1919 1920 istanbul yargılamaları I Dünya Savaşı sonrasında Mondros Mütarekesi nden kısa bir süre sonra Osmanlı

1919-1920 İstanbul yargılamaları, I. Dünya Savaşı sonrasında, Mondros Mütarekesi'nden kısa bir süre sonra Osmanlı İmparatorluğu'nun askerî mahkemelerinde görülen davalardır. İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) lider kadrosu ve seçilmiş bazı eski yetkililer, anayasayı ihlal etme, savaş zamanında vurgunculuk ile hem Ermenilerin hem de Rumların katledilmesi gibi çeşitli suçlamalarla itham edildi. Mahkeme, katliamların organizatörleri olarak görülen Enver Paşa, Talât Paşa ve Cemal Paşa ile diğerlerini ölüm cezasına mahkûm eden bir karara vardı.

1919-20 yılları arasında Türk askeri mahkemelerinin bir mahkeme oturumu. İttihat ve Terakki liderleri Enver Paşa, Cemal Paşa, Talât Paşa ve diğerleri, savaş zamanı hem Ermenilerlere hem de Rumlara katliam ve vurgunculuk suçlamasıyla nihayetinde ölüme mahkûm edildi.

Ermeni ve Rum Soykırımları'nda sorumluluğu bulunan ve bizzat emir komutasında yer alan üst düzey yetkililer, yargılanabilecekleri uluslararası yasa ve mahkemeler bulunmadığından dolayı kovuşturmadan kaçtılar ve Almanya, İtalya ve Orta Asya'da nispeten özgürce seyahat ettiler. Bu durum, 1920-22 yılları arasında Ermeni Devrimci Federasyonu tarafından yürütülen ve kovuşturmadan kaçan Osmanlı siyasî ve askerî şahsiyetlerin Ermeni Soykırımındaki rolleri nedeniyle öldürüldüğü gizli bir operasyon olan Nemesis Operasyonunun yürütülmesine yol açtı. Türk askeri mahkemeleri, Mustafa Kemal yönetimindeki Türk Ulusal Hareketi'nin yeniden canlanması sırasında kapanmaya zorlandı. Cezalarını çekmeye devam edenler, 31 Mart 1923'te yeni kurulan Kemalist hükümet tarafından affedildi.

Arka plan

Birinci Dünya Savaşı

Amerika Birleşik Devletleri'nin Osmanlı İmparatorluğu Büyükelçisi Henry Morgenthau'nun Van kentindeki Ermeni Soykırımı sırasında Ermeni direnişi hakkında yaptığı röportajın ardından, Üçlü İtilafı oluşturan Rus İmparatorluğu, Fransa ve Büyük Britanya, 24 Mayıs 1915'te Osmanlı İmparatorluğu'nu bir bildirge ile resmî olarak uyardı:

“

...Türkiye'nin insanlığa ve medeniyete karşı bu yeni suçları karşısında, Müttefik devletler, Osmanlı hükümetinin tüm üyelerini ve bu katliamlara karışan ajanlarını bu suçlardan şahsen sorumlu tutacaklarını Bâb-ı Âli'ye alenen duyururlar.

”

Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesine kadar geçen aylarda, Osmanlı İmparatorluğu büyük bir yeniden yapılanma süreci geçirdi. Temmuz 1918'de Sultan V. Mehmed öldü ve yerine üvey kardeşi VI. Mehmed geçti. 1913-1918 yılları arasında Osmanlı Hükümeti'ni yöneten Üç Paşalar da dahil olmak üzere İttihat ve Terakki Nazırları, görevlerinden istifa ettiler ve kısa bir süre sonra İmparatorluğu terk ettiler. Makedonya Cephesi'ndeki başarılı Müttefik saldırıları, Osmanlı başkenti Kostantiniyye'ye doğrudan bir tehdit oluşturuyordu. Sultan VI. Mehmed, Ahmed İzzet Paşa'yı Sadrazamlık görevine atadı ve ona İtilaf Devletleri ile bir mütareke arama ve Osmanlı'nın savaşa katılımını sona erdirme görevini verdi.

