isim babası olan Edward Burnett Tylor; ruhi varlıklara inanış olarak tanımladığı animizmin, insanlığın ilk dini olduğunu varsayar. Ona göre bu inanış tüm ilkel ırklarda görülür. Comte’un “fetişizm, politeizm ve monoteizm” diye sunduğu sınıflandırmayı o, “animizm A, animizm B ve monoteizm” diye sunar.
Buna göre animizm, bir üst gelişim aşamasına ulaşıncaya kadar kendi içinde beş basamağa ayrılır. Bunlardan ilki, insandaki maddi olmayan yönün (ruh) varlığının keşfi; ikincisi, ruhun ölümden sonra da varlığını devam ettirdiğine olan inanç; üçüncüsü, ruhun rüya ya da trans halinde bedeni geçici olarak terk etme kabiliyetine sahip olduğunun keşfi; dördüncüsü, hayvanların ve hatta cansız varlıkların da ruha sahip olduklarına inanç; beşincisi de hayaletlere olan inançtır.
Atalara tapınma
İngiliz filozof ve sosyolog Herbert Spencer; Dinin kökeninin atalara tapınma ile başladığı fikrini ileri sürmektedir. Spencer, dinle ilgili görüşlerini First Principles (İlk İlkeler) (1862) ve The Principles of Sociology (Sosyolojinin İlkeleri) (1877 ve 1885) adlı eserinde dile getirmiştir.
Totemizm
İskoç etnolog John Ferguson Mc Lennan (1827–1881) ise; dinlerin ilk safhasının totemizm olduğunu iddia etmiştir. Ona göre, ilkel insan hayvanlara, bitkilere ve tabii nesnelere canlılık ve kişilik atfettikten sonra her kabile saygı objesi olarak bunlardan birisini seçmiştir.
Emile Durkheim ise, Robertson Smith’den aldığı dört önemli görüşten hareket etmektedir; İlkel din, kabile kültüdür ve bu kült totemiktir. Totem ve klan birbirinden ayrılmaz. Klanın tanrısı kutsallaşmış toplumun kendisidir. Totemizm en basit ve en ilkel din biçimidir. Bu görüşlerden yola çıkan Durkheim’e göre ilk din totemizmdir.
Dinin kökenini totemciliğe bağlayan bir başka ilim adamı da Sigmund Freud’dur. Dine psikoanalitik bir yöntemle yaklaşan Freud’e göre din, bir yanılsamadan ibarettir ve onu doğuran da sürekliliğini sağlayan da suçluluk duygusudur. Freud, bireyin küçük yaşlarda yaşadığı bazı travmaların, uzun bir uyuklama devresinden (latens devresi) sonra buluğ çağı ve ileriki yaşlarda, tekrar gün yüzüne nevrozlarla çıkmasına benzer bir sendromun soy yaşamında da olabileceğini belirtir. Buna göre mesela, geçmişte yaşanmış cinsel şiddetle de ilgili bir travmatik olay, ileride dini doğurmuş olabilir.
Naturalizm
Max Müller'in savunduğu görüşe göre ise; tek bir başlangıçtan ziyade, farklı yollar ve görünümlerde ortaya çıkan hallerle evrimleşerek ilerleyen bir süreç olduğunu kabul eder. Bu sürecin doğayı tanıma maksadıyla farklı basamaklarla başladığını; insanın kendini aşan durumları ister ruh, ister doğa, ister atalara tapınma, isterse tabiat güçleri/tanrıları fikrinden gelerek kavramaya çalışsın, sonraki safhanın tabii gözlem yoluyla yüce tanrı fikrine ulaşılacağını iddia etmiştir.
Müller tabii dini (naturalimzi) üç bölüme (Fiziki-Antropolojik-Psikolojik) ayırmış ve monoteizmi her bölümde olan bir safha olarak tanımlamıştır.
