Buhara Kuşatması

Buhara Kuşatması, Harezmşahlar'ın Moğollar tarafından istilası sırasında Şubat 1220'de] gerçekleşmiştir. Moğol İmparatorluğu'nun hükümdarı Cengiz Han, Şah Alâeddin Muhammed'in yönettiği Harezmşahlar Devleti'ne karşı çok yönlü bir saldırı başlatmıştı. Şah, büyük şehirlerini tek başına savunmayı planlarken, Moğollar sınır kasabası Otrar'ı kuşattılar ve Harezm içlerine doğru ilerlediler.

Buhara Kuşatması
Harezmşahlar'ın Moğollar tarafından istilası
Tarih Şubat 1220 Bölge Buhara, günümüzde Özbekistan Sonuç Moğol zaferi
Taraflar
Moğol İmparatorluğu	Harezmşahlar Devleti
Komutanlar ve liderler
Cengiz Han Tuluy	Gür-Han
Güçler
Modern tahminler 30.000 ile 50.000 arasında değişmektedir	Modern tahminler 2.000 ile 20.000 arasında değişmektedir
Kayıplar
Bilinmiyor	Garnizonun büyük kısmı

Buhara şehri, Harezmşah İmparatorluğu'nun önemli bir ticaret ve kültür merkeziydi; ancak Moğol İmparatorluğu sınırından çok uzaktaydı ve bu nedenle Şah, şehri savunmak için 20.000'den az asker tahsis etmişti. Cengiz Han'ın komuta ettiği ve 30.000 ila 50.000 kişilik bir Moğol kuvveti, daha önce büyük ordular için geçilmez olduğu düşünülen Kızılkum Çölü'nü aştı. Buhara'yı hazırlıksız yakaladılar ve başarısız bir saldırının ardından dış şehir üç gün içinde 10 Şubat'ta teslim oldu. Harezmşahlar kaleyi iki haftadan az bir süre savundular, ancak daha sonra kale alındı.

Moğol ordusu kaledeki herkesi öldürdü ve şehrin nüfusunun büyük kısmını köleleştirdi. Moğollar yetenekli zanaatkarların ve sanatkarların çalışmalarını kendilerine mal ettiler ve diğer yerlileri ordularına aldılar. Buhara daha sonra yangınla yok olmasına rağmen, yıkım diğer yerlere kıyasla nispeten hafifti; kısa bir süre içinde şehir bir kez daha ticaret ve öğrenim merkezi haline gelerek Pax Mongolica'nın büyük ölçüde parçası oldu.

Arka plan

Moğol istilasının arifesinde, Yâkût el-Hamevî'nin coğrafi araştırması Buhara'yı " Orta Asya'nın en büyük şehirlerinden biri" olarak tanımar. Yaklaşık 300.000 kişilik nüfusu ve 45.000 kitaplık kütüphanesiyle şehir, öğrenme ve kültür merkezi olarak Bağdat ile rekabet etmekteydi. 1121 yılında inşa edilen Po-i-Kalan camisi, dünyanın en büyük camilerinden biriydi ve Kalyan minaresini içeriyordu. Büyük bir ticaret merkeziolan Buhara, aynı zamanda köle ticareti 1220 yılına gelindiğinde yüzyıllardır Orta Asya'nın köle ticaretinin önemli bir merkeziydi

Şehir, beşinci yüzyılda inşa edilen ve bir kale görevi gören Ark Kalesi tarafından korunuyordu; tarım arazileri Zerefşan Nehri'nden gelen su ile yoğun bir şekilde sulanıyordu.

On ikinci yüzyılda şehir, Semerkant, Taşkent ve Fergana gibi bölgedeki en zengin şehirlerin çoğunu tarihsel olarak kontrol eden Karahanlılar'ın yönetimi altındaydı. İsim olarak Karahıtay Hanlığı'nın vasalı olan Karahanlılar, kontrolleri altındaki geniş nüfus ve topraklar nedeniyle özerk olarak faaliyet göstermelerine izin verilmişti. 1215'e gelindiğinde, çöken Selçuklu İmparatorluğu'nun bıraktığı güç boşluğuna Ürgenç'e doğru genişleyen ve aynı zamanda Karahıtayların eski vasalları olan Harezmliler tarafından boyunduruk altına alınmışlardı. 1218 yılında Hârezmşâh Alâeddin Muhammed, Hemedan, İran ve Horasan sultanıydı ve Gurlular ile İldenizliler üzerinde hakimiyet kurmuştu. Harezmşah Hanedanı, Cengiz Han'ın fetihlerinden kaçan mülteciler tarafından zaten istikrarsızlaştırılmış olan Karahıtay'ı gasp etmişti ve Cengiz Han Moğol kabileleri üzerinde egemenlik kurmaya başlamıştı.

