Arap Ayaklanması (Arapça: الثورة العربية Al-Thawra al-'Arabiyya, İngilizce: Arab Revolt), Arap İsyanı veya Arap İhaneti, I. Dünya Savaşı sırasında Haziran 1916 tarihinde Yemen'de Aden, Suriye'de Halep'i kapsayan bağımsız ve birleşik bir Arap devleti kurmak amacıyla Şerif Hüseyin bin Ali tarafından başlatılan silahlı isyandır.
Arap Ayaklanması | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı cepheleri | |||||||
Arap askerleri | |||||||
| |||||||
Taraflar | |||||||
Osmanlı İmparatorluğu Almanya Cebel Şammar Emirliği | Hicaz Britanya İmparatorluğu Fransa | ||||||
Komutanlar ve liderler | |||||||
Cemal Paşa Fahreddin Paşa Muhiddin Paşa Otto Liman von Sanders | Hüseyin bin Ali Faysal Abdullah Edmund Allenby T. E. Lawrence | ||||||
Güçler | |||||||
6,500-7,000 (1916) 23,000 (toplam) | 30,000 (Haziran 1916) |
Şerif Hüseyin, Haziran 1916 tarihinde Osmanlı Hükümeti'nin Müslümanlığın kutsal değerlerini çiğnediği ve "Arapların haklarının çiğnendiği" iddialarını sebep göstererek isyan etti. Aksine Türkler, Müslüman topraklarını hakimiyeti altına almaya çalışan güçlere karşı savaşı sırasında Müslüman hilafeti için savaştığını iddia eden kabilelerin isyan ederek İslam'a ihanet ettiğini savundu.
İsyan, Birleşik Krallık Yüksek Komiseri Henry McMahon ile Şerif Hüseyin arasında gerçekleşen ve Araplara bağımsız devlet sözü verilen Hüseyin-McMahon Yazışmaları'nın ardından 10 Haziran 1916 sabahı Mekke'de resmi olarak başlatıldı. Daha öncesine de Şerif Hüseyin'in oğulları Ali ve Faysal 5 Haziran'dan beri Medine'de isyan faaliyetlerine başlamıştı. Arap isyancılar 10 Haziran sabahı Mekke'deki hükûmet konağına ve kışlalara saldırdı. Mekke'nin müdafaası ancak 1 ay kadar sürebildi ve 9 Temmuz 1916’da şehir isyancıların eline geçti. İsyancıların öncelikli hedefi, İngiliz hükûmetinin de tanıma sözü verdiği, Halep'ten Aden'e kadar uzanan bağımsız ve birleşik bir Arap devleti kurmaktı.
İsyan sonucunda, Şerif Hüseyin tarafından liderlik edilen ve Birleşik Krallık Mısır Sefer Kuvveti tarafından da desteklenen Haşimi ordusu Hicaz ve Ürdün'ün büyük bir kısmını eline geçirdi. 1918'e gelindiğinde isyancılar Şam'ı ele geçirdiler ve Hüseyin'in oğlu I. Faysal tarafından yönetilen Suriye Arap Krallığı'nı ilan ettiler. Daha sonrasında ise İngilizler tek bir Arap devleti projesinden vazgeçerek Üçüncü Fransız Cumhuriyeti ile gizlice Sykes-Picot Anlaşması'nı imzaladı ve Osmanlı toprakları İngilizler ve Fransızlar tarafından ortaklaşa kontrol edilen bir dizi Milletler Cemiyeti mandasına bölündü.
Arka plan
Osmanlı İmparatorluğu'nda milliyetçiliğin yükselişi Arapları da etkilemişti ve Arap Yarımadası'nda daha 1865 yılında milliyetçi Arap örgütleri kurulmuştu. Birinci Dünya Savaşı öncesine kadar Arap milliyetçilerinin genel olarak ılımlı görüşlere sahip olduğu kabul edilse de en azından özerklik talepleri bulunmaktaydı. 1913 yılında Arap aydınları, Osmanlı İmparatorluğu altında yaşayan Arapların hakları ve özerklik meselesini görüşmek üzere Paris'te gerçekleşen bir kongrede bir araya gelmiştir. Bu kongrede; Arap vilayetlerinde Arapçanın resmi dil olması, Arap askerlerinin sadece Arap topraklarında hizmet vermesi, Arapların Osmanlı merkezi yönetiminde daha etkin rol oynaması gibi reformist taleplerin yanında Arap vilayetlerinin hepsinde özerk bir Arap yönetimi kurulmasına yönelik talepler de karara bağlanmıştı. Ayrıca Ermenilerin reformist taleplerine destek verileceği kararı da alınmıştır. Kongrede alınan bu talepler hem Fransa Dışişleri Bakanlığına hem de Osmanlı Hükûmetine iletildi.
Birinci Dünya Savaşının patlak vermesiyle birlikte kongre kararlarının kalıcı bir etkisi olmadı ve bir kısım Arap özerklikten ziyade bağımsız bir devlet talebinde bulunmaya başladı. Bu dönemde İngilizler de Arapları kendi tarafına çekmek ve Osmanlı'yı parçalayarak güçsüzleştirmek konusunda yoğun çaba sarf ettiler. Daha savaş başlamadan önce İstanbul’daki İngiliz elçisi olası savaş halinde Türkiye’ye karşı bir Arap harekâtının desteklenmesi gerektiğini bildirmişti.
İsyanın lideri olan Hicaz Emiri Şerif Hüseyin, II. Abdülhamid'in iktidarı sırasında sakıncalı görülerek İstanbul'da tutulmuş ve Şura-yı Devlet üyesi olmuştu. İttihat ve Terakki ise yönetime geldikten sonra onu Mekke Emiri yaptı. Şerif Hüseyin en başından beri bağımsız bir Arap devleti kurma arzusunda idi. Daha 1912 yılında İngiltere’nin Araplara silah vermesi, Arapların da Osmanlı’ya başkaldırıp, gelecekte İngiltere’nin müttefiki olmaları hususunda İngilizlerle anlaşma yapmaya çalıştı. Şerif Hüseyin ve bölgenin Osmanlı Valisi Vehip Paşa arasında anlaşmazlık da yaşanmaktaydı. Zamanla Osmanlı yönetimi ve Şerif Hüseyin arasındaki ilişkiler gittikçe gerilmiş ve iki taraf da birbirini ortadan kaldırmayı düşünmeye başlamıştı. Şerif Hüseyin 1915 senesi başlarında isyana kesin olarak karar vermişti. Şerif Hüseyin'in oğlu Emir Faysal'ın başkanlığında ve İmam Yahya ve İbn Suud'un da üye olduğu, Şerif Hüseyin'in Osmanlı Devleti'ne karşı savaşa girmesini ve İtilaf Devletleri'nin yardımıyla bir Arap Hükûmeti tesisini amaçlayan bir cemiyet kuruldu. İngiltere'nin Mısır Valisi Henry McMahon ile Şerif Hüseyin arasında bağımsız bir Arap devletinin kurulmasına yönelik gizli görüşmeler yapılmıştır.
