Abdülaziz Han

Abdülaziz veya diğer bilinen adıyla Padişah Abdülaziz (Osmanlıca: عبد العزيز; 8 Şubat 1830 - 4 Haziran 1876), 32. Osmanlı padişahı ve 111. İslam halifesidir. II. Mahmud ve Pertevniyal Valide Sultan'ın oğlu, Padişah Abdülmecid'in kardeşidir. Padişah Abdülaziz 25 Haziran 1861 tarihinde kardeşinin ölümü üzerine, 31 yaşında iken tahta geçmiştir. Tahttan indirilip öldürülen son padişahtır.

Abdülaziz عبد العزيز أوَّل
İslâm Halifesi Emîrü'l-mü'minîn İki Kutsal Caminin Hizmetkârı Han
Abdülaziz'in Abdullah Biraderler tarafından çekilmiş fotoğrafı, 1873.
32. Osmanlı Padişahı
Hüküm süresi	25 Haziran 1861 - 30 Mayıs 1876 (14 yıl, 11 ay ve 5 gün)
Önce gelen	Abdülmecid
Sonra gelen	V. Murad
Sadrazamlar	Liste Mehmed Emin Âli Paşa Keçecizade Fuat Paşa Yusuf Kâmil Paşa Mütercim Mehmed Rüşdi Paşa Mahmud Nedim Paşa Midhat Paşa Ahmed Esad Paşa Şirvanizade Mehmed Rüşdi Paşa Hüseyin Avni Paşa
111. İslâm Halifesi
Hüküm süresi	25 Haziran 1861 - 30 Mayıs 1876
Önce gelen	Abdülmecid
Sonra gelen	V. Murad
Doğum	8 Şubat 1830 İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	4 Haziran 1876 (46 yaşında) Feriye Sarayı, İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Defin	II. Mahmud Türbesi, Fatih, İstanbul
Eş(ler)i	Dürrinev Kadınefendi Edadil Kadın Hayranıdil Kadınefendi Neşerek Kadınefendi Gevheri Kadınefendi Yıldız Hanim
Çocuk(lar)ı	Yusuf İzzeddin Efendi Saliha Sultan Şehzade Mahmud Celaleddin Nazime Sultan Abdülmecid Efendi Mehmed Şevket Efendi Esma Sultan Emine Sultan Mehmed Seyfeddin Efendi
Tam adı Abdülaziz Han bin Mahmud
Hanedan	Osmanlı Hanedanı
Babası	II. Mahmud
Annesi	Pertevniyal Sultan
Dini	İslam
İmza

Vikikaynak'ta Adalet Fermanı ile ilgili metin bulabilirsiniz.

Saltanatı

Sultan Abdülaziz

1862 yılında Abdülaziz'in saltanatının 1.yılındaki Osmanlı sınırları

Abdülaziz'in son döneminde Osmanlı toprakları (1875)

Güreş, cirit, av ve bilek güreşi sporlarına meraklı olan padişahın tahtta kaldığı sürece en çok üzerinde çalıştığı konu Osmanlı Donanması'nın modernizasyonu idi. Bu nedenle o dönemlerde Avrupa devletlerinden alınan kredilerin çoğu bu konuda harcandı. Sayısı gün geçtikçe artan Osmanlı Ordusu'nun askerlerine yetecek dönemin son model top ve tüfeklerinin sağlanması da Abdülaziz döneminde gerçekleşmiştir.

Hükümdarlığı süresince sık sık ülke içi ve ülke dışı temaslarda bulunmuş geziler düzenlemiştir. I. Selim'den sonra Mısır'ı ziyaret eden ilk ve tek Osmanlı Padişahı'dır.

Sultan Abdülaziz'in Abdullah Biraderler tarafından çekilen 1863 tarihli fotoğrafı.

Sultan Abdülaziz Avrupa seyahatinde. (1867)

Sultan Abdülaziz'in 2. Mahmut türbesindeki mezarı (solda demir parmaklıklı sanduka).

Eyaletlerin yanı sıra Batı Avrupa'da ziyaretler yapan ilk ve tek padişahtır. 1867 yılında Paris'te açılan büyük bir sanat sergisine III. Napolyon'un daveti üzerine katıldı. Sergiden sonra imparator ile temaslarda bulunmuş İngiltere, Belçika, Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu gezilerinden sonra da geri dönmüştür. Ayrıca Richard Wagner'in Bayreuth operasına maddi yardımda bulunmuş ve davet edilmiştir. Seyahatlerinde İngiltere kraliçesi Victoria, Belçika kralı II. Leopold, Prusya kralı I. Wilhelm, Avusturya-Macaristan imparatoru François-Josef ve Romanya Prensi I. Karol ile görüşmüştür.