Ortak düşmanları olan Nayman prensi Kuçluk'un yenilgisinden sonra Moğollar ile Harezmliler arasındaki ilişkiler başlangıçta güçlüydü ancak Şah kısa süre sonra Moğollardan çekinmeye başladı. Tarihçi en-Nesevi bunu, hızı ve hareketliliği Şah'ı korkutan Moğol birlikleriyle daha önce gerçekleşen beklenmedik bir çatışmaya bağlar. 1218 yılında Şah, Otrar valisi İnalcık'ın bir Moğol ticaret kervanını tutuklamasına ve mallarına el koymasına izin vermiştir. Diplomatik bir çözüm arayışında olan Cengiz Han, Ürgenç'e üç elçi gönderdi; ancak Muhammed onları aşağılayarak, birini alenen idam etti. Öfkelenen Cengiz Han, Kin Hanedanlığı'na karşı sürdürdüğü savaşı geride Mukali komutasında yalnızca asgari bir kuvvet bırakarak 1219'da ordusunun büyük bir kısmıyla batıya doğru yola çıktı.

Başlangıç

Moğol istilasının toplam gücü hakkında çelişkili bilgiler bulunmaktadır. En yüksek rakamlar Cûzcânî ve Reşîdüddîn gibi klasik Müslüman tarihçiler tarafından hesaplanmıştır. Morris Rossabi gibi modern bilim insanları Moğol istilasının toplam gücünün 200.000'den fazla olamayacağını belirtmişlerdir; ise yaklaşık 130.000 civarında bir tahminde bulunmaktadır. 75.000'lik asgari rakam, tümenlerin (Moğolların en büyük askeri birimi) sıklıkla büyüklük olarak abartıldığı hipotezini öne süren Carl Sverdrup tarafından verilmiştir. Moğol orduları dalgalar halinde Harezm'e geldiler: önce Cengiz'in en büyük oğlu Cuci ve general Cebe komutasındaki bir öncü kuvvet Tanrı Dağları geçitlerini geçerek Fergana Vadisi'nin doğusundaki kasabaları harap etmeye başladılar. Cuci'nin kardeşleri Çağatay ve Ögeday daha sonra Otrar'a inip şehri kuşattılar. Cengiz Han kısa süre sonra en küçük oğlu Tuluy'yu de yanına alarak geldi ve işgal kuvvetlerini dört tümene ayırdı: Çağatay ve Ögeday Otrar'ı kuşatmaya devam ederken, Cuci kuzeybatıya, Ürgenç yönüne doğru ilerleyecekti. Küçük bir müfreze de Hucend'i almak için gönderildi, ancak Cengiz Han'ın kendisi ise Tolui'yi ve ordunun yaklaşık yarısını yani 30.000 ila 50.000 kişi arasında askeri alarak batıya doğru yola çıktı.

