Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Budapeşte, Macaristan'ın başkenti ve en kalabalık şehridir. Şehir sınırları içindeki nüfusa göre Avrupa Birliği'nin dokuzuncu en büyük şehri ve Tuna nehri üzerindeki ikinci en büyük şehirdir; şehrin yaklaşık 525 kilometrekarelik (203 mil kare) bir alanda tahmini nüfusu 1.752.286'dır. Hem şehir hem de ilçe olan Budapeşte, 7.626 kilometrekarelik (2.944 mil kare) bir alana ve 3.303.786 nüfusa sahip Budapeşte metropolitan alanının merkezini oluşturur. Şehrin nüfusu, toplam Macaristan nüfusunun %33'ünü oluşturmaktadır.
| Budapeşte Budapest | |
|---|---|
Başkent | |
 Bayrak  Arma | |
Takma adlar: "Tuna'nın İncisi", "Tuna'nın Kraliçesi", "Avrupa'nın Kalbi", "Özgürlüğün Başkenti", "Doğu'nun Paris'i" | |
 Budapeşte şehrinin sınırları | |
  Budapeşte Budapeşte'nin Macaristan'daki konumu | |
| Ülke |  Macaristan |
| Başkent | Budapeşte |
| Alt idari birimler | Liste |
| İdare | |
| • Belediye başkanı | Gergely Karácsony |
| Yüzölçümü | |
| • Başkent | 525.2 km² |
| Nüfus (2016) | |
| • Başkent | 1,752,704 |
| • Yoğunluk | 3232/km² |
| • Metropol | 3,303,786 |
| Zaman dilimi | (OAS) |
| • Yaz (YSU) | (OAYS) |
Resmî site budapest.hu | |
 Macaristan Devlet Opera Evi | |
| Konum |  Macaristan |
| (Kriter) | Kültürel: i, ii, iv |
| Referans | 400 |
| Tescil | 1987 (11. oturum) |
| Uzatma | 2002 |
| Bölge | Avrupa ve Kuzey Amerika |
Budapeşte'nin tarihi, antik bir Kelt yerleşiminin 'nın başkenti olan Roma kenti 'a dönüşmesiyle başlamıştır.Macarlar bölgeye 9. yüzyılın sonlarında gelmiş, ancak bölge 1241-42 yıllarında Moğollar tarafından yağmalanmıştır. Yeniden kurulan Budin, 15. yüzyılda kültürünün merkezlerinden biri haline gelmiştir. 1526 yılındaki Mohaç Savaşı'ndan itibaren yaklaşık 150 yıl süren Osmanlı yönetimi izlemiştir. 1686'da Budin, Osmanlı egemenliğinden kurtulup bağımsızlığını kazandıktan sonra, bölge yeni bir refah çağına girmiş, Kasım 1873'te Buda, ve Peşte'nin birleşmesinden sonra Pest-Buda küresel bir şehir haline gelmiş ve yeni başkente 'Budapeşte' adı verilmiştir. Budapeşte aynı zamanda I. Dünya Savaşı'nın ardından 1918'de dağılan büyük bir güç olan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun ortak başkenti oldu. 1848 Macar Devrimi ve 1945 Budapeşte Savaşı'nın yanı sıra 1956 Macaristan Ayaklanması'nın da odak noktası olan şehirdir.
Budapeşte; ticaret, finans, medya, sanat, moda, araştırma, teknoloji, eğitim ve eğlence alanlarında güçlü yönlere sahip küresel bir şehirdir. Macaristan'ın finans merkezi olan Budapeşte aynı zamanda 'nün,'nin ve 'nın ilk yurtdışı ofisinin merkezidir. Budapeşte'de Eötvös Loránd Üniversitesi, , Semmelweis Üniversitesi, ve Budapeşte Teknoloji ve Ekonomi Üniversitesi dahil olmak üzere 40'tan fazla kolej ve üniversite bulunmaktadır. 1896 yılında açılan şehrin metro sistemi Budapeşte Metrosu, 1,27 milyon, Budapeşte Tramvay Ağı ise günde 1,08 milyon yolcuya hizmet vermektedir.
Budapeşte'nin Tuna Nehri boyunca uzanan merkezi bölgesi UNESCO Dünya Mirası Alanı olarak sınıflandırılmıştır ve Macaristan Parlamentosu ve Budin Kalesi de dahil olmak üzere birçok önemli klasik mimari esere sahiptir. Şehirde ayrıca yaklaşık 80 jeotermal kaynak, en büyük termal su mağara sistemi, dünyanın ikinci büyük sinagogu ve üçüncü büyük Parlamento binası bulunmaktadır. Budapeşte yılda yaklaşık 12 milyon uluslararası turisti çekerek Avrupa'da oldukça popüler bir destinasyon haline gelmektedir.