30 Ekim 1918'de, Donanma Bakanı Rauf Orbay tarafından temsil edilen Osmanlılar ile İngiliz Amiral Somerset Gough-Calthorpe tarafından temsil edilen Müttefikler arasında bir ateşkes imzalandı. Mütareke, Osmanlı'nın savaşa katılımını sona erdirdi ve savaş alanında yaklaşık bir milyon asker kalmasına rağmen İmparatorluk güçlerinin geri çekilmesini sağladı ancak sınır vilayetlerinde Kasım 1918'e kadar küçük çaplı çatışmalar devam etti.

İstanbul'un İşgali

Osmanlı gazetesi *İkdam*'ın, Birinci Dünya Savaşı'nın ardından üç paşanın ülkeden kaçması sonrası 4 Kasım 1918'de çıkan manşetinde şöyle deniyor: "Üç Paşa Daha Kaçtı"

Kasım 1918'de Büyük Britanya, Amiral Somerset Gough-Calthorpe'u yüksek komiserliğe ve Tuğamiral 'i ise Kostantiniyye'teki yüksek komiser yardımcılığı görevine atadı. Bir Fransız tugayı 12 Kasım 1918'de Kostantiniye'ye girerken, İngiliz birlikleri şehre ilk olarak 13 Kasım 1918'de ayak bastı. 1918 yılının Aralık ayının başlarında, Müttefik birlikler Kostantiniyye'in bölümlerini işgal etti ve bir askerî yönetim kurdu. ABD Dışişleri Bakanı Robert Lansing, Osmanlı İmparatorluğu'nun temsilcileri Sultan VI. Mehmed ve Sadrazam Damad Ferid Paşa'yı Paris Barış Konferansına çağırdı. Konferansta, Ocak 1919'da "Sorumluluklar ve Yaptırımlar Komisyonu" kuruldu. 2 Ocak 1919'da Gough-Calthorpe, Dışişleri Bakanlığı yetkilisinden, Mütareke şartlarının aralıksız ihlalinden ve Ermenilere devam eden kötü muameleden sorumlu olan herkesin tutuklanmasını ve teslim edilmesini talep etti. Calthorpe, aralarında Türk karşıtı bir İrlandalı olan ve daha sonra 1951'de anılarını yayınlayacak olan Andrew Ryan'ın da bulunduğu, kendini işine adamış yardımcılardan oluşan bir kadroyu bir araya getirdi. İngiliz Yüksek Komisyonu'nun baş dragomanı ve ikinci siyasi görevlisi olarak yeni görevinde, kendisini Ermeni Sorunundan sorumlu kişi olarak buldu. Calthorpe, Malta'ya sınır dışı edilen çok sayıda kişinin tutuklanmasında etkili olduğunu kanıtladı. Bunlar genel olarak üç kategoriye ayrılıyordu: halen ateşkes şartlarını ihlal edenler, müttefik savaş esirlerine kötü muamelede bulundukları iddia edilenler ve Türkiye'nin kendisinde ve Kafkasya'da Ermenilere karşı aşırılıklardan sorumlu olanlar. Calthorpe, İngiltere'nin Ermeni meselesini ve savaş esirlerine yönelik kötü muameleyi nasıl gördüğünü anlatmak için Osmanlı Dışişleri Bakanı Mustafa Reşid Paşa ile kişisel bir görüşme istedi. İki gün sonra Calthorpe, İttihat ve Terakki Komitesi'nin (İTC) yedi liderinin resmen tutuklanmasını talep etti. 160 ila 200 kişi tutuklanırken, Ermeni katliamına katıldığından şüphelenilen 60 kişi daha serbest kaldı.

Askerî mahkemeler

Kuruluşu

3 Nisan 1919'da Türk askeri mahkemesinin bir oturumu.

Askeri mahkemeler 28 Nisan 1919'da Paris Barış Konferansı devam ederken kuruldu. Olağanüstü mahkeme celbi, tutuklama vb. yetkilere sahip olan ve savaş suçlularının mahkemeye çağrıldığı "Mazhar Soruşturma Komisyonu" adlı bir soruşturma komisyonu kuruldu. İkinci Meşrutiyet döneminde Osmanlı Devleti'nin temsilcileri olarak Sultan VI. Mehmet ve Sadrazam Damat Ferid Paşa, Paris Barış Konferansı'na çağrıldılar. 11 Temmuz 1919'da Damat Ferid Paşa, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermenilere yönelik katliamları resmen itiraf etti ve Birinci Dünya Savaşı'ndan hemen sonra soykırımın baş faillerini ölüme mahkûm etmek için yapılan savaş suçu davalarının kilit figürü ve başlatıcısı oldu.