Fetişizm
Sosyolojinin kurucusu kabul edilen Auguste Comte insanın düşünsel evrimde 3 aşama geçirerek tek tanrıcılığa ulaştığını söyler. Ona göre:
1. Basamak’ta, insan, çevresindeki eşyayı canlı, akıllı varlıklar olarak düşünmüştü; putçuluk (fetişizm dönemi),
2. Basamak’ta, insan, çevresindeki olayların görünmez varlıklarca yöneltildiğine inandı; çoktanrıcılık (politeizm),
3. Basamak’ta, insan, bu görünmez varlıkların tek ve büyük bir iradenin yönetimi altında bulunduğu inancına vardı; tektanrıcılık (monoteizm).
Politeizm dönemindeki tanrıların aşama aşama aile, kabile ve şehir ve ulus tanrılarına dönüştüğü düşünülmektedir[]. Bir sonraki aşama ise tanrılara soyut sıfatlar verilmesi, panteonda yer alan diğer tanrıların isim, sıfat ve eylemlerinin baştanrılarda toplanmasıdır. Bazen de bu tanrılar bir sonraki kültürde baştanrının yardımcılarına, melek, cin, şeytan gibi varlıklara dönüşür. Bu gelişime en açık örneklerden birisini Marduk oluşturur. Sümerlerin 50 kadar tanrısının ismi sonraları Marduk'a verilmiş ve tektanrıcılık yönünde adımlar atılmıştır. Ne var ki Buhtunnasr, Marduk'un tek tanrı olduğu inancını sadece kendi taşımış, ulusuna yaymak gücünü gösterememiştir. Bu tanrının birçok özelliklerinin Yahudi tanrısı Yahova'ya taşındığı, Hammurabi kanunlarının da Yahudi şeriatının temelini oluşturduğu ifade edilmiştir. Samuel Reinach, Orpheus adlı kitabında "Eğer Musevi kanunlarının Musa’ya Tanrı tarafından yazdırıldığı doğruysa, Tanrı, Hammurabi’nin yapıtını aşırmış demektir." ifadesini kullanmıştır.
Mısırlı IV. Amenotep'in tek tanrısı Aton (MÖ 14. yüzyıl)'dur.
Günümüz tek tanrılı dinlerindeki birçok kavram ve uygulamanın kaynağı Sümer mitolojilerinde görülmektedir; tek tanrılı dinlerdeki kadınların başörtüsü adetinin İnanna için yapılan tapınaklardaki tapınak fahişelerinin takmasından gelmesi; Meryem’e Madonna, yani bizim büyük hanımefendimiz denmesinin kökeninde yine İnanna’ya sesleniş şeklinin olması; İsa’nın 25 Aralık’taki doğumu (bazı Hristiyanlarca kabul edilir); Sümerlilerin eski tanrılarının tek tanrılı dinlerde Hızır, İlyas gibi peygamberlere ya da azizlere, velilere ve hatta meleklere, cinlere dönüşmesi; Sümer’de tarlaya benzetilen kadınların Tevrat’ta ve Kur'an’da da aynı benzetmeyle tanımlanmaları, Sümerliler’in kırmızı rahiplerinin tapınağa gelen insanlara Hristiyanlıktakine benzer şekilde günah çıkarma seansları uygulamaları… vd.
Monoteizmin öncül olduğunu iddia eden antitez
İlkel monoteizm
XIX. yüzyılda, diğer evrimci görüşlerin aksine dinin kökenin bir Yüce Varlık fikrinin olduğunu ileri süren, Andrew Lang’dır (1844–1912) Yazar ve Gazeteci olan Lang'ın bu iddiasını sistemli hale getiren kişi ise Wilhelm Schmidt olmuştur.
İlkel tek tanrıcılık tanımını yaparak teorileştiren Wilhelm Schmidt, yaşadığı dönemde; natüralizm (Max Müller), fetişizm (Charles de Brosses, Auguste Comte, John Lubock), atalar kültü (Herbert Spencer), animizm (Edward B. Tylor), totemizm (W. Robertson Smith, Sigmund Freud, Emile Durkheim), büyücülük (J. G. Frazer, J. H. King) gibi din alanında hakim olan teorileri reddetmiş ve bunların dinin başlangıcını ve en eski dinî tecrübeyi yansıtmadığını savunmuştur.Wilhelm Schmidt tek tanrıcı fikrin çok tanrıcılık öncesinde de mevcut bulunması gerektiğini belirtmiştir. 1912 tarihinde ilk kez yayımladığı "Tanrı Fikrinin Kaynağı" adlı eserinde; 'Yüce ve merhamet sahibi olan' kavramının, kimi ilkel toplumlarda görüldüğünü ve bu tek yüce ekolünün, çok tanrılı sistemlerden önce görülen 'Primitif Monoteizm' olarak tanımlamak gerektiğini iddia etmiştir. Dolayısıyla monoteizmin öncülü olarak iddia edilen, fetişizm veya animizm evrelerinden de önce primitif monoteizm'in olması gerektiğini belirmiştir.