Tarihçe
Osmanlı dönemi
Kanuni Sultan Süleyman tarafından ilk olarak 1526’da fethedilen Budin ve Peşte, bir buçuk asırlık bir Türk hakimiyetinden sonra 1686’da elden çıkmıştır. Türk idaresi sırasında, Karadeniz üzerinden Tuna yoluyla İstanbul’dan nispeten kolay ulaşılan bir beylerbeyilik merkezi olduğundan kolayca Türkleşmişti. Ticaret yollarının birleştiği bir yerde bulunan Budin ve Peşte, bir taraftan zengin bir ticaret şehri görünümü alırken, burada kurulan çeşitli vakıflar bu Orta Avrupa şehrine bir Osmanlı yerleşim merkezi manzarası vermişti. 1662 yılında burayı ziyaret eden Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde Budin ve Peşte’nin etraflı bir tasviri bulunmaktadır.
Evliya Çelebi, Buda’da 25 cami, 47 mescit, 12 medrese, 16 mektep, 2 hamam, 8 kaplıca, 9 han, 1 saat kulesi ve 1 bedesten bulunduğunu bildirmektedir. Bunların çoğu bugün ayakta değildir. Sokullu Mustafa Paşa'nın yaptırdığı Mustafa Paşa Camii ve Türbesinin, Mîmar Sinan’ın eseri olduğu bilinmektedir.
19. yüzyıl
19. yüzyılda Macaristan'ın bağımsızlık mücadelesi ve modernleşmesi dönemin karakterini oluşturmuştur. 1848'de Habsburglara karşı başkentte ayaklanma başlamış ve bir yıl sonra bastırılmıştır. Budapeşte 1867 Avusturya-Macaristan Antlaşması ile doğan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun iki başkentinden birisi oldu. Bu uzlaşma Budapeşte'nin I. Dünya Savaşı'na kadar sürecek olan ikinci büyük kalkınma dönemini başlattı. Budin ve Peşte'yi birbirine bağlayan ilk kalıcı köprü olan de 1849'da açıldı. Peşte ülkenin idari, siyasi, ekonomik, ticari ve kültürel merkezi haline gelmeye başladı. Şehrin gelişmesine bağlı olarak Macaristan'ın kırsal kesimlerinden artan göç Macarların şehirde çoğunluğa sahip olan etnik grup olmasını sağladı. 1851'de Macarlar Budapeşte nüfusunun %35.6'sını oluştururken bu oran 1910 itibarıyla %85.9'a çıkmıştır. Buna bağlı olarak Budapeşte'de en çok kullanılan dil artık Almanca değil Macarca oldu. Diğer yandan 1900'de şehrin nüfusunun %23.6'sı Yahudiydi. Budapeşte'deki büyük Yahudi topluluğundan dolayı 20. yüzyılın başında Budapeşte sıkça "Yahudilerin Mekkesi" ya da "Yudapeşte" şeklinde anılır olmuştu.
20. yüzyıl
I. Dünya Savaşı'nın sonunda Avusturya-Macaristan İmparatorluğu yıkıldı ve Macaristan Cumhuriyeti ilan edildi. 1920'de imzalanan Triyanon Antlaşması ise ülkenin bölünmesine ve Macaristan'ın nüfusunun ve topraklarının üçte ikisini kaybetmesine yol açmıştır.
1944 yılında, II. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru, Budapeşte kısmen Britanya ve Amerikan hava saldırıları tarafından tahrip edildi. 24 Aralık 1944'ten 13 Şubat 1945'e kadar şehir Budapeşte Muharebesi'nde kuşatıldı. Budapeşte'ye saldıran Sovyet ve Rumen askerleri, Alman ve Macar askerlerine karşı şehri savunmak büyük zarara yol açtılar. Bütün köprüler Almanlar tarafından tahrip edilmiştir. Ancak 'deki aslan heykelleri savaşın yıkımından kurtulmuşlardır. 38.000'den fazla sivil çatışma sırasında hayatını kaybetti. Budapeşte'de bulunan 250.000 Yahudi nüfusunun %20 ila %40'ı 1944 ve 1945 başlarında Nazi soykırımı yoluyla öldü. İsveçli diplomat Raoul Wallenberg Yahudilere İsveç pasaportları vererek ve onları konsolosluk koruması altına alarak onbinlerce Budapeşte Yahudi'sinin hayatını kurtarmayı başarmıştır.