Konstantiniyye'deki Osmanlı hükûmeti, suçu İttihat ve Terakki'nin birkaç üyesine ve kendi Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın uzun süreli rakiplerine atarak, Paris Barış Konferansı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nun daha yumuşak bir muamele görmesini sağlamak istedi. Duruşmalar, Hürriyet ve İtilaf Partisi'nin, İttihat ve Terakki'yi siyasi arenadan silmesine yardımcı oldu. 23 Temmuz 1919'da Erzurum Kongresi sırasında General Kâzım Karabekir'e, Mustafa Kemal Atatürk ve Rauf Orbay'ı tutuklaması ve Kemal'in Doğu Vilayetleri Genel Müfettişliği görevini üstlenmesi için Saltanattan doğrudan bir emir çıkarıldı. Kazım Karabekir, İstanbul'daki hükûmete meydan okuyarak tutuklama emrini reddetti ve yerine getirmedi.^:248 Bundan sonra, İstanbul ve Ankara'da iki ayrı hükûmet meydana gelirken, Konstantiniyye'deki hükûmet, mevcut hükûmete bağlı olarak davaları az çok ciddiyetle destekledi. Sadrazam Damat Ferid Paşa kovuşturma organının arkasında dururken, Sadrazam Ali Rıza Paşa hükûmeti savaş suçlularına yönelik yasal işlemlerden neredeyse hiç bahsetmedi. Duruşmalar devam ederken, Türk Ulusal Hareketi'ne katılma suçu, Ermeni Soykırımı suçuyla karıştırıldı ve birbiriyle mukayese edildi. Bu durum, Ankara'da daha sonra Atatürk'ün önderlik edeceği hükümete desteğin artmasıyla sonuçlandı.

Prosedür

Mahkeme, Nisan 1919'dan Mart 1920'ye kadar yaklaşık bir yıl boyunca toplandı, ancak birkaç ay sonra mahkemenin sadece önergeleri gözden geçirdiği anlaşıldı. Yargıçlar, ilk sanık grubunu güvenli bir şekilde ülke dışına çıktıklarında mahkûm etmişti ancak, çabalarını büyük bir şekilde göstermesine rağmen mahkûmiyetleri iade etme niyeti göstermedi. Amiral Sir Somerset Gough-Calthorpe, Bâb-ı Âli'yi protesto etti, davaları Türklerin elinden aldı ve Malta'ya taşıdı. Orada uluslararası bir mahkeme kurmak için bir girişimde bulunuldu, ancak Türkler soruşturmaları aksatarak kanıt niteliğindeki belge ve dokümanları paylaşmaktan imtina etti.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi yargıcı ; "İngilizler, büyük olasılıkla, Türkiye'de kullanılan kıtasal engizisyon usulü ceza muhakemesi sistemini kendi ceza adaletine giden yollarına itici buldu ve buna güvenmenin yerindeliğinden şüphe duydular" ifadelerine yer verdi. Türk hükûmeti, askeri mahkemeler tarafından kullanılan suçlayıcı resmî belgeleri teslim etmeyi geri çevirdi. Atatürk'ün iktidara gelmesiyle birlikte, Türk askeri mahkemelerinin yargılamalarını ve mahkûmiyetlerini dayandırdıkları tüm belgeler kayboldu. Amiral John de Robeck, 5 Ağustos 1919'da Amiral Gough-Calthorpe'un yerine "Konstantinopolis'te Akdeniz Başkomutanı ve Yüksek Komiser" olarak atandı. Ağustos 1920'de yargılamalar durduruldu ve Amiral John de Robeck, mahkemeye devam etmenin boşuna olduğunu Londra'ya şu sözle bildirdi: "Bulguları hiçbir şekilde açıklanamaz."