Osmanlı'da Abdülaziz döneminde Batı'yla iyi ilişkiler kurulmasına özellikle dikkat edildi. Tanzimat Fermanı ile Osmanlı'nın girdiği Batılılaşma süreci bu dönemde de devam etti. Ülke genelinde yeni vilâyetler ilân edildi ve İstanbul Üniversitesi Fransız Eğitim sistemi örnek alınarak tekrar düzenlendi. Doğu Ekspres'inin bir durağı olan Sirkeci Garı'nın temelleri Abdülaziz döneminde atılmıştır. Rumeli ve Anadolu'da demiryolu ağı kurmaya çalışmıştır. Abdülaziz'in 15 senelik hükümdarlığı boyunca yaptığı bazı yenilikler şunlardır;

• İlk kez posta pulu basıldı (1863).
• Bank-ı Osmani-i Şahane açıldı (1863).
• Osmanlı Donanması'na ilk zırhlı savaş gemisi katıldı (1864).
• Vilayet Nizamnamesi ile yeni idari yapı ve bunun uygulanmasıyla vilayet meclisleri oluşturuldu (1864).
• Mekteb-i Sanayi (Sanayi Okulu) açıldı (1865).
• Darülfünûn (İstanbul Üniversitesi) faaliyete geçti (1868).
• Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) açıldı (1868).
• Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye (Yargıtay) kuruldu (1868).
• Şura-yı Devlet (Danıştay) kuruldu (1868).
• Mecelle yayınlandı (1869).
• Darülmuallimat (Kız Öğretmen Okulu) açıldı (1870).
• Belediyeye bağlı ilk modern İtfaiye teşkilâtı kuruldu (1871).
• Darüşşafaka açıldı (1873).
• Mekteb-i Maadin (Maden Mektebi) açıldı (1874).

Döneminde yaşanan önemli olaylardan bir kısmı ise Rusya ve Avrupa devletlerinin kışkırttığı Balkan isyanlarıdır. 1861-64 yılları arasındaki Karadağ İsyanı İkinci Karadağ Harekatı ile bastırılmasına rağmen, Karadağ sorunu büyümeye devam etti. 1861-66 yılları arasındaki Eflak-Boğdan olayları Birleşik Romanya'nın doğuşunu ve bağımsızlık mücadelesini hızlandırdı. 1862-67 yılları arasındaki Sırbistan olayları ise Türk askerlerinin Sırbistan'daki Belgrad başta olmak üzere çeşitli kalelerden çekilmesiyle kısacası Sırbistan Prensi'nin askeri bir kolluk kuvvetine, orduya sahip olacak şekilde fiilen özerkliğinin daha da genişletilmesiyle sonuçlandı. Bu yönde eleştiri yapan basın gazeteler sert şekilde cezalandırıldı veya sansür uygulandı. Basın özgürlükleri sınırlandırıldı. 1866-68 arasındaki Girit Ayaklanması, Sadrazam Mehmed Emin Âli Paşa'nın hazırladığı Girit Nizamnamesi ile çözümlenmeye çalışıldıysa da Girit'in kaybına giden olaylar dizisi başlamış oldu. Buna rağmen kendi hukuken ve fiilen Osmanlı sınırlarının güneyde genişlemesini sağladı. Zira;