1949 yılında, Macaristan Komünist Halk Cumhuriyeti ilan edildi. Yeni komünist devlet Budin Kalesi'ni eski rejimin sembolü olarak görmüş ve 1950'lerde kale ciddi şekilde tahrip edilmiştir. 23 Ekim 1956'da Budapeşte'de demokratik değişiklikler talep eden barışçıl gösteriler başladı. Göstericiler Budapeşte radyo istasyonuna giderek taleplerinin yayınlanmasını istediler. Yönetimse göstericilerin vurulması emrini verdi. Macar askerlerse silahlarını göstericilere vererek binanın ele geçirilmesini sağladılar. Böylece Macar Devrimi başlamış oldu. Göstericiler Imre Nagy'nin başbakan olmasını talep ettiler ve aynı günün akşamında Macaristan İşçi Partisi Merkez Komitesi bu talebi kabul etti.
Kalkışmanın en önemli karakteristiği ise Sovyet karşıtı olmasıdır. Nagy başbakan olduktan sonra Varşova Paktı'ndan ayrılacaklarını ve tarafsız olacaklarını ilan ettikten sonra Sovyet tankları isyanı bastırmak için Budapeşte'ye girdi. Çatışmalar 3000'den fazla ölü bırakarak, Kasım ayının başına kadar devam etti. 2006'da devrimin 50. yılına istinaden Şehir Parkı'na yapılan anıt açıldı.
Altmışlardan seksenlerin sonuna kadar Budapeşte Doğu Bloku'nun en mutlu "kışlası" olarak anılırdı ve şehir bu dönemde II. Dünya Savaşı'nın yarattığı yıkımı sonunda atlatabilmiştir. Yıkılan köprülerden ancak 1964'te tekrar inşa edilebilmiştir. 1970'lerde ayrıca M2 ve M3 metro hatları açıldı. 1987 yılında, Tuna kıyısındaki Buda Kalesi Dünya Mirası UNESCO listesine dahil edilmiştir. Andrassy Bulvarı (Milenyum Yeraltı, Hosok tere ve Városliget dahil) 2002 yılında UNESCO listesine eklendi. 1980'li yıllarda kentin nüfusu 2,1 milyona ulaşmıştır.
20. yüzyılın sonlarında ise 1989 Devrimleriyle sivil hayattaki değişim Budapeşte sokaklarına da yansımıştır. Diktatörlük döneminden kalan anıtlar kamusal alanlardan kaldırılmış ve Hatıra Parkı'na taşınmıştır.
Ekonomi
Eskiden ekonominin merkezi Buda iken 19. yüzyıldan sonra ticaret etkinlikleri Peşte’ye kaymıştır. Büyük bankalar, ülkedeki yabancı şirketlerin çoğu ve en güzel mağazalar Peşte’nin Belvaros semtindedir.
Budapeşte temel sanayi (termik santral, çelik ve boru fabrikaları, petrokimya, yapı sanayileri) ve tüketim sanayisi (un fabrikaları, hazır giyim, kereste, kâğıt, matbaacılık, ilaç, kozmetik sanayileri) merkezidir. Ayrıca COMECON çerçevesi içinde, mekanik ve elektrikli makinalar (takım tezgâhları, kamyonlar, demiryolu gereçleri, telefon santralleri, elektronik cihazlar) yapımı da önemli seviyelere ulaşmıştır.
İkinci Dünya Savaşında Budapeşte büyük bir hasar görmüştü. Fabrikaların ve meskenlerin neredeyse tamamı ya yıkıldı ya da hasar gördü. Bütün köprüler yıkıldığı için ulaşım da durmuştu. 1945’te Sovyet orduları Budapeşte’ye girdiğinde nüfus dörtte biri kadar azalmıştı. Şehrin inşası yıllar sürdü. 1950’de çevredeki köy ve ilçelerin katılmasıyla genişletildi. Sanayileşme tekrar başladı ancak çevre il ve ilçelere yayılması için de tedbirler alındı. Şehrin Tuna üzerinde her zaman önemli bir kavşak noktası olması, sanayileşme öncesinde yapılan merkezî demiryolları ve Macaristan’a dağılan yolların merkezinde bulunması Budapeşte’nin gelişmesinde önemli katkılarda bulunmuştur. 1970'lerde şehiriçi trafiğinin rahatlatılmasında önemli rol oynayan metro sistemi kuruldu. Temizliği, hızlı ve ucuz olmasıyla Budapeşte metrosu şehrin özelliklerindendir. Macaristan’ın en iyi okulları, Macar Bilimler Akademisi, Orta Avrupa Üniversitesi (Central European University) ve araştırma enstitüleri Budapeşte’dedir.