Dini eğilimleri yansıtan görüşler
Günümüz dinlerinin tanrı kavramı üzerine fikirleri; vahiy olmaksızın tanrı fikrine ulaşılamayacağını iddia eden ekollerden, Katolik öğretideki tanrı fikrine akıl ile ulaşılabileceğini iddia eden ekollere kadar değişkenlik göstermektedir. Dolayısıyla dinlerin (ilahiyatçı/vaiz/rahip/papaz/kelamcı ve benzerlerinin) tamamının ortak ve net bir görüşte olduğunu iddia etmek mümkün değildir.
Ayrıntılı tanımlar
- Deizm, mantık ve doğal dünyaya dair gözlemlerin kaynağını oluşturduğu; dini bilgiye dolaysız biçimde sadece akıl yoluyla ulaşılabileceği ilkesini esas alan, bu sebeple vahiy ve esine dayalı tüm dinleri reddeden Tanrı inancıdır.
- Henoteizm, din ve felsefede, Max Müller tarafından çıkarılmış, bir tanrıya bağlanırken diğer tanrıların varlığını da kabullenmeyi tanımlar.
- Monizm, her şeyin bir tek zorunluluğun, ilkenin, madde veya enerjiden olduğunu iddia eden görüştür.
- Panenteizm, ilk devindirici olan tanrının evren ve tüm varlıkları özünden yarattığı ve evrene aşkın, evrenin bilincinde mutlak ve değişmez bir varlık olarak egemen olduğu görüşüdür.
- Panteizm, her şeyi kapsayan içtin bir Tanrı veya evrenin ya da doğanın Tanrı ile aynı olduğu görüşüdür
- Öz monoteizm, birçok tanrının tek bir özün farklı formları olduğu inancıdır.
- Üçleme monoteizm, Hristiyanlıktaki teslis inancına dayalı tek tanrı anlayışıdır.
Dinlerde tektanrıcılık
İbrahimî dinlerin kitaplarında de Tanrı kişileştirilmiş bir yaratıcıdır. Birincil kişi olarak konuşur ve gurur, öfke gibi duygular sergiler, bazen insanların karşısına "insan görüntüsü" ile çıkar. İslam'da Allah Müntakim (intikam alan, intikamcı), Mütekebbir (ulu ve yüce) ve hileleri boşa çıkaran. Sabur (çok sabırlı), celil (çok öfkeli), rahim (çok merhametli), halim (yumuşak huylu) gibi insani duygular ifade eden isimlerle de anılır.
İbrahimî dinlerin tüm taraftarları kendilerini tektanrıcı olarak düşünseler de Yahudilerin arasında bazıları Hristiyanlığı tektanrıcılığın saf bir formu olarak dikkate almazlar, (Kutsal Üçleme/Teslis nedeniyle), onu Shituf olarak sınıflandırırlar.
Yahudilik
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Hristiyanlık
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Hristiyanlık inancına göre Tanrı vardır. Bazı mezheplere göre İsa onun oğlu, bazı mezheplere göre ise hem Tanrı'nın oğlu hem de Tanrı'nın bizzat kendisidir.
İslam
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
İslam inancına göre Tanrı birdir ve tektir. Bu inanca tevhit inancı denir. Birden çok tanrıya tapınmak İslam'a göre şirk, yani Tanrı'ya ortaklar üretmektir.
Bahailik
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Ekankar
Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Ekankar inancında Tanrı, Sugmad adıyla geçer ve tüm yaratımların sonsuz kaynağıdır, herhangi bir cinsiyeti yoktur, varlığı duyumsanabilir.