Savaşın öncesinde de İngiltere ile görüşen Şerif Hüseyin, savaşın başlamasıyla birlikte İngilizlerle anlaştı ve Cihad çağrılarına uymayarak İngiliz desteği ile isyana başladı.
İsyan
14 Temmuz 1915'ten 10 Mart 1916'ya kadar Sir Henry McMahon ve Şerif Hüseyin arasında toplam on mektup alışverişi yapıldı. Hüseyin 18 Şubat 1916 tarihli mektubu ile McMahon'dan 50.000 £ altın, silah, mühimmat ve yiyecek talebinde bulundu. McMahon, 10 Mart 1916 tarihli yanıtı ile İngilizlerin taleplere onay verdiğini doğruladı ve yazışmayı sonlandırdı. O zamana kadar resmi olarak Osmanlı tarafında gözüken Hüseyin, artık Üçlü İtilaf 'a yaptığı yardımın, büyük bir Arap imparatorluğu ile ödüllendirileceğine tam olarak ikna olmuştu. Osmanlı yönetiminin onu Mekke Şerifliği görevinden alacağına ve yerine Ali Haydar Paşa'nın atanacağına dair söylentilerin çıkmasıyla birlikte hayatından endişe etmeye başlayan Hüseyin, acele bir şekilde İtilaf Devletleri askeri kampına katılmaya karar verdi.
Hüseyin'in yaklaşık 50.000 adamı vardı, ancak 10.000'den azının tüfeği vardı. 5 Haziran 1916'da Hüseyin'in iki oğlu emir Ali ve Faysal, Medine'de bulunan Osmanlı garnizonuna saldırdılar. Ancak Fahri Paşa liderliğindeki Türk savunması tarafından mağlup edildiler. İsyan, 10 Haziran 1916'da Hüseyin'in destekçilerine Mekke'deki Osmanlı garnizonuna saldırma emri vermesiyle birlikte resmi olarak başladı. Mekke Müdafaası, 1 ay kadar sürdü ve kanlı sokak çatışmaları yaşandı. Başarılı Türk müdafaası sonucu savaş Arap isyancılar açısından çıkmaza girdi. Bu sırada İngilizler tarafından isyancılara asker ve topçu yardımı yapıldı. Sonuç olarak isyancılar 9 Temmuz 1916'da Mekke'yi ele geçirdi. 10 Haziran'da Hüseyin'in oğullarından biri olan Emir Abdullah, Ta'if'e saldırdı ve Ta'if kuşatma altına alındı. İsyancılar 22 Eylül 1916'da Taif'i ele geçirdi.
10 Haziran 1916'da İngiliz savaş gemileri ve deniz uçaklarının bombardıman yardımıyla birlikte 3500 Arap Cidde limanına saldırı gerçekleştirdi. Osmanlı garnizonu 16 Haziran'da teslim oldu. Eylül 1916'nın sonuna gelindiğinde Şerif Ordusu, Kraliyet Donanması'nın da yardımıyla Rabigh, Yanbu ve Kunfudha gibi kıyı şehirlerini ele geçirmişti ve 6.000 Osmanlı askerini esir almıştı.
Hicaz'da iyi silahlanmış 15.000 Osmanlı askeri kalmıştı. Ekim ayında isyancıların Medine'ye yaptığı saldırı, kanlı bir şekilde geri püskürtülmeleri ile sonuçlandı. Bu yenilgiden sonra isyancılar, bir daha cephe savaşına girişmediler. Ayrıca Medine'de askeri bir kuşatma da kuramadılar. Ancak Medine'nin merkezle olan bağlantısının tamamen kopması ve isyancıların sabotaj faaliyetleri ve vurkaç tipi gerilla saldırıları sebebiyle Medine'deki Osmanlı garnizonu yerinden kıpırdayamadı, fiili bir kuşatma ile yüz yüze kaldı ve Medine Müdafaası başladı. Medine hiçbir zaman Haşimi güçleri tarafından ele geçirilmedi ve Osmanlı komutanı Fahri Paşa, Medine'yi ancak 9 Ocak 1919'da Türk hükûmetinin emri üzerine teslim etti.
Haziran 1916'da İngilizler, T. E. Lawrence'ın aralarında bulunduğu birkaç yetkiliyi Hicaz'daki isyana yardım etmek için gönderdi. Lawrence'ın isyana en büyük katkısı Arap liderlerini İngiliz yararına koordine etmekti. Lawrence, Faysal'la yakın bir ilişki geliştirdi. Buna karşılık Lawrence'ın Abdullah'la ilişkileri iyi değildi, dolayısıyla Abdullah'ın Arap Ordusu çok daha az İngiliz yardımı aldı. Lawrence Arapları birçok defaHicaz demiryoluna saldırmaya ikna etti. Bu sayede daha fazla Osmanlı kuvveti demiryolunu korumak ve hasarı onarmak zorunda kaldı.
1 Aralık 1916'da Fahri Paşa, Yanbu limanını ele geçirmek amacıyla üç tugayla birlikte Medine'den bir taarruz başlattı. Ancak Kraliyet Donanması'nın Kızıldeniz'den gelen ateş ve hava desteği sonucu taarruz başarısızlıkla sonuçlandı. Fahri Paşa, daha sonra Rabegh'i almak için güçlerini güneye çevirdi, ancak Kraliyet hava üssünden yapılan hava saldırıları nedeniyle 18 Ocak 1917'de Medine'ye geri dönmek zorunda kaldı.