İklim
Budapeşte’de Büyük Macaristan Ovasının sert kara iklimi ile Transtuna’nın bol yağışlı iklimi arasında bir geçiş iklimi hüküm sürer. Hava sıcaklığı en sıcak ay olan Temmuz’da ortalama 22 °C ve en soğuk ay olan Ocak’ta ise ortalama -1 °C’dir.
 Budapeşte iklimi  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Oca | Şub | Mar | Nis | May | Haz | Tem | Ağu | Eyl | Eki | Kas | Ara | Yıl |
| En yüksek sıcaklık (°C) | 18,1 | 19,7 | 25,4 | 30,2 | 34,0 | 39,5 | 40,7 | 39,4 | 35,2 | 30,8 | 22,6 | 19,3 | 40,7 |
| Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) | 2,9 | 5,5 | 10,6 | 16,4 | 21,9 | 24,6 | 26,7 | 26,6 | 21,6 | 15,4 | 7,7 | 4,0 | 15,3 |
| Ortalama sıcaklık (°C) | 0,4 | 2,3 | 6,1 | 12,0 | 16,6 | 19,7 | 22,3 | 21,2 | 16,9 | 11,8 | 5,4 | 1,8 | 11,3 |
| Ortalama en düşük sıcaklık (°C) | −1,6 | 0,0 | 3,5 | 7,6 | 12,1 | 15,1 | 16,8 | 16,5 | 12,8 | 7,9 | 2,9 | 0,0 | 7,8 |
| En düşük sıcaklık (°C) | −25,6 | −23,4 | −15,1 | −4,6 | −1,6 | 3,0 | 5,9 | 5,0 | −3,1 | −9,5 | −16,4 | −20,8 | −25,6 |
| Ortalama yağış (mm) | 37 | 29 | 30 | 42 | 62 | 63 | 45 | 49 | 40 | 39 | 53 | 43 | 532 |
| Kaynak: Macar Meteoroloji Enstitüsü | |||||||||||||
Nüfus
Tuna kıyısında büyük bir liman ve Avrupa'nın kavşak noktalarından biri olmuştur. Tarihi gelişimin verdiği birikim sonucu nüfusun yarısı hizmetler sektöründe diğer kesimi de sermaye ve sanayi alanındadır.
Yıllara göre nüfus:
- 1800: 54.200
- 1830: 102.700
- 1850: 178.000
- 1880: 370.800
- 1900: 733.400
- 1910: 882.000
- 1925: 957.800
- 1990: 2.016.100
- 2003: 1.719.343
Mimari
Kardeş şehirler
| Şehir | Ülke | Yıl |
|---|---|---|
| İstanbul |  Türkiye | 1985 |
| İzmir | Türkiye | 1985 |
| Frankfurt |  Almanya | 1990 |
| Viyana |  Avusturya | 1990 |
| New York |  Amerika Birleşik Devletleri | 1991 |
| Berlin | Almanya | 1992 |
| Lizbon |  Portekiz | 1992 |
| Zagreb |  Hırvatistan | 1994 |
| Saraybosna |  Bosna-Hersek | 1995 |
| Varşova |  Polonya | 2005 |
| Dublin |  İrlanda | 2006 |
| Gaziantep | Türkiye | 2010 |
| Ankara | Türkiye | 2015 |
| Košice |  Slovakya | |
| Vilnius |  Litvanya |
Galeri
-
![image]()
Pál Sokağı Çocukları (einstaind yapılan yer) -
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Devlet Operası -
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Gül Baba türbesi ve heykeli -
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Kaynakça
- ^ . web.archive.org. 9 Ekim 2008. 9 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ Taşan-Kok, Tuna (2004). Budapest, Istanbul, and Warsaw: Institutional and Spatial Change (İngilizce). Eburon Uitgeverij B.V. ISBN .
- ^ Meer, Dr Jan van der; Carvalho, Dr Luis; Berg, Professor Leo van den (28 Mayıs 2014). Cities as Engines of Sustainable Competitiveness: European Urban Policy in Practice (İngilizce). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN . 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ . web.archive.org. 29 Ekim 2009. 29 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ "Aquincum | Ancient Roman City, Hungary | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ Sugar, Peter F.; Hanák, Péter; Frank, Tibor (1990). A History of Hungary (İngilizce). Indiana University Press. ISBN .