Dipnotlar
- ^ "Monotheism", Britannica, 15th ed. (1986), 8:266.
- ^ monotheism 2012. Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 12 January 2012, from http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390101/monotheism 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ "Ravidassia religion". 27 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2013.
The Ravidassia is a monotheistic religion based on the teachings of the 14th century Indian guru Ravidass, revered as a satguru and prophet by his followers. Ravidass, a Chamar by birth, taught monotheistic spirituality and a message of equality and emancipation from the Indian caste system.
- ^ "Seicho-no-Ie". 9 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2013.
Seicho-no-Ie, sometimes rendered Seicho-no Iye (生長の家 seichō-no ie [se.it͡ɕoː no i.e]), is a syncretic, monotheistic, New Thought religion/philosophy, one of the Shinshūkyō (or new religious movements) in Japan that have spread since the end of World War II.
- ^ *Zoroastrian Studies: The Iranian Religion and Various Monographs, 1928 - Page 31, A. V. Williams Jackson - 2003
- Global Institutions of Religion: Ancient Movers, Modern Shakers - Page 88, Katherine Marshall - 2013
- Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia - Page 348, James B. Minahan - 2012
- Introduction To Sikhism - Page 15, Gobind Singh Mansukhani - 1993
- The Popular Encyclopedia of World Religions - Page 95, Richard Wolff - 2007
- Focus: Arrogance and Greed, America's Cancer - Page 102, Jim Gray - 2012
- monotheism 2012. Encyclopædia Britannica Online. Retrieved 12 January 2012, from http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390101/monotheism 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ S. Langdon, 30.07.1937, Monotheism as the Predecessor of Polytheism in Sumerian Religion
- ^ Orhan Gökdemir, Din ve Devrim s 25-32
- ^ a b . 20 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2017.
- ^ (PDF). 5 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2017.
- ^ . 25 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2017.
- ^ a b c d e f "Müller; Hayatı, Eserleri ve Dinler Tarihindeki Yeri, Dokuz Eylül Üni., Doktora Tezi, İbrahim E. Karataş". 3 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Nisan 2022.
- ^ "Müller; Hayatı, Eserleri ve Dinler Tarihindeki Yeri, Dokuz Eylül Üni., Doktora Tezi, İbrahim E. Karataş, sayfa 97". 3 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Nisan 2022.
- ^ (PDF). 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2015.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Mart 2015.
- ^ (PDF). 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2015.
- ^ http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/1146/13442.pdf 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Ankara Üniversitesi İ.F. Dergisi, 'Monoteizm ve Yüce Varlık ... Tartışması', Adıbelli Ramazan, syf. 125, II. paragraf
- ^ http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/1146/13442.pdf 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Ankara Üniversitesi İ.F. Dergisi, 'Monoteizm ve Yüce Varlık ... Tartışması', Adıbelli Ramazan, syf. 127,128
- ^ Williams, W. Wesley, "A study of anthropomorphic theophany and Visio Dei in the Hebrew Bible, the Qur'an and early Sunni Islam", University of Michigan, March 2009
- ^ http://www.kuranmeali.org/3/ali_imran_suresi/54.ayet/kurani_kerim_mealleri.aspx 20 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Mart 2020.