Hasan Mazhar'ın başlattığı bir soruşturma komitesi, Ermenilere karşı işlenen katliamlara karışan memurlar hakkında soruşturma yapmak için özel bir girişimle, derhal delil ve tanıklık toplamakla görevlendirildi. Soykırım uzmanı, tarihçi ve sosyolog Vahakn Dadrian'a göre Komisyon, Osmanlı Ceza Muhakemesi Kanunu'nun 47., 75. ve 87. maddelerine göre çalıştı. Kapsamlı soruşturma yetkileri vardı, çünkü sadece yasal işlem yapmak, belgeleri aramak ve el koymakla sınırlı değildi, aynı zamanda Kriminal Soruşturma Dairesi ve diğer Devlet hizmetlerinden yardım alarak şüphelileri tutuklamak ve hapsetmekte sorumlulukları arasındaydı. Komite, üç ay gibi bir sürede katliamlarla ilgili 130 belge ve dosyayı toplayarak askeri mahkemelere sevk etti. Askeri Türk mahkemelerinde ayrıca, merkezi hükûmetin Osmanlı İmparatorluğu'nun Ermeni sivil nüfusunu sınır dışı etmek ve ortadan kaldırmak için verdiği ceza emirlerine uymadıkları için 1915'te İttihat ve Terakki ajanları tarafından suikaste uğrayan bazı yüksek rütbeli Osmanlı yetkililerinin davaları da görüldü.

Hükümler

8 Nisan 1919'da Yozgat'ın Boğazlıyan kazası eski kaymakamı Mehmed Kemal idama mahkûm edildi ve 10 Nisan 1919'da asıldı.Erzincan'daki jandarma komutanı , Erzincan davaları sırasında ölüm cezasına çarptırıldı ve 22 Nisan 1920'de asıldı.Bayburt kaymakamı Behramzade Nusret, 20 Temmuz 1920'de idama mahkûm edildi ve 5 Ağustos 1920'de asıldı.

Mahkeme 5 Temmuz 1919'da, katliamları organize eden Sadrazam Talat Paşa, Harbiye Nazırı Enver Paşa ve Bahriye Nazırı Cemal Paşa ve diğerlerini ölüme mahkûm eden bir karara vardı. Askeri mahkeme, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kendi özel teşkilatı aracılığıyla Ermenileri fiziksel olarak ortadan kaldırmayı amaçladığını tespit etti. Açıklamada şu ifadelere yer verildi:

“

Askeri Mahkeme, yukarıda sayılan suçları dikkate alarak, firariler Talât Paşa, eski Sadrazam, Enver Efendi, eski Harbiye Nazırı, İmparatorluk Ordusu sicilinden silinen Cemal Efendi'nin bu suçların başlıca sebepleri olarak kusurlu olduklarını oybirliğiyle beyan eder. Ordudan da atılan eski Bahriye Nazırı ve İttihat ve Terakki Genel Meclisi üyelerinden, o partinin manevi şahsiyetini temsil eden eski Maarif Nazırı Dr. Nazım Efendi;... Kanun'un söz konusu hükümlerine göre Talat, Enver, Cemal ve Dr. Nazım'a ölüm cezası verilmiştir.

”

Askeri mahkemeler, İttiat ve Terakki Cemiyeti'ni resmen dağıttı, partinin ve suçlu bulunanların mal varlıklarına el koydu. Yurtdışına kaçan üç paşadan Talat Paşa ve Cemal Paşa daha sonra Nemesis Operasyonu sırasında Ermeni suikastçiler tarafından öldürüldü.