3 Ocak 1917'de Faysal, 5.100 deve süvarisi, 5.300 piyade ve on makineli tüfek ile birlikte Kızıldeniz kıyısı boyunca kuzeye doğru ilerlemeye başladı. Kraliyet Donanması, harekât sırasında Faysal'a denizden ikmalde bulundu. 800 kişilik Osmanlı garnizonu güneyden gelecek bir saldırıya hazırlanırken 400 Arap ve 200 Kraliyet Donanması askeri 23 Ocak 1917'de kuzeyden Wejh'e saldırdı. Wejh 36 saat içinde teslim oldu. Arap kuvvetlerinin sayısı 70.000 adama ulaşmıştı.
1916'nın sonlarında Müttefikler, Düzenli Arap Ordusu'nu (Şerif Ordusu olarak da bilinir) kurmaya başladı.
1917 yılında Emir Abdullah, Eşref Bey liderliğindeki bir Osmanlı konvoyunu çölde pusuya düşürdü. 1917'nin başlarından itibaren Haşimi gerillaları Hicaz demiryoluna saldırmaya başladı.Şubat 1917'de ilk kez hareket halindeki bir lokomotif mayınla havaya uçuruldu. Mart 1917'de Lawrence, Hicaz demiryoluna ilk saldırısını gerçekleştirdi. Ağustos 1917'de Yüzbaşı Raho, bir Bedevi kuvvetine komuta ederek Hicaz demiryolunun 5 kilometresini ve dört köprüyü yok etti.
Mart 1917'de İbn Reşid liderliğindeki aşiretlerin de katıldığı bir Osmanlı kuvveti, Hicaz'da Haşimi güçlerine büyük zarar veren bir saldırı gerçekleştirdi. Ancak Osmanlı'nın Aralık 1916'da Yanbu'yu alamaması, Haşimi kuvvetlerinin giderek güçlenmesine yol açtı ve Osmanlı kuvvetlerinin savunma pozisyonuna geçmesine sebep oldu. Lawrence daha sonra Yanbu'ya yapılan saldırının başarısızlıkla sonuçlanmasının, isyan için bir dönüm noktası olduğunu iddia etti.
Lawrence, 1917'de Arap düzensiz birlikleri ve Auda Abu Tayi komutasındaki güçlerle birlikte Akabe'ye karşı bir saldırı gerçekleştirdi. Akabe, o sırada Kızıldeniz'de kalan tek Osmanlı limanıydı. Akabe'nin ele geçirilmesi, İngiliz malzemelerinin Arap isyanına aktarılmasına yardımcı olacaktı. 6 Temmuz'da karadan yapılan bir saldırının ardından Akabe, yalnızca birkaç kayıpla Arap güçlerinin eline geçti. Haşimi orduları bazen yerel halkın şiddetli muhalefetiyle karşılaşıyorlardı. Temmuz 1917'de Karak kasabası sakinleri Haşimi güçlerine karşı savaşarak onları geri püskürttüler. Yılın ilerleyen zamanlarına ait İngiliz istihbarat raporları, Ürdün Nehri'nin doğusundaki aşiretlerin çoğunun "kesinlikle Osmanlı safında" olduğunu öne sürdü. Aşiretler, baskılardan ve sadakatleri nedeniyle Osmanlılardan aldıkları parayı kaybetmekten korkuyorlardı.
Yılın ilerleyen zamanlarında Haşimi güçleri Osmanlı mevzilerine bir dizi küçük baskın düzenledi ve bu da Birüssebi Muharebesi'ne yol açtı. Birüssebi, 31 Ekim 1917 akşamı İngiliz kuvvetleri tarafından ele geçirildi. Böylelikle Osmanlı cephesi tehlikeli bir duruma girmişti. Bunun için 5 Kasım'da Gazze boşaltıldı ve 7 Kasım'da İngilizler Gazze'yi ele geçirdiler. Bundan sonra ise Osmanlı kuvvetleri çekilmeye, İngiliz kuvvetleri de ilerlemeye başlamıştı.
Akabe ele geçirilmesinin ardından pek çok subay Faysal'ın isyanına katıldı. Yarbay Stewart F. Newcombe ve Cyril E. Wilson liderliğindeki çok sayıda İngiliz subay ve danışman, Araplara tüfek, patlayıcı, havan topu ve makineli tüfek sağlamak için bölgeye geldi. Brémond komutasındaki 1.100 subaydan oluşan Fransız askeri misyonu, Hüseyin'le ve özellikle de oğulları Emir Ali ve Abdullah ile iyi ilişkiler kurdu.
Ocak 1918'de yaşanan Tafilah Muharebesi ile Lawrence'ın da aralarında olduğu isyan güçleri büyük bir zafer elde etti. Nisan 1918'de ve Nuri es-Said önderliğindeki Arap Düzenli Ordusu, Ma'an'daki Osmanlı tren istasyonuna saldırı düzenledi. Cafer el-Askeri, İngilizler'den Ma'an'da bulunan Osmanlı garnizonuna karşı hardal gazı kullanılmasını talep etti ancak bu talebi reddedildi.
1918 baharında Hicaz demiryolunu yok etmeye yönelik olan Kirpi Harekâtı başlatıldı. Mayıs 1918'de Hicaz demiryolunun 25 köprüsü yok edildi.
27 Eylül 1918'de Tefes köyü yakınlarında gerçekleşen savaş ile isyan güçleri önemli bir zafer elde etti. Burada isyan güçleri, yakalanan Osmanlı askerlerini ve onlarla birlikte olan yaklaşık 250 Alman ve Avusturyalı askerini Lawrence'ın emri ile makineli tüfeklerle vurarak kısa sürede idam etti ve 'nı gerçekleştirdi. Lawrence daha sonra Seven Pillars of Wisdom'da şunları yazdı: "Tafas'ın dehşetinden doğan çılgınlıkla öldürdük ve öldürdük, hatta ölenlerin ve hayvanların kellelerini uçurduk; sanki onların ölümü ve akan kan acımızı dindirebilirmiş gibi."
19 Eylül - 21 Eylül 1918 arasında yaşanan Megiddo Muharebesi ile Osmanlı İmparatorluğu tüm Suriye'yi kaybetti. Eylül sonu ve Ekim 1918'e gelindiğinde morali giderek bozulan Osmanlı Ordusu geri çekilmeye ve mümkün olduğunca İngiliz birliklerine teslim olmaya başladı. Yarbay T. E. Lawrence'ın eşlik ettiği Şerif Ordusu 27 Eylül 1918'de Deraa'yı ele geçirdi.