- ^ . web.archive.org. 9 Ekim 2008. 9 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ Drake, Miriam A. (2003). Ency of Library and Inform Sci 2e V4 (Print) (İngilizce). CRC Press. ISBN . 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ . web.archive.org. 10 Ekim 2017. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ "EU nations pick Budapest for technology institute". The Sydney Morning Herald (İngilizce). 18 Haziran 2008. 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ Zrt, HVG Kiadó (26 Mayıs 2009). "Budapesten nyílik az első kínai befektetési támaszpont külföldön". hvg.hu (Macarca). 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ . web.archive.org. 28 Ocak 2015. 28 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ Centre, UNESCO World Heritage. "World Heritage Committee Inscribes 9 New Sites on the World Heritage List". UNESCO World Heritage Centre (İngilizce). 23 Kasım 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ . web.archive.org. 28 Eylül 2008. 28 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ . web.archive.org. 2 Temmuz 2017. 2 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ News, Daily (13 Şubat 2019). "2018 record year in Hungarian tourism!". Daily News Hungary (İngilizce). 15 Nisan 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Ağustos 2023.
- ^ "Budapeşte iklim verileri 1970-2010)". Macar Meteoroloji Enstitüsü.
- ^ "Ankara'nın yeni kardeşi Budapeşte". Hürriyet. 3 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Şubat 2015.
Dış bağlantılar
- (İngilizce) Budapest information 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Budapeste Macaristan in baskenti ve en kalabalik sehridir Sehir sinirlari icindeki nufusa gore Avrupa Birligi nin dokuzuncu en buyuk sehri ve Tuna nehri uzerindeki ikinci en buyuk sehirdir sehrin yaklasik 525 kilometrekarelik 203 mil kare bir alanda tahmini nufusu 1 752 286 dir Hem sehir hem de ilce olan Budapeste 7 626 kilometrekarelik 2 944 mil kare bir alana ve 3 303 786 nufusa sahip Budapeste metropolitan alaninin merkezini olusturur Sehrin nufusu toplam Macaristan nufusunun 33 unu olusturmaktadir Budapeste BudapestBaskentBayrakArmaTakma adlar Tuna nin Incisi Tuna nin Kralicesi Avrupa nin Kalbi Ozgurlugun Baskenti Dogu nun Paris i Budapeste sehrinin sinirlariBudapesteBudapeste nin Macaristan daki konumuUlkeMacaristanBaskentBudapesteAlt idari birimlerListe Budapeste nin semtleriIdare Belediye baskaniGergely KaracsonyYuzolcumu Baskent525 2 km Nufus 2016 Baskent1 752 704 Yogunluk3232 km Metropol3 303 786Zaman dilimiUTC 01 00 OAS Yaz YSU UTC 02 00 OAYS Resmi site budapest huMacaristan Devlet Opera EviUNESCO Dunya MirasiKonum MacaristanKriterKulturel i ii ivReferans400Tescil1987 11 oturum Uzatma2002BolgeAvrupa ve Kuzey Amerika Budapeste nin tarihi antik bir Kelt yerlesiminin nin baskenti olan Roma kenti a donusmesiyle baslamistir Macarlar bolgeye 9 yuzyilin sonlarinda gelmis ancak bolge 1241 42 yillarinda Mogollar tarafindan yagmalanmistir Yeniden kurulan Budin 15 yuzyilda kulturunun merkezlerinden biri haline gelmistir 1526 yilindaki Mohac Savasi ndan itibaren yaklasik 150 yil suren Osmanli yonetimi izlemistir 1686 da Budin Osmanli egemenliginden kurtulup bagimsizligini kazandiktan sonra bolge yeni bir refah cagina girmis Kasim 1873 te Buda ve Peste nin birlesmesinden sonra Pest Buda kuresel bir sehir haline gelmis ve yeni baskente Budapeste adi verilmistir Budapeste ayni zamanda I Dunya Savasi nin ardindan 1918 de dagilan buyuk bir guc olan Avusturya Macaristan Imparatorlugu nun ortak baskenti oldu 1848 Macar Devrimi ve 1945 Budapeste Savasi nin yani sira 1956 Macaristan Ayaklanmasi nin da odak noktasi olan sehirdir Budapeste ticaret finans medya sanat moda arastirma teknoloji egitim ve eglence alanlarinda guclu yonlere sahip kuresel bir sehirdir Macaristan in finans merkezi olan Budapeste ayni zamanda nun nin ve nin ilk yurtdisi ofisinin merkezidir Budapeste de