- ^ . 29 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2020.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Monoteizm haber gazete kitap akademik JSTOR Kasim 2021 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Monoteizm veya tek tanricilik tek bir tanrinin varligina ya da Tanri nin birligine duyulan inanc olarak tanimlanir Monoteizm sozcugu etimolojik acidan Yunanca mono tek ve theoi tanri sozcuklerinden turemistir Bahailik Burhancilik Cendoizm Durzilik Ekankar Hinduizm in Ravidesa ve Vaisnavizm gibi mezhepleri Ibrahimi dinler Kaodaizm Rastafaryanizm Sekanova Sihizm Tengricilik Tenrikyo ve Zerdustluk monoteist dinler deizm de tek tanrili felsefedir Tek tanricilik oncesinde bu dusuncenin unsurlari Atenizm antik Cin dini ve Yahvizm gibi erken dinlerde bulunur TarihceInsanin dusunsel evriminde Tanri inanci soyut dusuncenin gelisme sureciyle baglantilanir Ilk tanrilar somut kendilerinden bereket korunma gibi belirli amac ve umutlar beslenen kisisel tapinmalarla ilgili oldugu iddia edilmektedir Tektanriciligin 4000 yil kadar once es zamanli olarak Misir Babil ve Hint toplumlarinda ortaya cikmaya basladigi ifade edilmektedir Cozulebilmis en eski yazili belgelere sahip coktanrici putperest bir toplum olan Sumerlerde coktanriciligin tektanriciliktan sonra goruldugunu yahut baska bir ifadeyle tektanriciligin coktanriciliktan daha eski belgeleri bulundugunu soyleyenler de olmustur e gore tek tanrili dinlere gidis bir dinde sadelesme ve devrim hareketidir Bu devrim eski dini anlayislari dumduz ederek yikar Ancak baslangicta gorulen hizli bir yikim sonrasinda devrim yavaslar ve eski pagan inanclar yeni kimliklere burunerek yeniden ortaya cikarlar Musevilik Isevilik ve Muslumanlik kuruculari kadar bu karsilasmanin da urunu olan dinlerdir Tek tanrili dinlerde eski ilahlarin bir kismi melek cin seytan aziz ve peygamberlere donusturulmuslerdir Yeniden kurgulanan mitolojik anlatimlarda Sumerlilerin eski tanrilarinin tek tanrili dinlerde Hizir Ilyas gibi peygamberlere ya da azizlere velilere ve hatta meleklere cinlere donustugu gorulebilmektedir Allah in isimlerinden bir kismi da Arap ve ortadogu mitolojilerinde eski ilahlara verilen isimlerle ortak kok isimlerden olusur Dinsel inancin baslangicina dair tezlerCoktanricilik tezleri Iskoc bilim insani David Hume tarihin ne kadar gerisine gidersek gidelim insanligin coktanriciliga o denli dalmis oldugunu goruruz der Ona gore daha yetkin bir dinden ne bir iz ne de bir belirti vardir Animizm Antropoloji nin kurucusu kabul edilen ve animizmin isim babasi olan Edward Burnett Tylor ruhi varliklara inanis olarak tanimladigi animizmin insanligin ilk dini oldugunu varsayar Ona gore bu inanis tum ilkel irklarda gorulur Comte un fetisizm politeizm ve monoteizm diye sundugu siniflandirmayi o animizm A animizm B ve monoteizm diye sunar Buna gore animizm bir ust gelisim asamasina ulasincaya kadar kendi icinde bes basamaga ayrilir Bunlardan ilki insandaki maddi olmayan yonun ruh varliginin kesfi ikincisi ruhun olumden sonra da varligini devam ettirdigine olan inanc ucuncusu ruhun ruya ya da trans halinde bedeni gecici olarak terk etme kabiliyetine sahip oldugunun kesfi dorduncusu hayvanlarin ve hatta cansiz varliklarin da ruha sahip olduklarina inanc besincisi de hayaletlere olan inanctir Atalara tapinma Ingiliz filozof ve sosyolog Herbert Spencer Dinin kokeninin atalara tapinma ile basladigi fikrini ileri surmektedir Spencer dinle ilgili goruslerini First Principles Ilk Ilkeler 1862 ve The Principles of Sociology Sosyolojinin Ilkeleri 1877 ve 1885 adli eserinde dile getirmistir Totemizm Iskoc etnolog John Ferguson Mc Lennan 1827 1881 ise dinlerin ilk safhasinin totemizm oldugunu iddia etmistir Ona gore ilkel insan hayvanlara bitkilere ve tabii nesnelere canlilik ve kisilik atfettikten sonra her kabile