Malta Mahkemeleri ve Nemesis Operasyonu

Türk askeri mahkemeleri tarafından mahkûm edilen Osmanlı askeri üyeleri ve üst düzey politikacılar, 1919'dan itibaren İngiliz kuvvetleri tarafından Konstantiniyye hapishanelerinden SS Princess Ena ve SS HMS Benbow gemilerinde Malta Kraliyet Kolonisi'ne transfer edildi. Türk askeri mahkemelerinin şeffaf olmaması nedeniyle Amiral Sir Somerset Gough-Calthorpe, Lord George Curzon ile birlikte operasyondan sorumlu oldu. Getirilen tutuklular, üç yıl boyunca orada tutuldu ve onları yargılamanın bir yolunu bulmak için İstanbul, Londra, Paris ve Washington'daki arşivlerde arama yapıldı. Ancak, Lord Curzon'un bir akrabası da dahil olmak üzere Ankara'daki hükûmet tarafından tutulan 22 İngiliz savaş esiri karşılığında savaş suçluları yargılanmadan serbest bırakıldı ve 1921'de İstanbul'a geri gönderildi. Ankara'daki hükümet, İstanbul'daki hükûmetin siyasi gücüne karşıydı, bu yüzden bazı kaynaklarda sık sık Malta sürgünleri olarak anılırlar.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi yargıcı Giovanni Bonello'ya göre, kovuşturmaların askıya alınması, Türk tutukluların ülkelerine geri gönderilmeleri ve serbest bırakılmaları, diğerlerinin yanı sıra, uluslar üstü yargı yetkisine sahip uygun bir yasal çerçevenin olmamasının bir sonucuydu. Çünkü I. Dünya Savaşı'ndan sonra, uluslararası hukuktaki yasal boşluk nedeniyle, savaş suçlarını düzenleyen hiçbir uluslararası norm mevcut değildi; bu nedenle Türk kaynaklarının aksine Malta'da hiçbir zaman yargılama yapılmadı. Bonello, Türk tutukluların serbest bırakılmasının, Mustafa Kemal Atatürk'ün elindeki 22 İngiliz savaş tutsağını geri alabilmek için yapıldığını ekledi.

27 Eylül-30 Ekim 1919 arasında Erivan'da toplanan Ermeni Devrimci Federasyonu'nun 9. Genel Kongresi'nde, soykırımın bizzat sorumlularının cezalandırılması konusu gündeme geldi. Talat Paşa, Behbud Han Cevanşir, Said Halim Paşa, Behaddin Şakir Bey, Cemal Azmi, Cemal Paşa, Enver Paşa gibi üst düzey siyasetçi ve generale suikast düzenlemek için Grigor Merjanov ile birlikte çalışan Şahan Natali liderliğinde gizli bir görev gücü kuruldu ve operasyonun kod adı Nemesis Operasyonu olarak adlandırıldı.

Delillerin ortadan kaldırılması

David Arnett tarafından 4 Temmuz 2004 tarihinde Amerika Birleşik Devletleri'nin İstanbul Başkonsolosluğu'nda sınıflandırılarak imzalanan bir WikiLeaks belgesinde şunlar yazmaktadır:

“

Sabancı Üniversitesi Profesörü Halil Berktay'a göre, Ermeni sorunuyla ilgili her türlü suçlayıcı belgenin arşivlerini temizlemek için iki ciddi çaba vardı. İlki 1918'de, muhtemelen İtilaf Devletleri'nin İstanbul'u işgalinden önce gerçekleşti. Berktay ve diğerleri 1919 Türk Askeri Mahkemelerinde önemli belgelerin arşivlerden "çalındığına" işaret eden ifadelere işaret ediyorlar. Berktay, Turgut Özal'ın arşivleri açma çabalarıyla bağlantılı olarak, eski Büyükelçi Muharrem Nuri Birgi liderliğindeki bir grup emekli diplomat ve general tarafından ikinci bir tasfiyenin gerçekleştirildiğine inanıyor.

”

Telgrafa göre, 1980'lerde büyükelçi Muharrem Nuri Birgi kanıtları yok etmekten etkili bir şekilde sorumluydu. Elçi Birgi, delillerin ortadan kaldırılması sürecinde Ermenilere atıfta bulunarak, "Onları gerçekten katlettik" dedi. Türkiye'deki Amerikan Araştırma Enstitüsü Müdürü Tony Greenwood gibi diğerleri de, seçilmiş bir grup emekli askerî personelin arşivlerden geçtiğini doğruladı. Ancak, incelemenin sadece arşivlerde bulunan belgeleri temizlemeye yönelik bir çaba olduğu bir Türk akademisyen tarafından not edilmiştir.

Tartışmalar

Ermeni Soykırımını inkar edenler, gazetelerde yayınlanan kararların ve açıklamaların Batı diline (çoğunlukla İngilizce ve Almanca) tercümelerini sorguladılar.Collège de France'da Osmanlı ve Türk tarihi profesörü olan Gilles Veinstein, eski Ermeni tarihçi Haigazn Kazarian tarafından yapılan çevirinin "birçok yerde son derece taraflı" olduğunu ifade etti. Türk tarihçileri Erman Şahin ve Ferudun Ata; Taner Akçam'ı yanlış çeviriler ve önemli cümlelerin yeniden yazılması ve orijinal versiyonda yer almayan şeylerin eklenmesi de dahil olmak üzere yanlış bilgi yaymakla suçladı.