Eotvos Lorand Universitesi Semmelweis Universitesi ve Budapeste Teknoloji ve Ekonomi Universitesi dahil olmak uzere 40 tan fazla kolej ve universite bulunmaktadir 1896 yilinda acilan sehrin metro sistemi Budapeste Metrosu 1 27 milyon Budapeste Tramvay Agi ise gunde 1 08 milyon yolcuya hizmet vermektedir Budapeste nin Tuna Nehri boyunca uzanan merkezi bolgesi UNESCO Dunya Mirasi Alani olarak siniflandirilmistir ve Macaristan Parlamentosu ve Budin Kalesi de dahil olmak uzere bircok onemli klasik mimari esere sahiptir Sehirde ayrica yaklasik 80 jeotermal kaynak en buyuk termal su magara sistemi dunyanin ikinci buyuk sinagogu ve ucuncu buyuk Parlamento binasi bulunmaktadir Budapeste yilda yaklasik 12 milyon uluslararasi turisti cekerek Avrupa da oldukca populer bir destinasyon haline gelmektedir TarihceOsmanli donemi Izabela Jagiellonka ve Yanos Sigismund Budin de Kanuni Sultan Suleyman in huzurunda 1541 Hunername Kanuni Sultan Suleyman tarafindan ilk olarak 1526 da fethedilen Budin ve Peste bir bucuk asirlik bir Turk hakimiyetinden sonra 1686 da elden cikmistir Turk idaresi sirasinda Karadeniz uzerinden Tuna yoluyla Istanbul dan nispeten kolay ulasilan bir beylerbeyilik merkezi oldugundan kolayca Turklesmisti Ticaret yollarinin birlestigi bir yerde bulunan Budin ve Peste bir taraftan zengin bir ticaret sehri gorunumu alirken burada kurulan cesitli vakiflar bu Orta Avrupa sehrine bir Osmanli yerlesim merkezi manzarasi vermisti 1662 yilinda burayi ziyaret eden Evliya Celebi nin Seyahatnamesi nde Budin ve Peste nin etrafli bir tasviri bulunmaktadir Evliya Celebi Buda da 25 cami 47 mescit 12 medrese 16 mektep 2 hamam 8 kaplica 9 han 1 saat kulesi ve 1 bedesten bulundugunu bildirmektedir Bunlarin cogu bugun ayakta degildir Sokullu Mustafa Pasa nin yaptirdigi Mustafa Pasa Camii ve Turbesinin Mimar Sinan in eseri oldugu bilinmektedir 19 yuzyil 19 yuzyilda Macaristan in bagimsizlik mucadelesi ve modernlesmesi donemin karakterini olusturmustur 1848 de Habsburglara karsi baskentte ayaklanma baslamis ve bir yil sonra bastirilmistir Budapeste 1867 Avusturya Macaristan Antlasmasi ile dogan Avusturya Macaristan Imparatorlugu nun iki baskentinden birisi oldu Bu uzlasma Budapeste nin I Dunya Savasi na kadar surecek olan ikinci buyuk kalkinma donemini baslatti Budin ve Peste yi birbirine baglayan ilk kalici kopru olan de 1849 da acildi Peste ulkenin idari siyasi ekonomik ticari ve kulturel merkezi haline gelmeye basladi Sehrin gelismesine bagli olarak Macaristan in kirsal kesimlerinden artan goc Macarlarin sehirde cogunluga sahip olan etnik grup olmasini sagladi 1851 de Macarlar Budapeste nufusunun 35 6 sini olustururken bu oran 1910 itibariyla 85 9 a cikmistir Buna bagli olarak Budapeste de en cok kullanilan dil artik Almanca degil Macarca oldu Diger yandan 1900 de sehrin nufusunun 23 6 si Yahudiydi Budapeste deki buyuk Yahudi toplulugundan dolayi 20 yuzyilin basinda Budapeste sikca Yahudilerin Mekkesi ya da Yudapeste seklinde anilir olmustu 20 yuzyil I Dunya Savasi nin sonunda Avusturya Macaristan Imparatorlugu yikildi ve Macaristan Cumhuriyeti ilan edildi 1920 de imzalanan Triyanon Antlasmasi ise ulkenin bolunmesine ve Macaristan in nufusunun ve topraklarinin ucte ikisini kaybetmesine yol acmistir Nehir kiyisinda bulunan II Dunya Savasi Yahudi aniti 1944 yilinda II Dunya Savasi nin sonlarina dogru Budapeste kismen Britanya ve Amerikan hava saldirilari tarafindan tahrip edildi 24 Aralik 1944 ten 13 Subat 1945 e kadar sehir Budapeste Muharebesi nde kusatildi Budapeste ye saldiran Sovyet ve Rumen askerleri Alman ve Macar askerlerine karsi sehri savunmak buyuk zarara yol actilar Butun kopruler Almanlar tarafindan tahrip edilmistir Ancak deki aslan heykelleri savasin yikimindan kurtulmuslardir 38 000 den fazla sivil catisma sirasinda hayatini kaybetti Budapeste de bulunan 250 000 Yahudi nufusunun 20 ila 40 i 1944 ve 1945 baslarinda Nazi soykirimi yoluyla oldu Isvecli diplomat Raoul