saygi objesi olarak bunlardan birisini secmistir Emile Durkheim ise Robertson Smith den aldigi dort onemli gorusten hareket etmektedir Ilkel din kabile kultudur ve bu kult totemiktir Totem ve klan birbirinden ayrilmaz Klanin tanrisi kutsallasmis toplumun kendisidir Totemizm en basit ve en ilkel din bicimidir Bu goruslerden yola cikan Durkheim e gore ilk din totemizmdir Dinin kokenini totemcilige baglayan bir baska ilim adami da Sigmund Freud dur Dine psikoanalitik bir yontemle yaklasan Freud e gore din bir yanilsamadan ibarettir ve onu doguran da surekliligini saglayan da sucluluk duygusudur Freud bireyin kucuk yaslarda yasadigi bazi travmalarin uzun bir uyuklama devresinden latens devresi sonra bulug cagi ve ileriki yaslarda tekrar gun yuzune nevrozlarla cikmasina benzer bir sendromun soy yasaminda da olabilecegini belirtir Buna gore mesela gecmiste yasanmis cinsel siddetle de ilgili bir travmatik olay ileride dini dogurmus olabilir Naturalizm Max Muller in savundugu goruse gore ise tek bir baslangictan ziyade farkli yollar ve gorunumlerde ortaya cikan hallerle evrimleserek ilerleyen bir surec oldugunu kabul eder Bu surecin dogayi tanima maksadiyla farkli basamaklarla basladigini insanin kendini asan durumlari ister ruh ister doga ister atalara tapinma isterse tabiat gucleri tanrilari fikrinden gelerek kavramaya calissin sonraki safhanin tabii gozlem yoluyla yuce tanri fikrine ulasilacagini iddia etmistir Muller tabii dini naturalimzi uc bolume Fiziki Antropolojik Psikolojik ayirmis ve monoteizmi her bolumde olan bir safha olarak tanimlamistir Fetisizm Sosyolojinin kurucusu kabul edilen Auguste Comte insanin dusunsel evrimde 3 asama gecirerek tek tanriciliga ulastigini soyler Ona gore 1 Basamak ta insan cevresindeki esyayi canli akilli varliklar olarak dusunmustu putculuk fetisizm donemi 2 Basamak ta insan cevresindeki olaylarin gorunmez varliklarca yoneltildigine inandi coktanricilik politeizm 3 Basamak ta insan bu gorunmez varliklarin tek ve buyuk bir iradenin yonetimi altinda bulundugu inancina vardi tektanricilik monoteizm Politeizm donemindeki tanrilarin asama asama aile kabile ve sehir ve ulus tanrilarina donustugu dusunulmektedir kaynak belirtilmeli Bir sonraki asama ise tanrilara soyut sifatlar verilmesi panteonda yer alan diger tanrilarin isim sifat ve eylemlerinin bastanrilarda toplanmasidir Bazen de bu tanrilar bir sonraki kulturde bastanrinin yardimcilarina melek cin seytan gibi varliklara donusur Bu gelisime en acik orneklerden birisini Marduk olusturur Sumerlerin 50 kadar tanrisinin ismi sonralari Marduk a verilmis ve tektanricilik yonunde adimlar atilmistir Ne var ki Buhtunnasr Marduk un tek tanri oldugu inancini sadece kendi tasimis ulusuna yaymak gucunu gosterememistir Bu tanrinin bircok ozelliklerinin Yahudi tanrisi Yahova ya tasindigi Hammurabi kanunlarinin da Yahudi seriatinin temelini olusturdugu ifade edilmistir Samuel Reinach Orpheus adli kitabinda Eger Musevi kanunlarinin Musa ya Tanri tarafindan yazdirildigi dogruysa Tanri Hammurabi nin yapitini asirmis demektir ifadesini kullanmistir Misirli IV Amenotep in tek tanrisi Aton MO 14 yuzyil dur Gunumuz tek tanrili dinlerindeki bircok kavram ve uygulamanin kaynagi Sumer mitolojilerinde gorulmektedir tek tanrili dinlerdeki kadinlarin basortusu adetinin Inanna icin yapilan tapinaklardaki tapinak fahiselerinin takmasindan gelmesi Meryem e Madonna yani bizim buyuk hanimefendimiz denmesinin kokeninde yine Inanna ya seslenis seklinin olmasi Isa nin 25 Aralik taki dogumu bazi Hristiyanlarca kabul edilir Sumerlilerin eski tanrilarinin tek tanrili dinlerde Hizir Ilyas gibi peygamberlere ya da azizlere velilere ve hatta meleklere cinlere donusmesi Sumer de tarlaya benzetilen kadinlarin Tevrat ta ve Kur an da da ayni benzetmeyle tanimlanmalari Sumerliler in kirmizi rahiplerinin