Cengiz Han'ın 1207-1225 yılları arasındaki seferleri

Harzemşahlar pek çok sorunla karşı karşıyaydı. İmparatorluğu geniş ve yeni kurulmuştu, hala gelişmekte olan bir yönetime sahipti. Annesi Terken Hatun, krallıkta hâlâ önemli bir güce sahipti; Peter Benjamin Golden, Şah ile annesi arasındaki ilişkiyi "huzursuz bir ikilik" olarak nitelendirir ve bu durum sıklıkla Muhammed'in aleyhine işlemiştir. Şah, komutanlarının çoğuna güvenmiyordu; tek istisna, bir önceki yıl Irgız Nehri çatışmasında askeri becerisi kritik öneme sahip olan en büyük oğlu ve vârisi Celâleddin'di. Eğer Harezmşah, komutanlarının çoğunun istediği gibi açık savaşa girmek isteseydi, hem ordunun büyüklüğü hem de becerisi açısından Moğol ordusu tarafından geride bırakılacaktı. Şah, kuvvetlerini imparatorluğun en önemli şehirlerine garnizon birlikleri olarak dağıtmaya karar verdi. Varsayılan savaş alanına uzak olduğundan, Buhara'ya nispeten az sayıda asker bırakıldı. Moğol ordusunda olduğu gibi Şah'ın kuvvetlerinin büyüklüğü ve yapısı konusunda da tartışmalar vardır. Tarihçi Cüveynî, Otrar'a yardım için 50.000 kişinin gönderildiğini ve Buhara'da en az 20.000 kişinin bulunduğunu belirtmektedir. Sverdrup'a göre Buhara'da iki ila beş bin arasında asker vardı. Şah'ın stratejisini anlayan Cengiz, Semerkant kalesini dolaşarak Kızılkum Çölü'nde 300 mil yol kat ederek 7 Şubat 1220'de Buhara'ya ulaşmıştır. Çağdaşları Kızılkum'u büyük orduların geçemeyeceğine inanırken, H. Desmond Martin ve Timothy May bu manevrayı taktiksel bir ustalık hamlesi olarak değerlendirdiler.

Kuşatma

Şah tamamen hazırlıksız yakalandı. Cengiz Han'ın önce Semerkant'a saldıracağını, hem ordusunun hem de Buhara'da bulunan garnizonun kuşatmayı kaldıracağını öngörmüştü. Han'ın Kızılkum'dan geçmesi, Harezm ordusunu güçsüz bırakmıştı; düşmanla savaşa giremiyordu veya halkına yardım edemiyordu. Cüveyni, Buhara'daki garnizonun Gür-Han adlı bir adam tarafından komuta edildiğini kaydeder; 20. yüzyılın başlarındaki tarihçi Vasily Bartold, bunun Cengiz'in eski dostu ve yeni düşmanı olan Camuka olabileceğini öne sürmüştür. Daha yakın tarihçiler ise Camuka'nın 1206'da idam edildiğine inandıkları için bunun pek olası olmadığını düşünüyorlar.

Kuşatmanın asıl askeri hareketi, Sultan'ın 2.000 ila 20.000 kişilik birliklerinin kuşatmanın ikinci veya üçüncü gününde meydana geldi; Cüveyni, bunların Moğollar tarafından nehrin kıyısında yok edildiğini şu şelide kaydeder:

Bu kuvvetler Ceyhun kıyılarına vardıklarında Moğol ordusunun devriyeleri ve öncü birlikleri üzerlerine saldırdı ve hiçbir iz bırakmadı... Ertesi gün güneşin yansımasıyla ova, kanla dolu bir tepsiyi andırıyordu.

— Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ

Tarihçi Paul Buell, yalnızca Sultan'ın yardımcı birlikleri tarafından yürütülen ve şehir garnizonun katılmadığı bu hurç hareketinin sadece bir kaçma girişimi olabileceğini belirtirken bu kadar ayrılmaya istekli olmalarının Buhara'nın Karahanlılar'dan on yıldan daha kısa bir süre önce alınmış olan çok yeni bir Harezm fethi olmasına bağlıyor. 10 Şubat'ta kasaba teslim oldu. Tek direniş, kaledeki küçük bir sadık grup tarafından gösterildi. Kale en yüksek özelliklere göre inşa edilmişti, ancak Han Çin'den kuşatma savaşı konusunda uzmanlar getirmişti; on gün sonra yangın çıkarıcı ve barutlu silahlar kullanılarak bir gedik açıldı ve kale on ikinci günde düştü.

Sonrası

Kuşatmadan sağ kurtulan binalar. Sol üstten saat yönünde: Kalan Minaresi; çamura gömüldüğü için ayakta kalan Sâmâni Türbesi; ve Magok-i-Attari Camii.

Şehre girdikten sonra Cengiz Han'ın şehrin Ulu camisinde şu konuşma yaptığı kaydedilmektedir:

Ey Ahali, bilin ki büyük günahlar işlediniz ve aranızdaki büyükler bu günahları işlediler. Bana bu sözlerim için ne kanıtım olduğunu sorarsanız, bunun Tanrı'nın cezası olmam olduğunu söylerim. Eğer büyük günahlar işlememiş olsaydınız, Tanrı benim gibi bir cezayı üzerinize göndermezdi.

— Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ

Kaleden gelecek ufak bir direniş bile Buhara'nın geri kalanına zarar verecekti. Moğollar, direnenleri dışarı atmak amacıyla şehri ateşe verdiler; şehirdeki yapıların çoğu ahşap olduğundan, kısa sürede kontrolden çıkan yangın, ünlü kütüphane de dahil olmak üzere şehrin çoğunu küle çevirmiştir. Yangında ayakta kalan Po-i-Kalyan camisi de dahil olmak üzere taş yapıların çoğu Moğollar tarafından yerle bir edildi; Kalyan Minaresi ise ayakta kaldı.

Kalenin içindeki herkes katledilmiş olmasına rağmen, Merv ve Gürgenç gibi diğer şehirlerin aksine, kale halkı tümüyle yok edilmemiştir. Bunun yerine halk tahliye edilmiş ve bölünmüştür. Kadınların çoğu tecavüze uğramış ve cariye olarak alınmış; şehrin zanaatkarları fabrikalara gönderilerek Moğol silahları üretmeleri talimatı verilmiş ve savaşma çağındaki tüm kalan erkekler Moğol kuvvetlerine alınmıştır. Bu askerler, 1220 ve 1221'de gerçekleşecek Semerkant ve Gürgenç kuşatmalarında canlı kalkan olarak kullanılacaktı. Şah Muhammed Hazar Denizi'ndeki bir adada yoksul bir şekilde ölmüş ve Moğollar sistematik olarak imparatorluğundaki her büyük şehri kuşatmış ve ele geçirmiştir; oğlu Celaleddin en fazla direnişi göstermiş ancak sonunda Kasım 1221'de İndus Muharebesi'nde yenilmiştir.

Mirası

Kısa vadede yıkıcı olsa da kuşatma şehrin sonu olmamıştır. Aslında şehir, yirmi yıl içinde tekrar Asya ticaretinin merkezi olarak hizmet verebilmiştir. Proto-bürokratik unsurlar, Baskak 'nin himayesinde hızla yerlerine yerleştirilmiştir. Daha sonra uygulamaya konulan kurumların çoğu, Buell'in 'bir prototip Moğol İmparatorluğu' olarak adlandırdığı Karahitay'dan ilham almıştır. 1221 yılında bölgeye gelen bir Taoist heyetin kayıtları, Semerkant ve Buhara'nın Çinli ve Kitan zanaatkar yerleşimcilerle yeniden doldurulmaya başlandığını ortaya koymaktadır; bölge hala istikrarsızdı. O sıralarda Harezmli bir eşkıya reisi, Buhara'daki bir daruyaçiyi öldürmeyi başarmıştı. Harezm'in eski şehirleri daha sonra Ögeday'ın başlıca gelir kaynakları olarak Çağatay Hanlığı'nın kilit şehirleri haline gelmiş; Buhara ve Semerkant daha sonra Timur'un ana şehirleri olmuştur. Dini önemini yeniden kazanarak Orta Asya'nın en önemli tasavvuf merkezi haline gelen Buhara Seyfeddin el-Bakharzi'nin türbesinin etrafındaki bölge en zengin vakıf mülklerinden biri haline gelmiştir.

Notlar

1. ^ el-Hamevî, yoğun nüfuslu bu merkezin daha az hoş bir portresini çiziyor ve "sokaklarındaki pislik ve kirliliğin yaygınlığını" eleştiren şairlerden alıntı yapıyor..