Wallenberg Yahudilere Isvec pasaportlari vererek ve onlari konsolosluk korumasi altina alarak onbinlerce Budapeste Yahudi sinin hayatini kurtarmayi basarmistir 1949 yilinda Macaristan Komunist Halk Cumhuriyeti ilan edildi Yeni komunist devlet Budin Kalesi ni eski rejimin sembolu olarak gormus ve 1950 lerde kale ciddi sekilde tahrip edilmistir 23 Ekim 1956 da Budapeste de demokratik degisiklikler talep eden bariscil gosteriler basladi Gostericiler Budapeste radyo istasyonuna giderek taleplerinin yayinlanmasini istediler Yonetimse gostericilerin vurulmasi emrini verdi Macar askerlerse silahlarini gostericilere vererek binanin ele gecirilmesini sagladilar Boylece Macar Devrimi baslamis oldu Gostericiler Imre Nagy nin basbakan olmasini talep ettiler ve ayni gunun aksaminda Macaristan Isci Partisi Merkez Komitesi bu talebi kabul etti Kalkismanin en onemli karakteristigi ise Sovyet karsiti olmasidir Nagy basbakan olduktan sonra Varsova Pakti ndan ayrilacaklarini ve tarafsiz olacaklarini ilan ettikten sonra Sovyet tanklari isyani bastirmak icin Budapeste ye girdi Catismalar 3000 den fazla olu birakarak Kasim ayinin basina kadar devam etti 2006 da devrimin 50 yilina istinaden Sehir Parki na yapilan anit acildi Altmislardan seksenlerin sonuna kadar Budapeste Dogu Bloku nun en mutlu kislasi olarak anilirdi ve sehir bu donemde II Dunya Savasi nin yarattigi yikimi sonunda atlatabilmistir Yikilan koprulerden ancak 1964 te tekrar insa edilebilmistir 1970 lerde ayrica M2 ve M3 metro hatlari acildi 1987 yilinda Tuna kiyisindaki Buda Kalesi Dunya Mirasi UNESCO listesine dahil edilmistir Andrassy Bulvari Milenyum Yeralti Hosok tere ve Varosliget dahil 2002 yilinda UNESCO listesine eklendi 1980 li yillarda kentin nufusu 2 1 milyona ulasmistir 20 yuzyilin sonlarinda ise 1989 Devrimleriyle sivil hayattaki degisim Budapeste sokaklarina da yansimistir Diktatorluk doneminden kalan anitlar kamusal alanlardan kaldirilmis ve Hatira Parki na tasinmistir EkonomiEskiden ekonominin merkezi Buda iken 19 yuzyildan sonra ticaret etkinlikleri Peste ye kaymistir Buyuk bankalar ulkedeki yabanci sirketlerin cogu ve en guzel magazalar Peste nin Belvaros semtindedir Budapeste temel sanayi termik santral celik ve boru fabrikalari petrokimya yapi sanayileri ve tuketim sanayisi un fabrikalari hazir giyim kereste kagit matbaacilik ilac kozmetik sanayileri merkezidir Ayrica COMECON cercevesi icinde mekanik ve elektrikli makinalar takim tezgahlari kamyonlar demiryolu gerecleri telefon santralleri elektronik cihazlar yapimi da onemli seviyelere ulasmistir Ikinci Dunya Savasinda Budapeste buyuk bir hasar gormustu Fabrikalarin ve meskenlerin neredeyse tamami ya yikildi ya da hasar gordu Butun kopruler yikildigi icin ulasim da durmustu 1945 te Sovyet ordulari Budapeste ye girdiginde nufus dortte biri kadar azalmisti Sehrin insasi yillar surdu 1950 de cevredeki koy ve ilcelerin katilmasiyla genisletildi Sanayilesme tekrar basladi ancak cevre il ve ilcelere yayilmasi icin de tedbirler alindi Sehrin Tuna uzerinde her zaman onemli bir kavsak noktasi olmasi sanayilesme oncesinde yapilan merkezi demiryollari ve Macaristan a dagilan yollarin merkezinde bulunmasi Budapeste nin gelismesinde onemli katkilarda bulunmustur 1970 lerde sehirici trafiginin rahatlatilmasinda onemli rol oynayan metro sistemi kuruldu Temizligi hizli ve ucuz olmasiyla Budapeste metrosu sehrin ozelliklerindendir Macaristan in en iyi okullari Macar Bilimler Akademisi Orta Avrupa Universitesi Central European University ve arastirma enstituleri Budapeste dedir IklimBudapeste de Buyuk Macaristan Ovasinin sert kara iklimi ile Transtuna nin bol yagisli iklimi arasinda bir gecis iklimi hukum surer Hava sicakligi en sicak ay olan Temmuz da ortalama 22 C ve en soguk ay olan Ocak ta ise ortalama 1 C dir Budapeste iklimi Aylar Oca Sub Mar Nis May Haz Tem Agu Eyl Eki Kas Ara YilEn yuksek sicaklik C 18 1 19 7 25 4 30 2 34 0 39 5 40 7 39 4 35 2 30 8 22 6 