tapinaga gelen insanlara Hristiyanliktakine benzer sekilde gunah cikarma seanslari uygulamalari vd Monoteizmin oncul oldugunu iddia eden antitez Ilkel monoteizm XIX yuzyilda diger evrimci goruslerin aksine dinin kokenin bir Yuce Varlik fikrinin oldugunu ileri suren Andrew Lang dir 1844 1912 Yazar ve Gazeteci olan Lang in bu iddiasini sistemli hale getiren kisi ise Wilhelm Schmidt olmustur Ilkel tek tanricilik tanimini yaparak teorilestiren Wilhelm Schmidt yasadigi donemde naturalizm Max Muller fetisizm Charles de Brosses Auguste Comte John Lubock atalar kultu Herbert Spencer animizm Edward B Tylor totemizm W Robertson Smith Sigmund Freud Emile Durkheim buyuculuk J G Frazer J H King gibi din alaninda hakim olan teorileri reddetmis ve bunlarin dinin baslangicini ve en eski dini tecrubeyi yansitmadigini savunmustur Wilhelm Schmidt tek tanrici fikrin cok tanricilik oncesinde de mevcut bulunmasi gerektigini belirtmistir 1912 tarihinde ilk kez yayimladigi Tanri Fikrinin Kaynagi adli eserinde Yuce ve merhamet sahibi olan kavraminin kimi ilkel toplumlarda goruldugunu ve bu tek yuce ekolunun cok tanrili sistemlerden once gorulen Primitif Monoteizm olarak tanimlamak gerektigini iddia etmistir Dolayisiyla monoteizmin onculu olarak iddia edilen fetisizm veya animizm evrelerinden de once primitif monoteizm in olmasi gerektigini belirmistir Dini egilimleri yansitan gorusler Gunumuz dinlerinin tanri kavrami uzerine fikirleri vahiy olmaksizin tanri fikrine ulasilamayacagini iddia eden ekollerden Katolik ogretideki tanri fikrine akil ile ulasilabilecegini iddia eden ekollere kadar degiskenlik gostermektedir Dolayisiyla dinlerin ilahiyatci vaiz rahip papaz kelamci ve benzerlerinin tamaminin ortak ve net bir goruste oldugunu iddia etmek mumkun degildir Ayrintili tanimlarDeizm mantik ve dogal dunyaya dair gozlemlerin kaynagini olusturdugu dini bilgiye dolaysiz bicimde sadece akil yoluyla ulasilabilecegi ilkesini esas alan bu sebeple vahiy ve esine dayali tum dinleri reddeden Tanri inancidir Henoteizm din ve felsefede Max Muller tarafindan cikarilmis bir tanriya baglanirken diger tanrilarin varligini da kabullenmeyi tanimlar Monizm her seyin bir tek zorunlulugun ilkenin madde veya enerjiden oldugunu iddia eden gorustur Panenteizm ilk devindirici olan tanrinin evren ve tum varliklari ozunden yarattigi ve evrene askin evrenin bilincinde mutlak ve degismez bir varlik olarak egemen oldugu gorusudur Panteizm her seyi kapsayan ictin bir Tanri veya evrenin ya da doganin Tanri ile ayni oldugu gorusudur Oz monoteizm bircok tanrinin tek bir ozun farkli formlari oldugu inancidir Ucleme monoteizm Hristiyanliktaki teslis inancina dayali tek tanri anlayisidir Dinlerde tektanricilikIbrahimi dinler Ibrahimi dinlerin kitaplarinda de Tanri kisilestirilmis bir yaraticidir Birincil kisi olarak konusur ve gurur ofke gibi duygular sergiler bazen insanlarin karsisina insan goruntusu ile cikar Islam da Allah Muntakim intikam alan intikamci Mutekebbir ulu ve yuce ve hileleri bosa cikaran Sabur cok sabirli celil cok ofkeli rahim cok merhametli halim yumusak huylu gibi insani duygular ifade eden isimlerle de anilir Ibrahimi dinlerin tum taraftarlari kendilerini tektanrici olarak dusunseler de Yahudilerin arasinda bazilari Hristiyanligi tektanriciligin saf bir formu olarak dikkate almazlar Kutsal Ucleme Teslis nedeniyle onu Shituf olarak siniflandirirlar Yahudilik Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz Hristiyanlik Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz Hristiyanlik inancina gore Tanri vardir Bazi mezheplere gore Isa onun oglu bazi mezheplere gore ise hem Tanri nin oglu hem de Tanri nin bizzat kendisidir Islam Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz Islam inancina gore Tanri birdir ve tektir Bu inanca tevhit inanci denir Birden cok tanriya