Kaynakça

^ Heller, Kevin Jon; Simpson, Gerry, (Ed.) (2013). The hidden histories of war crimes trials (First bas.). Oxford: Oxford University Press. ss. 296-300. ISBN . 17 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.
^ Akçam, Taner (1996). Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die Türkische Nationalbewegung (Almanca). Hamburg: Hamburger Edition. s. 185.
^ ^a ^b Herzig, edited by Edmund; Kurkchiyan, Marina (2005). The Armenians past and present in the making of national identity. Abingdon, Oxon, Oxford: RoutledgeCurzon. ISBN .
^ ^a ^b Andreopoulos, ed. by George J. (1997). Genocide : conceptual and historical dimensions (1. paperback print. bas.). Philadelphia, Pa.: Univ. of Pennsylvania Press. ISBN .
^ Power, Samantha. "", p. 16-17. Basic Books, 2002.
^ Bartrop, Paul R.; Jacobs, Steven Leonard (2014). Modern Genocide. ABC-CLIO. s. 89. ISBN . 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.
^ von Voss, Huberta (2007). Portraits of hope : Armenians in the contemporary world (1st English bas.). New York: Berghahn Books. s. 320. ISBN . 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.
^ 106th Congress, 2nd Session, House of Representatives (1915), , The Library of Congress, 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .
^ 109th Congress, 1st Session, , The Library of Congress, 15 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .
^ , Library of Congress, 14 Haziran 2005, 3 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 . 15 September 2005 House Committee/Subcommittee:International Relations actions. Status: Ordered to be Reported by the Yeas and Nays: 40–7.
^ "Crimes Against Humanity", British Yearbook of International Law (23), 1946, s. 181 .
^ Original source of the telegram sent by the Department of State, Washington containing the French, British and Russian joint declaration, Armenian Genocide, 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .
^ William S. Allen, The Nazi Seizure of Power: The Experience of a Single German Town 1922–1945, Franklin Watts; Revised edition (1984).
^ William A. Schabas, Genocide in International Law: The Crimes of Crimes, Cambridge University Press, 2000, pp. 16–17
^ ^a ^b Findley, Carter Vaughn. Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity. Yale University Press, 2010, p. 215
^ ^a ^b Lewis, Bernard. The Emergence of Modern Turkey. Oxford University Press, 1968, p.239
^ “Üç Paşa Daha Kaçtı?”, İkdam, 4 Teşrînisâni 1334 (4 Kasım 1918).
^ ^a ^b ^c ^d Turkey’s EU Minister, Judge Giovanni Bonello And the Armenian Genocide – 'Claim about Malta Trials is nonsense' 2 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. . 19 April 2012. Retrieved 10 August 2013
^ Gunnar Heinsohn: Lexikon der Völkermorde. Reinbek 1998. Rowohlt Verlag. p. 80 (German)
^ Recognizing the 81st Anniversary of the Armenian Genocide 10 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti Yayın Ofisi. Retrieved 21 January 2013
^ Armenian Genocide Survivors Remember 26 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Queens Gazette. Retrieved 21 January 2013
^ Dadrian, Vahakn N (1991), "The Documentation of the World War I Armenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal", International Journal of Middle East Studies (23), s. 554 .
^ Dadrian, Vahakn N (1997), "The Turkish Military Tribunal's Prosecution of the Authors of the Armenian Genocide: Four Major Court-Martial Series", Holocaust and Genocide Studies (11), Oxford Journals, s. 31 .
^ (197). Die Türkei in Europa: Beiträge des Südosteuropa-arbeitskreises der… (Almanca). Berghahn Books. s. 35.
^ Taner Akçam: A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, Metropolitan Books, New York 2006 , p. 296
^ Taner Akçam: A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, Metropolitan Books, New York 2006 , p. 351
^ ^a ^b Shadow of the Sultan's Realm: The Destruction of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East, Daniel Allen Butler, Potomac Books Inc, 2011, , p.211-212
^ Public Record Office, Foreign Office, 371/4174/136069 in Dadrian, Vahakn (2003). The History of the Armenian Genocide. Berghahn Books. s. 342. ISBN .
^ Kieser, Hans-Lukas (2006). Turkey Beyond Nationalism Towards Post-Nationalist Identities. Londra: I.B. Tauris & Co. s. 119. ISBN . 13 Ekim 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.
^ Dadrian, Vahakn N. (2004). The history of the Armenian genocide : ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (6th rev. bas.). New York: Berghahn Books. s. 320. ISBN . 9 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.
^ Kevorkian, Raymond (2015). "The Origins and Evolution of the Armenian Genocide". Armenian General Benevolent Union Magazine. 25 (1): 15.
^ ^a ^b ^c Dadrian, Vahakn N.; Akçam, Taner (1 Aralık 2011). Judgment At Istanbul: The Armenian Genocide Trials (İngilizce). Berghahn Books. s. 195. ISBN .
^ Libaridian, Gerald J. (2007). Modern Armenia people, nation, state. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. ss. 134-5. ISBN . 19 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.
^ Türkei By Klaus-Detlev. Grothusen.
^ ^a ^b Bonello 2008.
^ ^a ^b ^c https://wikileaks.org/cable/2004/07/04ISTANBUL1074.html 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Wikileaks. 04Istanbul1074, Armenian "Genocide" and the Ottoman Archives
^ ^a ^b Barsoumian, Nanore (10 Eylül 2011). "WikiLeaks: Stepping Out of Ottoman Archives, Diplomat Says 'We Really Slaughtered Them!'". The Armenian Weekly. 22 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.
^ "Trois questions sur un massacre", L'Histoire (Fransızca), April 1995 .
^ Şahin, Erman, "A Scrutiny of Akçam's Version of History and the Armenian Genocide", Journal of Muslim Minority Affairs (PDF) (28:2), s. 308, 1 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (PDF), erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .
^ "The Armenian Question", Middle East Policy (Review Essay), XVII (1), Bahar 2010, ss. 149-57, 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .
^ Ferudun Ata, "An Evaluation of the Approach of the Researchers Who Advocate Armenian Genocide to the Trials Relocation," in The New Approaches to Turkish-Armenian Relations, Istanbul, Istanbul University Publications, 2008, pp. 560–561.

[1] Heller, Kevin Jon; Simpson, Gerry, (Ed.) (2013). The hidden histories of war crimes trials (First bas.). Oxford: Oxford University Press. ss. 296-300. ISBN . 17 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.

[2] Akçam, Taner (1996). Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die Türkische Nationalbewegung (Almanca). Hamburg: Hamburger Edition. s. 185.

[Herzig_2005-3] Herzig, edited by Edmund; Kurkchiyan, Marina (2005). The Armenians past and present in the making of national identity. Abingdon, Oxon, Oxford: RoutledgeCurzon. ISBN .

[Andreopoulos_1997-4] Andreopoulos, ed. by George J. (1997). Genocide : conceptual and historical dimensions (1. paperback print. bas.). Philadelphia, Pa.: Univ. of Pennsylvania Press. ISBN .

[samantha-5] Power, Samantha. "", p. 16-17. Basic Books, 2002.

[6] Bartrop, Paul R.; Jacobs, Steven Leonard (2014). Modern Genocide. ABC-CLIO. s. 89. ISBN . 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.

[huberta-7] von Voss, Huberta (2007). Portraits of hope : Armenians in the contemporary world (1st English bas.). New York: Berghahn Books. s. 320. ISBN . 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.

[8] 106th Congress, 2nd Session, House of Representatives (1915), , The Library of Congress, 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .

[9] 109th Congress, 1st Session, , The Library of Congress, 15 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .

[10] , Library of Congress, 14 Haziran 2005, 3 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 . 15 September 2005 House Committee/Subcommittee:International Relations actions. Status: Ordered to be Reported by the Yeas and Nays: 40–7.

[11] "Crimes Against Humanity", British Yearbook of International Law (23), 1946, s. 181 .

[12] Original source of the telegram sent by the Department of State, Washington containing the French, British and Russian joint declaration, Armenian Genocide, 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .

[nazi-13] William S. Allen, The Nazi Seizure of Power: The Experience of a Single German Town 1922–1945, Franklin Watts; Revised edition (1984).

[14] William A. Schabas, Genocide in International Law: The Crimes of Crimes, Cambridge University Press, 2000, pp. 16–17

[findley-15] Findley, Carter Vaughn. Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity. Yale University Press, 2010, p. 215

[lewis-16] Lewis, Bernard. The Emergence of Modern Turkey. Oxford University Press, 1968, p.239

[17] “Üç Paşa Daha Kaçtı?”, İkdam, 4 Teşrînisâni 1334 (4 Kasım 1918).

[malta-18] Turkey’s EU Minister, Judge Giovanni Bonello And the Armenian Genocide – 'Claim about Malta Trials is nonsense' 2 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. . 19 April 2012. Retrieved 10 August 2013

[19] Gunnar Heinsohn: Lexikon der Völkermorde. Reinbek 1998. Rowohlt Verlag. p. 80 (German)

[20] Recognizing the 81st Anniversary of the Armenian Genocide 10 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti Yayın Ofisi. Retrieved 21 January 2013

[21] Armenian Genocide Survivors Remember 26 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Queens Gazette. Retrieved 21 January 2013

[22] Dadrian, Vahakn N (1991), "The Documentation of the World War I Armenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal", International Journal of Middle East Studies (23), s. 554 .

[23] Dadrian, Vahakn N (1997), "The Turkish Military Tribunal's Prosecution of the Authors of the Armenian Genocide: Four Major Court-Martial Series", Holocaust and Genocide Studies (11), Oxford Journals, s. 31 .

[Grothusen-24] (197). Die Türkei in Europa: Beiträge des Südosteuropa-arbeitskreises der… (Almanca). Berghahn Books. s. 35.

[25] Taner Akçam: A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, Metropolitan Books, New York 2006 , p. 296

[26] Taner Akçam: A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, Metropolitan Books, New York 2006 , p. 351

[butler-27] Shadow of the Sultan's Realm: The Destruction of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East, Daniel Allen Butler, Potomac Books Inc, 2011, , p.211-212

[doc136069-28] Public Record Office, Foreign Office, 371/4174/136069 in Dadrian, Vahakn (2003). The History of the Armenian Genocide. Berghahn Books. s. 342. ISBN .

[29] Kieser, Hans-Lukas (2006). Turkey Beyond Nationalism Towards Post-Nationalist Identities. Londra: I.B. Tauris & Co. s. 119. ISBN . 13 Ekim 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.

[dadrian-30] Dadrian, Vahakn N. (2004). The history of the Armenian genocide : ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus (6th rev. bas.). New York: Berghahn Books. s. 320. ISBN . 9 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.

[agbu-31] Kevorkian, Raymond (2015). "The Origins and Evolution of the Armenian Genocide". Armenian General Benevolent Union Magazine. 25 (1): 15.

[:0-32] Dadrian, Vahakn N.; Akçam, Taner (1 Aralık 2011). Judgment At Istanbul: The Armenian Genocide Trials (İngilizce). Berghahn Books. s. 195. ISBN .

[33] Libaridian, Gerald J. (2007). Modern Armenia people, nation, state. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers. ss. 134-5. ISBN . 19 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.

[34] Türkei By Klaus-Detlev. Grothusen.

[FOOTNOTEBonello2008-35] Bonello 2008.

[wikileaks-36] ttps://wikileaks.org/cable/2004/07/04ISTANBUL1074.html 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Wikileaks. 04Istanbul1074, Armenian "Genocide" and the Ottoman Archives

[barsoumian-37] Barsoumian, Nanore (10 Eylül 2011). "WikiLeaks: Stepping Out of Ottoman Archives, Diplomat Says 'We Really Slaughtered Them!'". The Armenian Weekly. 22 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022.

[38] "Trois questions sur un massacre", L'Histoire (Fransızca), April 1995 .

[39] Şahin, Erman, "A Scrutiny of Akçam's Version of History and the Armenian Genocide", Journal of Muslim Minority Affairs (PDF) (28:2), s. 308, 1 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (PDF), erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .

[40] "The Armenian Question", Middle East Policy (Review Essay), XVII (1), Bahar 2010, ss. 149-57, 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 19 Temmuz 2022 .

[41] Ferudun Ata, "An Evaluation of the Approach of the Researchers Who Advocate Armenian Genocide to the Trials Relocation," in The New Approaches to Turkish-Armenian Relations, Istanbul, Istanbul University Publications, 2008, pp. 560–561.