Kaynakça

Özel

1. ^ ^{a b} al-Hamawi 1955, ss. 354–4.
2. ^ Modelski 2007.
3. ^ Ahmad 2000, s. 217.
4. ^ Emin 1989, ss. 8–10.
5. ^ Nelson Frye 1997, ss. 28–32.
6. ^ Golden 2009, ss. 12–15.
7. ^ ^{a b} Abazov 2008, s. 43.
8. ^ Buniyatov 2015, ss. 32–33.
9. ^ Biran 2009, s. 47.
10. ^ Jackson 2009, ss. 30–31.
11. ^ al-Nasawi 1998, s. 13.
12. ^ ^{a b} May 2018, ss. 60–61.
13. ^ Juzjani 1873, s. 968.
14. ^ al-Din 1998, 346.
15. ^ Rossabi 1994, ss. 49–50.
16. ^ Smith 1975, ss. 273–274, 280–284.
17. ^ Sverdrup 2010, ss. 109, 113.
18. ^ Buniyatov 2015, s. 114.
19. ^ ^{a b} Sverdrup 2010, s. 113.
20. ^ Barthold 1968, ss. 373–380.
21. ^ Golden 2009, ss. 14–15.
22. ^ Jackson 2009, s. 31.
23. ^ Sverdrup 2013, s. 37.
24. ^ Juvaini 1958, s. 82.
25. ^ ^{a b c} Sverdrup 2017, ss. 151–153.
26. ^ Buniyatov 2015, s. 117.
27. ^ Martin 1943, ss. 63–64.
28. ^ May 2018, s. 62.
29. ^ ^{a b} Juvaini 1958, s. 103.
30. ^ Barthold 1968, ss. 119–120.
31. ^ Mote 1999, s. 422.
32. ^ ^{a b c} Buell 1979, ss. 130–131.
33. ^ Buniyatov 2015, s. 118.
34. ^ Jackson 2009, s. 34.
35. ^ Starr 2013, s. 236.
36. ^ World Heritage Site: Bukhara.
37. ^ May 2007, s. 1.
38. ^ Juvaini 1958, s. 105.
39. ^ Man 2005, ss. 198–199.
40. ^ Atwood 2004, s. 25.
41. ^ Chalind, Mangin-Woods & Woods 2014, ss. 144–145.
42. ^ Martin 1943, ss. 64–65.
43. ^ Buniyatov 2015, s. 125.
44. ^ Foltz 2019, s. 94.
45. ^ Atwood 2004, s. 307.
46. ^ Chih'ch'ang Li 1888, s. 327.
47. ^ May 2019, s. 39.
48. ^ Blair 2000, s. 347.

Genel

Orta Çağ

• al-Din, Rashid (1998). Câmiu't-Tevârîh جامع التواريخ [Compendium of Chronicles] (Arapça ve Farsça). 2. tarafından çevrildi. Cambridge: Harvard University Press. 
• al-Hamawi, Yaqut (1955). Mu'jam ul-Buldān معجم البلدان [Dictionary of Countries] (Arapça). Ibn 'Abdallah ar-Ruml tarafından çevrildi. Beirut: Dar Sader Publishers. 
• Chih'ch'ang Li (1888). Hsi-yu chi []. tarafından çevrildi. 
• Juvaini, Ata-Malik (1958). Tarikh-i Jahangushay تاریخ جهانگشای [History of the World Conqueror] (Farsça). 1. Andrew Boyle, John tarafından çevrildi. 
• Juzjani, Minhaj-i Siraj (1873). Tabakât-ı Nâsırî طبقات ناصری (Farsça). XXIII. tarafından çevrildi. 
• al-Nasawi, Shihab al-Din Muhammad (1998). Sirah al-Sultan Jalal al-Din Mankubirti [Biography of Sultan Jalal al-Din Mankubirti] (Rusça). tarafından çevrildi. 

Modern

• Abazov, Rafis (2008). Palgrave Concise Historical Atlas of Central Asia. Londra: . ISBN . 
• Ahmad, S. Maqbul (2000). "8: Geodesy, Geology, and Mineralogy; Geography and Cartography". Bosworth, C.E.; Asimov, M.S. (Ed.). History of Civilizations of Central Asia. IV / #2. Paris: UNESCO Publishing. ISBN . 
• (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts on File. ISBN . Erişim tarihi: 2 Mart 2022. 
• Barthold, Vasily (1968). Turkestan Down to the Mongol Invasion. Second. Londra: Oxford University Press, Luzac & Co. OCLC 4523164. 
• Biran, Michal (2009). "The Mongols in Central Asia from Chinggis Khan's invasion to the rise of Temür". The Cambridge History of Inner Asia. Cilt The Chinggisid Age. ss. 46-66. doi:10.1017/CBO9781139056045.006. ISBN . 
• Blair, S. (2000). "13: Language Situation and Scripts (Arabic)". Bosworth, C.E.; Asimov, M.S. (Ed.). History of Civilizations of Central Asia. IV / #2. Paris: UNESCO Publishing. ISBN . 
• Buell, Paul D. (1979). "Sino-Khitan Administration in Mongol Bukhara". Journal of Asian History. 2. 13 (2). Harrassowitz Verlag. ss. 121-151. JSTOR 41930343. 
• (2015). A History of the Khorezmian State Under the Anushteginids, 1097-1231 Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов: 1097-1231 [A History of the Khorezmian State under the Anushteginids, 1097-1231]. Mustafayev, Shahin; Welsford, Thomas tarafından çevrildi. Moskova: Nauka. ISBN . 
• Chalind, Gérard; Mangin-Woods, Michèle; Woods, David (2014). "Chapter 7: The Mongol Empire". A Global History of War: From Assyria to the Twenty-First Century. First. Oakland: University of California Press. JSTOR 10.1525/j.ctt7zw1cg.13. 
• Emin, Leon (1989). Мусульмане в СССР [Muslims in the USSR]. Moscow: Novosti Press Agency Publishing House. OCLC 20802477. 
• Foltz, Richard (2019). A History of the Tajiks: The Iranians of the East. Londra: I.B. Tauris. ISBN . Erişim tarihi: 3 Şubat 2022. 
• Golden, Peter (2009). "Inner Asia c.1200". The Cambridge History of Inner Asia. Cilt The Chinggisid Age. ss. 9-25. doi:10.1017/CBO9781139056045.004. ISBN . 
• Jackson, Peter (2009). "The Mongol Age in Eastern Inner Asia". The Cambridge History of Inner Asia. Cilt The Chinggisid Age. ss. 26-45. doi:10.1017/CBO9781139056045.005. ISBN . 
• Man, John (2005). Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection. New York: Thomas Dunne Books. ISBN . 
• Martin, H. Desmond (1943). "The Mongol Army". Journal of the Royal Asiatic Society. 75 (1–2). Cambridge University Press. ss. 46-85. doi:10.1017/S0035869X00098166. 
• May, Timothy (2007). The Mongol Art of War : Chinggis Khan and the Mongol Military System. : Westholme Publishing. ISBN . 
• May, Timothy (2018). The Mongol Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN . JSTOR 10.3366/j.ctv1kz4g68. 
• May, Timothy (2019). The Mongols. Amsterdam: . ISBN . 
• (2007). "Central Asian world cities (XI – XIII century): a discussion paper". 4 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2022. 
• (1999). "The Career of the Great Khan Chinggis". Imperial China 900-1800. Cambridge: Harvard University Press. ss. 403-424. doi:10.2307/j.ctv1cbn3m5.21. ISBN . JSTOR j.ctv1cbn3m5.21. 
• Nelson Frye, Richard (1997). Bukhara: The Medieval Achievement. 2nd. Norman: . ISBN . 
• Rossabi, Morris (1994). "All the Khan's Horses" (PDF). Natural History. Erişim tarihi: 3 Şubat 2022. 
• Smith, John Masson (1975). "Mongol Manpower and Persian Population". Journal of the Economic and Social History of the Orient. 18 (3). ss. 271-299. doi:10.2307/3632138. JSTOR 3632138. 
• Starr, S. Frederick (2013). Lost Enlightenment: Central Asia's Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane. Princeton: Princeton University Press. ISBN . JSTOR j.ctt3fgz07. 
• Sverdrup, Carl (2010). France, John; J. Rogers, Clifford; DeVries, Kelly (Ed.). "Numbers in Mongol Warfare". Journal of Medieval Military History. Cilt VIII. Boydell and Brewer. ss. 109-117. doi:10.1515/9781846159022-004. ISBN . JSTOR 10.7722/j.ctt7zstnd.6. 
• Sverdrup, Carl (2013). "Sübe'etei Ba'atur, Anonymous Strategist". Journal of Asian History. 47 (1). Harrassowitz Verlag. ss. 33-49. doi:10.13173/jasiahist.47.1.0033. JSTOR 10.13173/jasiahist.47.1.0033. 
• Sverdrup, Carl (2017). The Mongol Conquests: The Military Campaigns of Genghis Khan and Sübe'etei. Warwick: Helion & Company. ISBN . 
• "Historic Centre of Bukhara: UNESCO World Heritage Site". UNESCO: World Heritage Convention. 4 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2023.