• Kendisi Midhat Paşa ile birlikte bir ordu gönderilmesini organize ederek Lahsa Seferi ile Osmanlı'nın uzun bir süre önce kaybettiği 1670lerden beri denetimini sağlayamadığı Arabistan'daki Lahsa bölgesini ve Katar'ı ele geçirdi.Necid Kaymakamı İmam , 29 Mart 1871'de elçisi Abdülâziz bin Suvaylem'i Midhat Paşa'ya göndererek, ve Katif'i hakimiyetinde bulunduran kardeşi 'a karşı destek talebi Osmanlılar açısından açılacak seferin meşru zeminini oluşturdu.2. Necid Emirliği'nin Arabistan'daki gücü kırıldı ve böylece ileride 1891'e kadar yine Osmanlılarca desteklenen Cebeli Şammar Emirliği'nce yıkılmasının da önü açıldı. Bu bölge, 1913 sonrası Sultan Reşad döneminde İngilizler ve Kuveyt Emirinin destekleri ile tekrar kurulan ileri de Suudi Arabistan adını alacak 3.Necid Emirliği'nin saldırıları ile elden çıkmıştır.
• 1872'de ise yerel soyluların yeteneksiz Zeydi İmamlar karşısında daveti üzerine, Ahmet Muhtar Paşa komutasındaki orduyu Yemen'e gönderip Yemen'in dağlık kısmı, Sanaa ve çevresini ele geçirip İngiliz işgalindeki Aden ve Yemen'in en güneydeki sahil kesimi dışındaki yerlerde Yemen Vilayeti'ni kurdurdu. Bu bölge çıkan isyanlara karşın 1.Dünya Savaşı'nın sonuna kadar elde tutuldu.
• Mısır Hidivi İsmail Paşa ile birlikte ortaklaşa hareket ederek Sudan ve Afrika'nın Doğu sahillerinin ele geçirilmesini sağladı tabii bunda İngilizlerin Fransızlar yerine daha zayıf Mısır ve Osmanlı Askerlerinin kendi bölgeleri ile arasında tampon görevi görmesine rıza göstermesi de etkili olmuştur.Ras Hafun, Cape Guardafui ve Zanzibar Krallığı'na kadar binlerce km2lik alan bu sayede Osmanlı İmparatorluğu ve vassalı Mısır Hidivliği'nin eline geçmiştir. Bu bağlamda üstelik Osmanlı'nın dağılma döneminde Sırbistan'da boşaltılan kaleler sayılmazsa neredeyse hiç toprak kaybetmeyip, topraklarını genişleten son Osmanlı padişahıdır. Afrika'daki bu ele geçirilen topraklar ile Osmanlı'nın elindeki Doğu Afrika topraklarının tamamı (Trablusgarb haricinde) II. Abdülhamid döneminde kaybedilecektir.

Abdülaziz orduyu da güçlendirmiş ve özellikle donanmaya yeni gemi alımları ile personel eğitimi açısından olmasa da yeni alınan,yaptırılan modern gemilerle; gemi sayısı bağlamında Osmanlı donanması dünyanın en güçlü 3. donanması arasına girmiştir. Ancak ne yazık ki bu başarılarını mali alanda sanayi alanında gerçekleştirememiştir. Yaptığı aşırı borçlanmalar yanında ve aldığı paraları yerli sanayi gelişiminde, Osmanlı'ya uzun vadede maddi yarar sağlayacak ekonomik dönüşü olacak şekilde kullanamamış ve iktidarının son yılları hem mali hem de siyasi bunalımlar içinde geçmiştir. Özellikle maliye,ekonomi,sanayi alandaki hataları ile Osmanlı'nın ekonomik anlamda çöküşünün ve toprak kayıplarının da önünü açmıştır. Zira Osmanlı İmparatorluğu ilk dış borçlanmasını Kırım savaşına finansman bulabilmek için 1854 yılında yaptı. Bu yıldan 1874 yılına kadar geçen 20 yıllık sürede 15 ayrı dış borçlanma yapıldı ve Sultan Abdülaziz döneminde bu borçlanmalar iyice hızlandı, borç paralar geri kazanç sağlayacak şekilde kullanılamadı, 1875'e gelindiğinde ise toplamda 239 milyona yakın dış borç yılda 11 milyon taksitle ödenmeliydi. Osmanlı hazinesi ise yılda ortalama 18 milyon gelir elde ediyordu, kısacası Osmanlı faizleri bile ödeyemez hale gelmişti.1875'te kendi döneminin sonunda Rus taraftarlığıyla tanındığı için halkın «Nedimof» adını taktığı Mahmut Nedim Paşa'nın sadrazamlığında (1875) çıkarılan Ramazan Kararnamesi ile durduruldu. Kısaca Osmanlı devleti kendi iktidarının sonuna doğru iflasını ilan etti.