tapinmak Islam a gore sirk yani Tanri ya ortaklar uretmektir Bahailik Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz Ekankar Bu alt basligin genisletilmesi gerekiyor Sayfayi duzenleyerek yardimci olabilirsiniz Ekankar inancinda Tanri Sugmad adiyla gecer ve tum yaratimlarin sonsuz kaynagidir herhangi bir cinsiyeti yoktur varligi duyumsanabilir Dipnotlar Monotheism Britannica 15th ed 1986 8 266 monotheism 2012 Encyclopaedia Britannica Online Retrieved 12 January 2012 from http www britannica com EBchecked topic 390101 monotheism 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ravidassia religion 27 Nisan 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2013 The Ravidassia is a monotheistic religion based on the teachings of the 14th century Indian guru Ravidass revered as a satguru and prophet by his followers Ravidass a Chamar by birth taught monotheistic spirituality and a message of equality and emancipation from the Indian caste system Seicho no Ie 9 Mayis 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2013 Seicho no Ie sometimes rendered Seicho no Iye 生長の家 seichō no ie se it ɕoː no i e is a syncretic monotheistic New Thought religion philosophy one of the Shinshukyō or new religious movements in Japan that have spread since the end of World War II Zoroastrian Studies The Iranian Religion and Various Monographs 1928 Page 31 A V Williams Jackson 2003 Global Institutions of Religion Ancient Movers Modern Shakers Page 88 Katherine Marshall 2013 Ethnic Groups of South Asia and the Pacific An Encyclopedia Page 348 James B Minahan 2012 Introduction To Sikhism Page 15 Gobind Singh Mansukhani 1993 The Popular Encyclopedia of World Religions Page 95 Richard Wolff 2007 Focus Arrogance and Greed America s Cancer Page 102 Jim Gray 2012 monotheism 2012 Encyclopaedia Britannica Online Retrieved 12 January 2012 from http www britannica com EBchecked topic 390101 monotheism 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde S Langdon 30 07 1937 Monotheism as the Predecessor of Polytheism in Sumerian Religion Orhan Gokdemir Din ve Devrim s 25 32 a b 20 Subat 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 20 Subat 2017 PDF 5 Mayis 2012 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 10 Nisan 2017 25 Mart 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Nisan 2017 a b c d e f Muller Hayati Eserleri ve Dinler Tarihindeki Yeri Dokuz Eylul Uni Doktora Tezi Ibrahim E Karatas 3 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Nisan 2022 Muller Hayati Eserleri ve Dinler Tarihindeki Yeri Dokuz Eylul Uni Doktora Tezi Ibrahim E Karatas sayfa 97 3 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Nisan 2022 PDF 23 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 13 Mart 2015 Arsivlenmis kopya 2 Nisan 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Mart 2015 PDF 2 Nisan 2015 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 13 Mart 2015 http dergiler ankara edu tr dergiler 37 1146 13442 pdf 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ankara Universitesi I F Dergisi Monoteizm ve Yuce Varlik Tartismasi Adibelli Ramazan syf 125 II paragraf http dergiler ankara edu tr dergiler 37 1146 13442 pdf 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ankara Universitesi I F Dergisi Monoteizm ve Yuce Varlik Tartismasi Adibelli Ramazan syf 127 128 Williams W Wesley A study of anthropomorphic theophany and Visio Dei in the Hebrew Bible the Qur an and early Sunni Islam University of Michigan March 2009 http www kuranmeali org 3 ali imran suresi 54 ayet kurani kerim mealleri aspx 20 Mayis 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde Arsivlenmis kopya 21 Mayis 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Mart 2020 29 Subat 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Mart 2020