30 Eylül 1918'de Şam'a ulaşan Arap güçleri Şerif Nasır'ın deve süvarileri ve Nuri Şa'lan liderliğindeki Ruwallah kabilesinin süvarileriydi. Bu birliklerin büyük bir kısmı Şerif Faysal'ın gelişini beklemek amacıyla şehrin dışında kaldı. Şehrin içine giren küçük bir birlik, şehir halkı tarafından şehrin duvarlarına asılmış Arap İsyanı bayrağını buldular. O günün ilerleyen saatlerinde Avustralya Hafif Süvari birlikleri Şam'a yürüdü. T. E. Lawrence ve Arap birlikleri ertesi gün, 1 Ekim'de Şam'a girdi. Savaşın sonunda Mısır Seferi Kuvvetleri Filistin'i, Ürdün'ü, Lübnan'ı, Arap yarımadasının büyük bölümünü ve Suriye'nin güneyini ele geçirmişti. Fahreddin Paşa liderliğinde direnişe devam eden Medine ise Ocak 1919'a kadar teslim olmadı.
Sonuç
Birleşik Krallık, isyan öncesinde Araplara ve Şerif Hüseyin'e bağımsız bir devlet sözü vermiş olmasına rağmen isyanın ardından anlaşmadan vazgeçtiler ve bölgeyi 1916 yılında Fransa ile imzalanan Sykes-Picot Anlaşması ile kendi aralarında paylaştılar. Ayrıca 1917 yılında imzalanan Balfour Deklarasyonu ile Filistin'de bir Yahudi devleti kurulması sözünü de vermişlerdi. Bu olaylar dizisi genellikle İngilizlerin Araplara ihaneti olarak yorumlanır.
Batı Arabistan'daki Hicaz bölgesinde Hüseyin'in kontrolü altında kısa süre devam eden ve diğer ülkeler tarafından tanınmayan bir yönetim kuruldu. Bu yönetim 1925'te İbn Suud tarafından fethedildi.
Günümüzdeki Arap devletlerinin pek çoğu Arap İsyanı'nın bir yansıması ve devamında yaşanan olaylar sonucu ortaya çıkmıştır. Osmanlı iktidarının kalkmasının bu yana bölgede siyası karışıklılar yaşanmış ve düzen oturtulamamıştır. Bir süre devam eden manda yönetiminin ardından bölgede çeşitli Arap devletleri kurulmuş, Yahudilere vadedilen bağımsız devlet sonucu bu devletler İsrail ile 2 büyük savaş yaşamıştır ve günümüzde de çatışmalar devam etmektedir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Military Intelligence and the Arab Revolt: The first modern intelligence war, Polly a. Mohs, , Routledge, page 41.
- ^ a b David Murphy, (Illustrated by Peter Dennis), The Arab Revolt 1916–18: Lawrence Sets Arabia Ablaze, Osprey Publishing, 2008, p. 26.
- ^ Sean McMeekin, The Berlin-Baghdad Express, p.288,297
- ^ a b c d e . 16 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2015.
- ^ Barlak, Hasan (31 Ağustos 2016). "FAHREDDİN PAŞA'NIN HİCAZ CEPHESİNDE BAYRAK MÜCADELESİ (Haziran 1916 - Ocak 1919)". Studies of The Ottoman Domain (Osmanlı Hakimiyet Sahası Çalışmaları). 6 (11): 20-47. ISSN 2147-5210. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Mart 2024.
- ^ "McMahon, Henry; bin Ali, Hussein (1939), Cmd.5957; Correspondence between Sir Henry McMahon, G.C.M.G., His Majesty's High Commissioner at. Cairo and the Sherif Hussein of Mecca, July, 1915–March, 1916 (with map)" (PDF). 2 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Mart 2024.
- ^ Sykes-Picot Memorandum. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024.
- ^ Ṭībī, Bassām; Ṭībī, Bassām (1981). Arab nationalism: a critical enquiry. New York, NY: St. Martin's Press. ISBN .
- ^ Khalidi, Rashid (1980). British Policy Towards Syria & Palestine 1906-1914. Ithaca Press London
- ^ "Corrections". Journal of Applied Probability. 1 (02): 397. Aralık 1964. doi:10.1017/s0021900200108502. ISSN 0021-9002.
- ^ Zayn, Zayn Nūr al-Dīn (1976). The Emergence of Arab nationalism: with a background study of Arab-Turkish relations in the Near East. 3rd ed. Delmar (N.Y.): Caravan books. ISBN .
- ^ İbrahim Muhammed Hasan, El-Bahrü’l Ahmer Fi El-Harb El-Alemiyye El Ula, 1. Baskı, Mısır, 1998, s.101.
- ^ Emir Şekip Arslan, Bir Arap Aydınının Gözüyle Osmanlı Tarihi ve I. Dünya Savaşı Anıları, Çev. Selda Meydan, Ahmet Meydan, İstanbul, 2005, s.408
- ^ EL-HAMİD Abdüllatif b. Muhammed, El Bahri’l Ahmer vel Ceziretül Arabiyye fi Es-Sıra’a El-Osmani El-Britani Hilal El-Harb El-Alemiyye El-Ula, Riyad, 1. Baskı, 1415/1994.
- ^ Cemal Paşa, Hatıralar “İttihat-Terakki ve Birinci Dünya Harbi”, Tamamlayan ve Tertipleyen:Behçet Cemal, Selek Yayınları, 1959, s.248.
- ^ a b Murphy, David; Dennis, Peter, (Ed.) (2008). The Arab Revolt 1916-18: Lawrence sets Arabia ablaze. Campaign. Oxford: Osprey. ISBN .
- ^ Parnell, Charles L. (August 1979) CDR USN "Lawrence of Arabia's Debt to Seapower" United States Naval Institute Proceedings.
- ^ Lawrence, T.E. (1935). Seven Pillars of Wisdom. Garden City: Doubleday, Doran & Company, Inc. pp. 216
- ^ Rogan, Eugene (2011). The Arabs: A History. Penguin. syf. 152.
- ^ Rogan, Eugene L. (2002). Frontiers of the state in the late Ottoman Empire: Transjordan, 1850-1921. First paperback edition. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN .
- ^ Falls, Cyril (1930) Official History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence; Military Operations Egypt & Palestine from June 1917 to the End of the War Vol. 2. London: H. M. Stationery Office
- ^ "The Irish Times. Retrieved 8 Kasım 2023". 4 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Mart 2024.
- ^ Sole, Kent M. (1985). "The Arabs, a People Betrayed". Journal of Third World Studies. 2 (2): 59-62. ISSN 8755-3449. 3 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Mart 2024.
- ^ Barnett, David (2022-10-30). "Revealed: TE Lawrence felt 'bitter shame' over UK's false promises of Arab self rule". The Observer. ISSN 0029-7712. Retrieved 2023-11-08.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Arap Ayaklanmasi Arapca الثورة العربية Al Thawra al Arabiyya Ingilizce Arab Revolt Arap Isyani veya Arap Ihaneti I Dunya Savasi sirasinda Haziran 1916 tarihinde Yemen de Aden Suriye de Halep i kapsayan bagimsiz ve birlesik bir Arap devleti kurmak amaciyla Serif Huseyin bin Ali tarafindan baslatilan silahli isyandir Arap AyaklanmasiI Dunya Savasi nda Osmanli cepheleriArap askerleriTarihHaziran 1916 Ekim 1918BolgeArap YarimadasiSonucAraplar bagimsizligini kazandi Osmanli Hicaz ve Yemen topraklarini kaybetti Taraflar Osmanli Imparatorlugu Almanya Cebel Sammar Emirligi Hicaz Britanya Imparatorlugu FransaKomutanlar ve liderlerCemal Pasa Fahreddin Pasa Muhiddin Pasa Otto Liman von SandersHuseyin bin Ali Faysal Abdullah Edmund Allenby T E LawrenceGucler6 500 7 000 1916 23 000 toplam 30 000 Haziran 1916 Serif Huseyin Haziran 1916 tarihinde Osmanli Hukumeti nin Muslumanligin kutsal degerlerini cignedigi ve Araplarin haklarinin cignendigi iddialarini sebep gostererek isyan etti Aksine Turkler Musluman topraklarini hakimiyeti altina almaya calisan guclere karsi savasi sirasinda Musluman hilafeti icin savastigini iddia eden kabilelerin isyan ederek Islam a ihanet ettigini savundu Isyan Birlesik Krallik Yuksek Komiseri Henry McMahon ile Serif Huseyin arasinda gerceklesen ve Araplara bagimsiz devlet sozu verilen Huseyin McMahon Yazismalari nin ardindan 10 Haziran 1916 sabahi Mekke de resmi olarak baslatildi Daha oncesine de Serif Huseyin in ogullari Ali ve Faysal 5 Haziran dan beri Medine de isyan faaliyetlerine baslamisti Arap isyancilar 10 Haziran sabahi Mekke deki hukumet konagina ve kislalara saldirdi Mekke nin mudafaasi ancak 1 ay kadar surebildi ve 9 Temmuz 1916 da sehir isyancilarin eline gecti Isyancilarin oncelikli hedefi Ingiliz hukumetinin de tanima sozu verdigi Halep ten Aden e kadar uzanan bagimsiz ve birlesik bir Arap devleti kurmakti Isyan sonucunda Serif Huseyin tarafindan liderlik edilen ve Birlesik Krallik Misir Sefer Kuvveti tarafindan da desteklenen Hasimi ordusu Hicaz ve Urdun un buyuk bir kismini eline gecirdi 1918 e gelindiginde isyancilar Sam i ele gecirdiler ve Huseyin in oglu I Faysal tarafindan yonetilen Suriye Arap Kralligi ni ilan ettiler Daha sonrasinda ise Ingilizler tek bir Arap devleti projesinden vazgecerek Ucuncu Fransiz Cumhuriyeti ile gizlice Sykes Picot Anlasmasi ni imzaladi ve Osmanli topraklari Ingilizler ve Fransizlar tarafindan ortaklasa kontrol edilen bir dizi Milletler Cemiyeti mandasina bolundu Arka planIngiliz asker Mark Sykes tarafindan tasarlanan ve Arap Isyaninda kullanilan bayrak Sehitler Aniti Amman Urdun Osmanli Imparatorlugu nda milliyetciligin yukselisi Araplari da etkilemisti ve Arap Yarimadasi nda daha 1865 yilinda milliyetci Arap orgutleri kurulmustu Birinci Dunya Savasi oncesine kadar Arap milliyetcilerinin genel olarak ilimli goruslere sahip oldugu kabul edilse de en azindan ozerklik talepleri bulunmaktaydi 1913 yilinda Arap aydinlari Osmanli Imparatorlugu altinda yasayan Araplarin haklari ve ozerklik meselesini gorusmek uzere Paris te gerceklesen bir kongrede bir araya gelmistir Bu kongrede Arap vilayetlerinde Arapcanin resmi dil olmasi Arap askerlerinin sadece Arap topraklarinda hizmet vermesi Araplarin Osmanli merkezi yonetiminde daha etkin rol oynamasi gibi reformist taleplerin yaninda Arap vilayetlerinin hepsinde ozerk bir Arap yonetimi kurulmasina yonelik talepler de karara baglanmisti Ayrica Ermenilerin reformist taleplerine destek verilecegi karari da alinmistir Kongrede alinan bu talepler hem Fransa Disisleri Bakanligina hem de Osmanli Hukumetine iletildi Birinci Dunya Savasinin patlak vermesiyle birlikte kongre kararlarinin kalici bir etkisi olmadi ve bir kisim Arap ozerklikten ziyade bagimsiz bir devlet talebinde bulunmaya basladi Bu donemde Ingilizler de Araplari kendi tarafina cekmek ve Osmanli yi parcalayarak gucsuzlestirmek konusunda yogun caba sarf ettiler Daha savas baslamadan once Istanbul daki Ingiliz elcisi olasi savas halinde Turkiye ye karsi bir Arap harekatinin desteklenmesi gerektigini bildirmisti Isyanin lideri olan Hicaz Emiri Serif Huseyin II Abdulhamid in iktidari sirasinda sakincali gorulerek Istanbul da tutulmus ve Sura yi Devlet uyesi olmustu Ittihat ve Terakki ise yonetime geldikten sonra onu Mekke Emiri yapti Serif Huseyin en basindan beri bagimsiz bir Arap devleti kurma arzusunda idi Daha 1912 yilinda Ingiltere nin Araplara silah vermesi Araplarin da Osmanli ya baskaldirip gelecekte Ingiltere nin muttefiki olmalari hususunda Ingilizlerle anlasma yapmaya calisti Serif Huseyin ve bolgenin Osmanli Valisi Vehip Pasa arasinda anlasmazlik da yasanmaktaydi Zamanla Osmanli yonetimi ve Serif Huseyin arasindaki iliskiler gittikce gerilmis ve iki taraf da birbirini ortadan kaldirmayi dusunmeye baslamisti Serif Huseyin 1915 senesi baslarinda isyana kesin olarak karar vermisti Serif Huseyin in oglu Emir Faysal in baskanliginda ve Imam Yahya ve Ibn Suud un da uye oldugu Serif Huseyin in Osmanli Devleti ne karsi savasa girmesini ve Itilaf Devletleri nin yardimiyla bir Arap Hukumeti tesisini amaclayan bir cemiyet kuruldu Ingiltere nin Misir Valisi Henry McMahon ile Serif Huseyin arasinda bagimsiz bir Arap devletinin kurulmasina yonelik gizli gorusmeler yapilmistir Savasin oncesinde de Ingiltere ile gorusen Serif Huseyin savasin baslamasiyla birlikte Ingilizlerle anlasti ve Cihad cagrilarina uymayarak Ingiliz destegi ile isyana basladi Isyan14 Temmuz 1915 ten 10 Mart 1916 ya kadar Sir Henry McMahon ve Serif Huseyin arasinda toplam on mektup alisverisi yapildi Huseyin 18 Subat 1916 tarihli mektubu ile McMahon dan 50 000 altin silah muhimmat ve yiyecek talebinde bulundu McMahon 10 Mart 1916 tarihli yaniti ile Ingilizlerin taleplere onay verdigini dogruladi ve yazismayi sonlandirdi O zamana kadar resmi olarak Osmanli tarafinda gozuken Huseyin artik Uclu Itilaf a yaptigi yardimin buyuk bir Arap imparatorlugu ile odullendirilecegine tam olarak ikna olmustu Osmanli yonetiminin onu Mekke Serifligi gorevinden alacagina ve yerine Ali Haydar Pasa nin atanacagina dair soylentilerin cikmasiyla birlikte hayatindan endise etmeye baslayan Huseyin acele bir sekilde Itilaf Devletleri askeri kampina katilmaya karar verdi Huseyin in yaklasik 50 000 adami vardi ancak 10 000 den azinin tufegi vardi 5 Haziran 1916 da Huseyin in iki oglu emir Ali ve Faysal Medine de bulunan Osmanli garnizonuna saldirdilar Ancak Fahri Pasa liderligindeki Turk savunmasi tarafindan maglup edildiler Isyan 10 Haziran 1916 da Huseyin in destekcilerine Mekke deki Osmanli garnizonuna saldirma emri vermesiyle birlikte resmi olarak basladi Mekke Mudafaasi 1 ay kadar surdu ve kanli sokak catismalari yasandi Basarili Turk mudafaasi sonucu savas Arap isyancilar acisindan cikmaza girdi Bu sirada Ingilizler tarafindan isyancilara asker ve topcu yardimi yapildi Sonuc olarak isyancilar 9 Temmuz 1916 da Mekke yi ele gecirdi 10 Haziran da Huseyin in ogullarindan biri olan Emir Abdullah Ta if e saldirdi ve Ta if kusatma altina alindi Isyancilar 22 Eylul 1916 da Taif i ele gecirdi 10 Haziran 1916 da Ingiliz savas gemileri ve deniz ucaklarinin bombardiman yardimiyla birlikte 3500 Arap Cidde limanina saldiri gerceklestirdi Osmanli garnizonu 16 Haziran da teslim oldu Eylul 1916 nin sonuna gelindiginde Serif Ordusu Kraliyet Donanmasi nin da yardimiyla Rabigh Yanbu ve Kunfudha gibi kiyi sehirlerini ele gecirmisti ve 6 000 Osmanli askerini esir almisti Hicaz da iyi silahlanmis 15 000 Osmanli askeri kalmisti Ekim ayinda isyancilarin Medine ye yaptigi saldiri kanli bir sekilde geri puskurtulmeleri ile sonuclandi Bu yenilgiden sonra isyancilar bir daha cephe savasina girismediler Ayrica Medine de askeri bir kusatma da kuramadilar Ancak Medine nin merkezle olan baglantisinin tamamen kopmasi ve isyancilarin sabotaj faaliyetleri ve vurkac tipi gerilla saldirilari sebebiyle Medine deki Osmanli garnizonu yerinden kipirdayamadi fiili bir kusatma ile yuz yuze kaldi ve Medine Mudafaasi basladi Medine hicbir zaman Hasimi gucleri tarafindan ele gecirilmedi ve Osmanli komutani Fahri Pasa Medine yi ancak 9 Ocak 1919 da Turk hukumetinin emri uzerine teslim etti Lawrence Cidde nin kuzeyindeki Rabegh de 1917 Haziran 1916 da Ingilizler T E Lawrence in aralarinda bulundugu birkac yetkiliyi Hicaz daki isyana yardim etmek icin gonderdi Lawrence in isyana en buyuk katkisi Arap liderlerini Ingiliz yararina koordine etmekti Lawrence Faysal la yakin bir iliski gelistirdi Buna karsilik Lawrence in Abdullah la iliskileri iyi degildi dolayisiyla Abdullah in Arap Ordusu cok daha az Ingiliz yardimi aldi Lawrence Araplari bircok defaHicaz demiryoluna saldirmaya ikna etti Bu sayede daha fazla Osmanli kuvveti demiryolunu korumak ve hasari onarmak zorunda kaldi 1 Aralik 1916 da Fahri Pasa Yanbu limanini ele gecirmek amaciyla uc tugayla birlikte Medine den bir taarruz baslatti Ancak Kraliyet Donanmasi nin Kizildeniz den gelen ates ve hava destegi sonucu taarruz basarisizlikla sonuclandi Fahri Pasa daha sonra Rabegh i almak icin guclerini guneye cevirdi ancak Kraliyet hava ussunden yapilan hava saldirilari nedeniyle 18 Ocak 1917 de Medine ye geri donmek zorunda kaldi 3 Ocak 1917 de Faysal 5 100 deve suvarisi 5 300 piyade ve on makineli tufek ile birlikte Kizildeniz kiyisi boyunca kuzeye dogru ilerlemeye basladi Kraliyet Donanmasi harekat sirasinda Faysal a denizden ikmalde bulundu 800 kisilik Osmanli garnizonu guneyden gelecek bir saldiriya hazirlanirken 400 Arap ve 200 Kraliyet Donanmasi askeri 23 Ocak 1917 de kuzeyden Wejh e saldirdi Wejh 36 saat icinde teslim oldu Arap kuvvetlerinin sayisi 70 000 adama ulasmisti 1916 nin sonlarinda Muttefikler Duzenli Arap Ordusu nu Serif Ordusu olarak da bilinir kurmaya basladi 1917 yilinda Emir Abdullah Esref Bey liderligindeki bir Osmanli konvoyunu colde pusuya dusurdu 1917 nin baslarindan itibaren Hasimi gerillalari Hicaz demiryoluna saldirmaya basladi Subat 1917 de ilk kez hareket halindeki bir lokomotif mayinla havaya ucuruldu Mart 1917 de Lawrence Hicaz demiryoluna ilk saldirisini gerceklestirdi Agustos 1917 de Yuzbasi Raho bir Bedevi kuvvetine komuta ederek Hicaz demiryolunun 5 kilometresini ve dort kopruyu yok etti Mart 1917 de Ibn Resid liderligindeki asiretlerin de katildigi bir Osmanli kuvveti Hicaz da Hasimi guclerine buyuk zarar veren bir saldiri gerceklestirdi Ancak Osmanli nin Aralik 1916 da Yanbu yu alamamasi Hasimi kuvvetlerinin giderek guclenmesine yol acti ve Osmanli kuvvetlerinin savunma pozisyonuna gecmesine sebep oldu Lawrence daha sonra Yanbu ya yapilan saldirinin basarisizlikla sonuclanmasinin isyan icin bir donum noktasi oldugunu iddia etti Lawrence 1917 de Arap duzensiz birlikleri ve Auda Abu Tayi komutasindaki guclerle birlikte Akabe ye karsi bir saldiri gerceklestirdi Akabe o sirada Kizildeniz de kalan tek Osmanli limaniydi Akabe nin ele gecirilmesi Ingiliz malzemelerinin Arap isyanina aktarilmasina yardimci olacakti 6 Temmuz da karadan yapilan bir saldirinin ardindan Akabe yalnizca birkac kayipla Arap guclerinin eline gecti Hasimi ordulari bazen yerel halkin siddetli muhalefetiyle karsilasiyorlardi Temmuz 1917 de Karak kasabasi sakinleri Hasimi guclerine karsi savasarak onlari geri puskurttuler Yilin ilerleyen zamanlarina ait Ingiliz istihbarat raporlari Urdun Nehri nin dogusundaki asiretlerin cogunun kesinlikle Osmanli safinda oldugunu one surdu Asiretler baskilardan ve sadakatleri nedeniyle Osmanlilardan aldiklari parayi kaybetmekten korkuyorlardi Yilin ilerleyen zamanlarinda Hasimi gucleri Osmanli mevzilerine bir dizi kucuk baskin duzenledi ve bu da Birussebi Muharebesi ne yol acti Birussebi 31 Ekim 1917 aksami Ingiliz kuvvetleri tarafindan ele gecirildi Boylelikle Osmanli cephesi tehlikeli bir duruma girmisti Bunun icin 5 Kasim da Gazze bosaltildi ve 7 Kasim da Ingilizler Gazze yi ele gecirdiler Bundan sonra ise Osmanli kuvvetleri cekilmeye Ingiliz kuvvetleri de ilerlemeye baslamisti Akabe ele gecirilmesinin ardindan pek cok subay Faysal in isyanina katildi Yarbay Stewart F Newcombe ve Cyril E Wilson liderligindeki cok sayida Ingiliz subay ve danisman Araplara tufek patlayici havan topu ve makineli tufek saglamak icin bolgeye geldi Bremond komutasindaki 1 100 subaydan olusan Fransiz askeri misyonu Huseyin le ve ozellikle de ogullari Emir Ali ve Abdullah ile iyi iliskiler kurdu Ocak 1918 de yasanan Tafilah Muharebesi ile Lawrence in da aralarinda oldugu isyan gucleri buyuk bir zafer elde etti Nisan 1918 de ve Nuri es Said onderligindeki Arap Duzenli Ordusu Ma an daki Osmanli tren istasyonuna saldiri duzenledi Cafer el Askeri Ingilizler den Ma an da bulunan Osmanli garnizonuna karsi hardal gazi kullanilmasini talep etti ancak bu talebi reddedildi 1918 baharinda Hicaz demiryolunu yok etmeye yonelik olan Kirpi Harekati baslatildi Mayis 1918 de Hicaz demiryolunun 25 koprusu yok edildi 27 Eylul 1918 de Tefes koyu yakinlarinda gerceklesen savas ile isyan gucleri onemli bir zafer elde etti Burada isyan gucleri yakalanan Osmanli askerlerini ve onlarla birlikte olan yaklasik 250 Alman ve Avusturyali askerini Lawrence in emri ile makineli tufeklerle vurarak kisa surede idam etti ve ni gerceklestirdi Lawrence daha sonra Seven Pillars of Wisdom da sunlari yazdi Tafas in dehsetinden dogan cilginlikla oldurduk ve oldurduk hatta olenlerin ve hayvanlarin kellelerini ucurduk sanki onlarin olumu ve akan kan acimizi dindirebilirmis gibi 19 Eylul 21 Eylul 1918 arasinda yasanan Megiddo Muharebesi ile Osmanli Imparatorlugu tum Suriye yi kaybetti Eylul sonu ve Ekim 1918 e gelindiginde morali giderek bozulan Osmanli Ordusu geri cekilmeye ve mumkun oldugunca Ingiliz birliklerine teslim olmaya basladi Yarbay T E Lawrence in eslik ettigi Serif Ordusu 27 Eylul 1918 de Deraa yi ele gecirdi 30 Eylul 1918 de Sam a ulasan Arap gucleri Serif Nasir in deve suvarileri ve Nuri Sa lan liderligindeki Ruwallah kabilesinin suvarileriydi Bu birliklerin buyuk bir kismi Serif Faysal in gelisini beklemek amaciyla sehrin disinda kaldi Sehrin icine giren kucuk bir birlik sehir halki tarafindan sehrin duvarlarina asilmis Arap Isyani bayragini buldular O gunun ilerleyen saatlerinde Avustralya Hafif Suvari birlikleri Sam a yurudu T E Lawrence ve Arap birlikleri ertesi gun 1 Ekim de Sam a girdi Savasin sonunda Misir Seferi Kuvvetleri Filistin i Urdun u Lubnan i Arap yarimadasinin buyuk bolumunu ve Suriye nin guneyini ele gecirmisti Fahreddin Pasa liderliginde direnise devam eden Medine ise Ocak 1919 a kadar teslim olmadi SonucSykes Picot Anlasmasi Birlesik Krallik isyan oncesinde Araplara ve Serif Huseyin e bagimsiz bir devlet sozu vermis olmasina ragmen isyanin ardindan anlasmadan vazgectiler ve bolgeyi 1916 yilinda Fransa ile imzalanan Sykes Picot Anlasmasi ile kendi aralarinda paylastilar Ayrica 1917 yilinda imzalanan Balfour Deklarasyonu ile Filistin de bir Yahudi devleti kurulmasi sozunu de vermislerdi Bu olaylar dizisi genellikle Ingilizlerin Araplara ihaneti olarak yorumlanir Bati Arabistan daki Hicaz bolgesinde Huseyin in kontrolu altinda kisa sure devam eden ve diger ulkeler tarafindan taninmayan bir yonetim kuruldu Bu yonetim 1925 te Ibn Suud tarafindan fethedildi Gunumuzdeki Arap devletlerinin pek cogu Arap Isyani nin bir yansimasi ve devaminda yasanan olaylar sonucu ortaya cikmistir Osmanli iktidarinin kalkmasinin bu yana bolgede siyasi karisiklilar yasanmis ve duzen oturtulamamistir Bir sure devam eden manda yonetiminin ardindan bolgede cesitli Arap devletleri kurulmus Yahudilere vadedilen bagimsiz devlet sonucu bu devletler Israil ile 2 buyuk savas yasamistir ve gunumuzde de catismalar devam etmektedir Ayrica bakinizOsmanli ArabistaniKaynakca Military Intelligence and the Arab Revolt The first modern intelligence war Polly a Mohs ISBN 1 134 19254 1 Routledge page 41 a b David Murphy Illustrated by Peter Dennis The Arab Revolt 1916 18 Lawrence Sets Arabia Ablaze Osprey Publishing 2008 p 26 Sean McMeekin The Berlin Baghdad Express p 288 297 a b c d e 16 Subat 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Subat 2015 Barlak Hasan 31 Agustos 2016 FAHREDDIN PASA NIN HICAZ CEPHESINDE BAYRAK MUCADELESI Haziran 1916 Ocak 1919 Studies of The Ottoman Domain Osmanli Hakimiyet Sahasi Calismalari 6 11 20 47 ISSN 2147 5210 1 Mart 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Mart 2024 McMahon Henry bin Ali Hussein 1939 Cmd 5957 Correspondence between Sir Henry McMahon G C M G His Majesty s High Commissioner at Cairo and the Sherif Hussein of Mecca July 1915 March 1916 with map PDF 2 Subat 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi PDF Erisim tarihi 1 Mart 2024 Sykes Picot Memorandum 17 Subat 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Mart 2024 Ṭibi Bassam Ṭibi Bassam 1981 Arab nationalism a critical enquiry New York NY St Martin s Press ISBN 978 0 312 04716 0 Khalidi Rashid 1980 British Policy Towards Syria amp Palestine 1906 1914 Ithaca Press London Corrections Journal of Applied Probability 1 02 397 Aralik 1964 doi 10 1017 s0021900200108502 ISSN 0021 9002 Zayn Zayn Nur al Din 1976 The Emergence of Arab nationalism with a background study of Arab Turkish relations in the Near East 3rd ed Delmar N Y Caravan books ISBN 978 0 88206 000 2 Ibrahim Muhammed Hasan El Bahru l Ahmer Fi El Harb El Alemiyye El Ula 1 Baski Misir 1998 s 101 Emir Sekip Arslan Bir Arap Aydininin Gozuyle Osmanli Tarihi ve I Dunya Savasi Anilari Cev Selda Meydan Ahmet Meydan Istanbul 2005 s 408 EL HAMID Abdullatif b Muhammed El Bahri l Ahmer vel Ceziretul Arabiyye fi Es Sira a El Osmani El Britani Hilal El Harb El Alemiyye El Ula Riyad 1 Baski 1415 1994 Cemal Pasa Hatiralar Ittihat Terakki ve Birinci Dunya Harbi Tamamlayan ve Tertipleyen Behcet Cemal Selek Yayinlari 1959 s 248 a b Murphy David Dennis Peter Ed 2008 The Arab Revolt 1916 18 Lawrence sets Arabia ablaze Campaign Oxford Osprey ISBN 978 1 84603 339 1 Parnell Charles L August 1979 CDR USN Lawrence of Arabia s Debt to Seapower United States Naval Institute Proceedings Lawrence T E 1935 Seven Pillars of Wisdom Garden City Doubleday Doran amp Company Inc pp 216 Rogan Eugene 2011 The Arabs A History Penguin syf 152 Rogan Eugene L 2002 Frontiers of the state in the late Ottoman Empire Transjordan 1850 1921 First paperback edition Cambridge Cambridge University Press ISBN 978 0 521 89223 0 Falls Cyril 1930 Official History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence Military Operations Egypt amp Palestine from June 1917 to the End of the War Vol 2 London H M Stationery Office The Irish Times Retrieved 8 Kasim 2023 4 Mart 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 3 Mart 2024 Sole Kent M 1985 The Arabs a People Betrayed Journal of Third World Studies 2 2 59 62 ISSN 8755 3449 3 Mart 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 3 Mart 2024 Barnett David 2022 10 30 Revealed TE Lawrence felt bitter shame over UK s false promises of Arab self rule The Observer ISSN 0029 7712 Retrieved 2023 11 08