Öte yandan onun döneminde Osmanlı'ya bağlı Mısır Hidivliği'nde Süveyş Kanalı açıldı ki bu kanal Dünya Ticaret yollarını 300 yıl sonra Osmanlı-Mısır yararına değiştirecek nitelikteydi. Ancak Midhat Paşa'nın Osmanlı'dan bağımsız borçlanma yetkisi verilmemesi yönündeki itirazları göz ardı edilerek Hidivlikle yönetilen Mısır'ın özerklik haklarının genişletilmesi, özellikle Hidiv İsmail Paşa'ya verilen bağımsız borçlanma yetkisi bu eyaletin 1882'de Sudan ile birlikte kesin olarak kaybına yol açan Mısır'ın borç sorununun ortaya çıkmasına başlangıç teşkil etti. Zira Mısır Hidivi bu kanalı yabancı uluslararası konsorsiyuma üstelik onlardan aldığı borçla yaptırmıştı, geç açılması yanında Abdülaziz'in mali yönden yaptığı hataların aynısını da kendi yaptı. Yine Abdülaziz'in hükümdarlığının son yılları ise 1875-76 yılındaki Hersek İsyanı ile 1867'de başlayan ve 1876'da iyice yayılan Bulgar İsyanları ile mücadele ederek geçti. İktidarının son yıllarındaki mevcut bunalımlar, yaşanan mali siyasi sorunlar, veliaht V. Murad ve annesinin kendi aleyhine olan faaliyetleri yanında, veliaht sistemini değiştireceği yine saltanatı kendi oğullarına bırakacağı yolundaki söylentiler ve bunu destekler hareketleri de kendine karşı darbenin önünü açtı. Zira saltanatı kendi çocuklarına intikal ettirmek isteyen Sultan Abdülaziz bu hususta ağabeyi Sultan Abdülmecid’den daha ileri gitmiş, Mısır ziyareti dönüşünde Nisan 1863’te seyahatte yanında bulunan henüz altı yaşındaki Yûsuf İzzeddin’i kara kuvvetlerine, diğer oğlu Mahmud Celâleddin’i deniz kuvvetlerine kaydettirerek ileride yapmayı düşündüğü veraset değişikliği için muhtemel itirazlarını önlemeyi amaçladığı güçlerden biri olan askerî bürokrasiyi yanına çekmeye çalışmıştır. Hatta 1867'deki yurtdışı gezisinde bu amaçla protokol kurallarına aykırı 5.Murat'dan önce şehzade Yusuf İzzeddin'in kabulüne uğraşılması, 1866'da Mısır Hidivi İsmail Paşa'nın kendinden sonra oğlunun geçmesine yönelik Mısır'da veraset sistemi değişikliğine izin verilmesinin bu amaca halka yurtdışına babadan oğula verasetin eski sistemdeki gibi geçişine bunu benimsemeye hukuki zemin yaratmaya yönelik olduğu iddia edilmektedir. Hatta Eylül 1871'de sadrazamlığa getirilen Mahmud Nedim Paşa'da onun bu amacına destek vermiştir. Ancak 1860ların sonundan 1876'ya kadar olan dönemde ne yazık ki yaptığı hataların etkisi ile halk desteği azalmıştı. Zira tahta geçtiğinde kendinin sade yaşantısı, tek hanımla yetineceği, sarayda kısıntılara gitme vaatleri epey beğeni toplamıştır, kendinin tahta çıktığında adeta ikinci bir Yavuz Sultan Selim olacağına inanılmaktaydı, ancak zaman içinde durum değişmiş ve özellikle Mısır gezisi sırasında oradaki eğlenceli gece hayatı ile kendini tanıştıran Mısır Hidivi İsmail Paşa'nın ve 1867'de yurtdışı gezisinin de etkisinin olduğu iddia edilen lüks, müsrif harcamaları ve mali sorunlar, keyfi davranışları veliaht V. Murad ve özellikle annesi Şevkefza Sultan'ın çevirdiği entrikalar ile, Genç Osmanlılar denen aydın kitlenin kendi aleyhine dönmesi ve ordudan gelen tepkilerle toplumun belli kesimlerindeki desteğini ne yazık ki kaybeden Abdülaziz'e karşı önce kendi ile arası bozulan Midhat Paşa dahil bir kısım devlet adamlarının olumsuz propagandası ile 10 Mayıs 1876'da softalar isyanı denen bir öğrenci isyanı çıktı. 10 Mayıs 1876 günü, Fatih, Süleymaniye ve Beyazıt Medreseleri öğrencilerinin çoğunluğunu teşkil ettiği, sayılan onbini aşkın bir topluluk, Padişahın en büyük oğlu İzzettin Efendi'nin yolunu keserek, kendinden babasına gidip Sadrazam Mahmut Paşa ile Şeyhülislâm Hasan Fehmi Efendi'yi görevden uzaklaştırmasını istemesini söylemişler ve gösterilerde bulunmuşlardır. Özellikle Sadrazam Mahmud Nedim Paşa'nın Rus yanlısı tutumu, çıkan Balkan isyanlarındaki pasif tutumu, bozuk kontrolden çıkan ekonomik durumla zaten büyük bir tepki yaratmaktaydı. İsyan sonrası çıkan karışıklıklar neticesinde 30 Mayıs 1876 Darbesi denen Orduda bazı subaylar ve Genç Osmanlılar hatta askeri öğrencilerin bile karıştığı planlı bir darbe ile kendi tahttan indirilmiştir.

Gözaltında bulundurulduğu Feriye Sarayı'nda 4 Haziran 1876 tarihinde bilekleri kesilmiş olarak ölü bulundu. Ölümü hep tartışma konusu olmuştur. Resmî tarih olarak intihar ettiği yazılsa da özellikle son yıllarda öldürüldüğüne bu işin darbe girişimin esas mimarı olan Hüseyin Avni Paşa tarafından planlandığına dair iddialar daha da artmıştır. Bahattin Öztuncay'ın hazırladığı ve Aygaz tarafından yayımlanan Hatıra-i Uhuvvet: Portre Fotoğraflarının Cazibesi 1846-1950 adlı kitapta ilk kez yayınlanan bir resimde Abdülaziz'in tahttan indirildikten sonra ve ölmeden önce çekilmiş son fotoğrafı yer almaktadır. Bu resimde saray hizmetçileri laubali bir şekilde padişaha dirsek dayamış, padişah ise eski bir üst baş ve etrafa öfkeyle bakan gözlerle görülmektedir.

Kişiliği ve ilgi alanları

Abdülaziz ilk başlarda Batılı yanı olmayan bir padişahtı. Tahta çıktıktan sonra saray bando ve orkestralarını kaldırtmış, yerine klasik Türk müziği saz takımını getirtmiş, tiyatro yerine orta oyununu seyretmiştir. 1867 yılında Avrupa seyahatinden döndükten sonra Batı'ya karşı fikirleri değişmiştir. Avrupa'nın gelişmişliği kendini cezbetmiş ve köşkler, saraylar yaptırtarak Batı'yı taklit etmeye çalışmış ve saray bando ve orkestralarını tekrar kurdurmuştur. Başlangıçta tasarruf tedbirleri almış ancak zamanla israfa meyletmiştir.

Abdülaziz iyi bir bestekâr olup, lavta ve neyi çok iyi çalar, resim yapardı ve aynı zamanda hattattı. Dindar olup, her sabah Kur'an okurdu ve alafrangalığı dinsizlik sayardı.

Sultan Abdülaziz'in Birleşik Krallık'ın Dizbağı Nişanı ile olan amblemi.

Ailesi

Eşleri

1. Dürrinev Kadınefendi: Başkadınefendi (15 Mart 1835-4 Aralık 1892)
2. Hayranıdil Kadınefendi: İkinci Kadınefendi (2 Kasım 1846-26 Kasım 1898)
3. Edâdil Kadınefendi: İkinci Kadınefendi (25 Temmuz 1845-12 Aralık 1875)
4. Neşerek Kadınefendi: Üçüncü Kadınefendi (1 Nisan 1848-11 Haziran 1876)
5. Gevheri Kadınefendi: Dördüncü Kadınefendi (8 Temmuz 1856-20 Eylül 1894)

Gözdeler

1. Çeşmidil Hanımefendi: İlk Gözde
2. Yıldız: Gözde (24 Mart 1860-29 Eylül 1895)
3. Mihrişah

Erkek çocukları

1. Yusuf İzzeddin Efendi (10 Ekim 1857 - 1 Şubat 1916)
2. Mahmud Celaleddin Efendi (16 Kasım 1862 - 1 Eylül 1888)
3. Mehmed Selim Efendi (28 Ekim 1866 - 21 Ekim 1867)
4. Abdülmecid Efendi (30 Mayıs 1868 - 23 Ağustos 1944)
5. Mehmed Şevket Efendi (5 Haziran 1872 - 22 Ekim 1899)
6. Mehmed Seyfeddin Efendi (21 Eylül 1874 - 19 Ekim 1927)

Kız çocukları

1. Nazime Sultan (14 Şubat 1866 - 1947)
2. Esma Sultan (21 Mart 1873 - 7 Mayıs 1899)
3. Emine Sultan (24 Ağustos 1874 - 29 Ocak 1920)
4. Saliha Sultan (9 Ağustos 1862 - 1942)
5. Emine Sultan (30 Kasım 1866 - 23 Ocak 1867)
6. Fâtıma Sultan (1874 - 1875)
7. Münire Sultan (1877)

Hakkında Yazılan Eserler

• Abdülaziz Ölümün İlkyazıdır Güz (Hakan Kağan), Timaş Yayınları 2011,

Popüler kültürdeki yeri

2014 yılında TRT 1'de yayınlanan Filinta dizisinde Bülent Alkış tarafından canlandırılmıştır.

Galeri

• Sultan Abdülaziz Paris'te
• Abdülaziz Han
• Abdülaziz
• Sultan Abdülaziz tahttan indirildikten sonra laubali saray görevlileriyle
• Abdülaziz dönemine ait Osmanlı parası

Kaynakça

1. ^ . 3 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020. 
2. ^ Sluglett (December 2002). "The Resilience of a Frontier: Ottoman and Iraqi Claims to Kuwait, 1871-1990" (PDF). International History Review. 24 (4): 790. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020. 
3. ^ ^{a b} Yaccob, Abdul (2012). "Yemeni opposition to Ottoman rule: an overview". Proceedings of the Seminar for Arabian Studies. 42: 411-419. JSTOR 41623653. 
4. ^ AKALIN,Durmuş; Somali’de Berbera Limanı ve Osmanlı Devleti’nin Bölge Üzerindeki İddiaları (1839-1894), Tarih İncelemeleri Dergisi XXIX / 1, 2014, (1-35), s.12-24
5. ^ Gürsoy, Bedri (1984), 100.Yılında Düyunu Umumiye İdaresi Üzerine Bir Değerlendirme, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Ord. Prof. Şükrü Baban'a Armağan, s. 17, 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 11 Kasım 2022 
6. ^ Akyıldız, Ali (2013), Yusuf İzzeddin Efendi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 44.Cilt, ss. 13-16, 23 Aralık 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 23 Aralık 2022 
7. ^ Ga ́bor A ́goston; Bruce Alan Masters (21 Mayıs 2010). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing. s. 404. ISBN . 
8. ^ Zachs, Weismann; Weismann, Itzchak (24 Mart 2005). Ottoman Reform and Muslim Regeneration. I.B.Tauris. s. 41,43. ISBN . 
9. ^ ^{a b c} Küçük, Cevdet (1988), Abdülaziz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 1.Cilt, ss. 179-185, 9 Aralık 2022 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 23 Aralık 2022 
10. ^ "MURAD V - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 23 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Temmuz 2022. 
11. ^ . Zaman. 15 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2013. 

Dış bağlantılar

Vikikaynak'ta Abdülaziz tarafından cülûsunu müteakip sadarete gönderilen hat ile ilgili metin bulabilirsiniz.

Wikimedia Commons'ta Abdülaziz ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Abdülaziz'in Kanlı Gömleği^[]
• Tolga Saçıkaralı (3 Haziran 2017). "Sultan Aziz nasıl şehit edildi?". milligazete.com.tr. 5 Haziran 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Haziran 2017. 
• Sultan Abdülaziz'in Kanlı Gömleği; 1876 Darbesi Üzerine Bir Çalışma19 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Abdullah Kılıç (16 Şubat 2007). "İşte Abdülaziz'in kanlı gömleği..." haber7.com. 5 Haziran 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Haziran 2017. 

Abdülaziz Osmanlı Hanedanı Doğumu: 9 Şubat 1830 Ölümü: 4 Haziran 1876
Resmî unvanlar
Önce gelen Abdülmecid	Osmanlı Sultanı 25 Haziran 1861 - 30 Mayıs 1876	Sonra gelen V. Murad
Sünni İslam unvanları
Önce gelen Abdülmecid	İslam Halifesi 25 Haziran 1861 - 30 Mayıs 1876	Sonra gelen V. Murad