19 3 40 7Ortalama en yuksek sicaklik C 2 9 5 5 10 6 16 4 21 9 24 6 26 7 26 6 21 6 15 4 7 7 4 0 15 3Ortalama sicaklik C 0 4 2 3 6 1 12 0 16 6 19 7 22 3 21 2 16 9 11 8 5 4 1 8 11 3Ortalama en dusuk sicaklik C 1 6 0 0 3 5 7 6 12 1 15 1 16 8 16 5 12 8 7 9 2 9 0 0 7 8En dusuk sicaklik C 25 6 23 4 15 1 4 6 1 6 3 0 5 9 5 0 3 1 9 5 16 4 20 8 25 6Ortalama yagis mm 37 29 30 42 62 63 45 49 40 39 53 43 532Kaynak Macar Meteoroloji EnstitusuNufusNufus Grafigi Tuna kiyisinda buyuk bir liman ve Avrupa nin kavsak noktalarindan biri olmustur Tarihi gelisimin verdigi birikim sonucu nufusun yarisi hizmetler sektorunde diger kesimi de sermaye ve sanayi alanindadir Yillara gore nufus 1800 54 200 1830 102 700 1850 178 000 1880 370 800 1900 733 400 1910 882 000 1925 957 800 1990 2 016 100 2003 1 719 343MimariGellert Tepesi nden Budapeste nin panoramik gorunumu Soldan saga ve Macaristan Parlamento BinasiKardes sehirlerSehir Ulke YilIstanbul Turkiye 1985Izmir Turkiye 1985Frankfurt Almanya 1990Viyana Avusturya 1990New York Amerika Birlesik Devletleri 1991Berlin Almanya 1992Lizbon Portekiz 1992Zagreb Hirvatistan 1994Saraybosna Bosna Hersek 1995Varsova Polonya 2005Dublin Irlanda 2006Gaziantep Turkiye 2010Ankara Turkiye 2015Kosice SlovakyaVilnius LitvanyaGaleriPal Sokagi Cocuklari einstaind yapilan yer Macaristan Parlamento Binasi Devlet Operasi Gul Baba turbesi ve heykeli Szechenyi termal hamami Dohany Sokagi SinagoguKaynakca web archive org 9 Ekim 2008 9 Ekim 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Tasan Kok Tuna 2004 Budapest Istanbul and Warsaw Institutional and Spatial Change Ingilizce Eburon Uitgeverij B V ISBN 978 90 5972 041 1 Meer Dr Jan van der Carvalho Dr Luis Berg Professor Leo van den 28 Mayis 2014 Cities as Engines of Sustainable Competitiveness European Urban Policy in Practice Ingilizce Ashgate Publishing Ltd ISBN 978 1 4724 2704 5 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 web archive org 29 Ekim 2009 29 Ekim 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Aquincum Ancient Roman City Hungary Britannica www britannica com Ingilizce 14 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Sugar Peter F Hanak Peter Frank Tibor 1990 A History of Hungary Ingilizce Indiana University Press ISBN 978 0 253 20867 5 web archive org 9 Ekim 2008 9 Ekim 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Drake Miriam A 2003 Ency of Library and Inform Sci 2e V4 Print Ingilizce CRC Press ISBN 978 0 8247 2080 3 10 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 web archive org 10 Ekim 2017 10 Ekim 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2023 EU nations pick Budapest for technology institute The Sydney Morning Herald Ingilizce 18 Haziran 2008 14 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Zrt HVG Kiado 26 Mayis 2009 Budapesten nyilik az elso kinai befektetesi tamaszpont kulfoldon hvg hu Macarca 14 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 web archive org 28 Ocak 2015 28 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Centre UNESCO World Heritage World Heritage Committee Inscribes 9 New Sites on the World Heritage List UNESCO World Heritage Centre Ingilizce 23 Kasim 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 web archive org 28 Eylul 2008 28 Eylul 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2023 web archive org 2 Temmuz 2017 2 Temmuz 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Agustos 2023 News Daily 13 Subat 2019 2018 record year in Hungarian tourism Daily News Hungary Ingilizce 15 Nisan 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Agustos 2023 Budapeste iklim verileri 1970 2010 Macar Meteoroloji Enstitusu Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Ankara nin yeni kardesi Budapeste Hurriyet 3 Mayis 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Subat 2015 Dis baglantilar Ingilizce Budapest information 27 Eylul 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde