Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kutluk Bilge Kül Kağan (Çince: 骨咄禄毗伽阙可汗Gǔ duō lù Pí jiā Quē Kè hán veya Guli Peiluo), 744'te Uygur Kağanlığı'nı kuran devlet adamı.Uygur Kağanlığı'nı 744'ten 747'ye kadar yönetmiştir. Uygurları oluşturan dokuz boydan, hükümdar ailesinin mensup olduğu Yaglakar uruğundandır. Bilge Kül Kağan'ın adı Karabalgasun Yazıtı'nın Çince metninde Kutlug Boyla şeklinde geçmektedir. Kağan olduktan sonra bugünkü Karabalsagun olarak bilinen yerde başkent olarak inşa ettirdiği Ordu-Balık kenti Türklerin kurduğu ilk kenttir. Böylece Türklerin kutsal başkenti Ötüken başkentliğini kaybetmiş, Türkler yerleşimlerini Orhun Nehri'nin dış havzasındaki yamaçlardan bizzat nehrin yatak boylarına taşımıştır.
| Kutluk Bilge Kül Kağan Çince: 骨咄禄毗伽阙可汗 | |
|---|---|
| Uygur Kağanlığı'nın I. kağanı | |
| Hüküm süresi | 744 – 747 |
| Önce gelen | - |
| Sonra gelen | Bayan Çor Kağan |
| Doğum | Bilinmiyor. |
| Ölüm | 747 |
| Çocuk(lar)ı | Tay Bilge Tutuk Çabış Tigin |
| Hanedan | Yağlakar |
| Babası | Hùşū (护输) |
| Dini | Tengricilik |
Arka plan
İrteriş Kağan, Göktürk Kağanlığı'nın ayakta kalabilmesi için Çin'le yakınlaşmış ve Çin'e bağımlı bir politika izlemeyi benimsemiştir. Bu durum karşısında, ülkenin asilzadeleri konfederatif karar organı olan ve Tuğluk uruğu ve On-ok uruğu etkisindeki Göktürk Toygunu'nu toplayarak İrteriş'i Toygun kararıyla tahttan indirmiş, onun yerine tam bağımsızlık taraftarı Ozmış'ı tahta geçirmiştir. Bu durum Bayan Çor Yazıtı'nda şöyle anlatılır:
Kara Kum aşmış Kögür'de, Kömür Tag'da, Yar Ügüz'de Üç Tuglug Türk bodun, Ozmış Tigin'i kan bolmış. (Türkiye Türkçesi: Kara Kum'dan sonraki Kögür'de, Kömür Dağı'nda ve Yar Irmağı'nda Göktürklerin Tuğluk soyu Ozmış Tigin'i han yaptı.)
Kağan olması ve Uygur Kağanlığı'nı kurması
Bilge Kül Kağan, Uygurların hükümdar soyundan gelen Yaglakar uruğundan Huşu'nun oğludur. Huşu, II. Göktürk Kağanlığı'nın güçlü olduğu yıllarda, Türklerin kurucu uruklarından olan Aşina ile çarpışmaktan kaçınsa da, gelecekte kurmak istediği Uygur devleti için planlı durumlar oluşturmuştur. Bu amaçla, Göktürklerle çatışmadan boyunu kuzeye çekerek Orhun Vadisi'ne yerleştirmiştir. Basmiller ile girdiği mücadelede Pan Kül Tigin'in öldürülmesinden sonra iyice zayıflayan II. Göktürk Kağanlığı'na karşı, Tang Hanedanlığı (Wang-Chung-ssu komutasındaki), Basmiller, Uygurlar ve Karlukların oluşturduğu ittifak; Uygur devletinin kurulması için uygun zemini oluşturmuştur. Göktürkleri yıkma noktasına getiren bu ittifak, Basmillerin kendi kağanlıklarını ilan edip Uygurların tabiiyetini istemesi üzerine dağılmıştır. Babasının Uygur devleti iddiasını devam ettiren Bilge Kül Kağan, Basmillere tabî olmayıp 744'te kağanlığını ilan etmiş, 745'te fiilî olarak son Göktürk kağanı olan Ozmış Kağan'ı öldürerek Ozmış'ın eşini kaçırmıştır. Basmilleri yenilgiye uğrattıktan sonra bölge Türk halklarının tek hâkimi hâline gelmiştir. Böylelikle İkinci Göktürk Kağanlığı'nın bakiyesi üzerinde 744'te ilan edilen Uygur Kağanlığı 745'te tam anlamıyla bağımsız bir devlet olarak tarih sahnesine çıkmıştır. Çin imparatoru, Göktürklerin yıkılması ve Basmillerin mağlup edilmesinin ardından Bilge Kül Kağan'ın kağanlığını şaşaalı bir törenle tasdik ettiğini bildirmiştir.Bayan Çor Yazıtı'nda, Kutlug Bilge Kül Kağan'ın Ozmış Kağan'ı öldürerek Uygur Kağanlığı'nı kurması şu şekilde anlatılır:
Ozmış Tigin kan bolmış. Kony yılka yorıdım, ikinti süngüş (düm i) ki ay altı yangıka t(okıdım). Tutdum, katunın anta altım. Türk bodun anta ınagaru yok boltu.
(Ozmış Tigin kağan olmuş. Koyun yılında (743) üzerine yürüdüm. İkince defa savaştım. İki ay altı gün vuruştum. K10. Tuttum, hatununu
orada tutsak ettim. Köktürk boyu orada tamamen yok oldu.)
745'te isyan eden bir diğer uruk ise, daha önce Uygurlarla hareket eden Üç Karlukdur. Onların isyanı da bastırılmış ve Karluklar daha önce yıkılmasında etken oldukları Göktürk Kağanlığı'nın asli uruklarından olan On-Oklara sığınmıştır. Bayan Çor Yazıtı'ndaki:
Üç Karluk yablak sakınıp teze bardı. Kurıya On Okka kirti. (Üç Karluklar endişeye kapılıp kaçtılar. Batıda On-Ok'lara sığındılar.)
bu tarihî olayı anlatmaktadır.
Bilge Kül Kağan, Göktürklerin yıkılış sürecinde Tuğluk uruğu ve On-ok'un birbirleriyle olan uyuşmazlıklarının etkisini gördüğü için bu unsurları barış içerisinde tutma siyaseti gütmüştür. Bu amaçla, Yaglakar (Yaglakır), Hu-tuko (Uturkar), Hu (Kürebir), Mo-ko-sik-i (Bagasıgır), A-vu-çö (Ebirceg), ko-sa (Hazar), Hu-vu-su (Khifuzu), Yo-vu-ku (Yagmurkar) ve Hi-ye-vu (Ayabire)'den oluşan Dokuz Uygur boyuyla, Du-ku (Buku), Hun (Kun), Pa-ye-ku (Bayırkular), Tung-lu (Tongra), Sse-kie (Sıkar), Ki-pi, A-pu-sse, Ku-lun-vu-ku ve A-tie (Ediz) uruklarından meydana gelen Dokuz Oğuzları da içerisine alan On-Uygur ulusunu inşa etmeye çalışmıştır. Bilge Kül Kağan, Uygur devletini kurduktan sonra Bayan Çor'u Oğuzların başına yabgu olarak atamıştır. Böylece Göktürk Kağanlığı'nın sonunu hazırlayan boy ve oymak kavgalarını engellemeye çalışmıştır. Ayrıca Karluklar ve Basmilleri de kendine bağlı kılan Bilge Kül Kağan, devletin sınırlarını Amur Nehri'nden İrtiş Nehri'ne kadar genişletmiştir.
Ölümü
Kutluk Bilge Kül Kağan, üç yıllık hükümdarlığından sonra 747'de ölmüştür. Onun ölümü üzerine ülkede isyanlar baş gösterse de, oğlu Bayan Çor Kağan bu isyanları bastırarak Uygur tahtına çıkmıştır.
Kaynakça
- ^ a b c d e f Moyun Çor Bitiği[], Kültür Bakanlığı Yayınları.
- ^ a b "Uygurlar". 24 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Mayıs 2016.
- ^ Şinasi Tekin (1976), Maytrısimit, Sevinç Matbaası, s. 9-11.
- ^ IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri: 24-29 Eylül 2000, TDK, s..
- ^ . Samanyolu Haber. 7 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2016.
- ^ . 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2016.
- ^ Ahmet Taşağıl:Göktürkler, AKDTYK yayınları, , p. 358-9
- ^ Talat Halman (2006), Türk Edebiyatı Tarihi, 1. cilt, s. 146.
- ^ Çandarlıoğlu, Gülçin (2012), TDV Ansiklopedisi, cilt: 42, Uygurlar maddesi, sayfa: 242-244.
- ^ a b Hüseyin Nihal Atsız, Türk Ansiklopedisindeki Yazıları 3 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Ötüken Neşriyat.
- ^ "Uygurlar". 7 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mayıs 2016.
- ^ Bülent Özer (2016), Tarih Dersleri Yardımcı Ders Kitabı 3 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., s. 126.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kutluk Bilge Kul Kagan Cince 骨咄禄毗伽阙可汗Gǔ duō lu Pi jia Que Ke han veya Guli Peiluo 744 te Uygur Kaganligi ni kuran devlet adami Uygur Kaganligi ni 744 ten 747 ye kadar yonetmistir Uygurlari olusturan dokuz boydan hukumdar ailesinin mensup oldugu Yaglakar urugundandir Bilge Kul Kagan in adi Karabalgasun Yaziti nin Cince metninde Kutlug Boyla seklinde gecmektedir Kagan olduktan sonra bugunku Karabalsagun olarak bilinen yerde baskent olarak insa ettirdigi Ordu Balik kenti Turklerin kurdugu ilk kenttir Boylece Turklerin kutsal baskenti Otuken baskentligini kaybetmis Turkler yerlesimlerini Orhun Nehri nin dis havzasindaki yamaclardan bizzat nehrin yatak boylarina tasimistir Kutluk Bilge Kul Kagan Cince 骨咄禄毗伽阙可汗Uygur Kaganligi nin I kaganiHukum suresi744 747Once gelen Sonra gelenBayan Cor KaganDogumBilinmiyor Olum747Cocuk lar iTay Bilge Tutuk Cabis TiginHanedanYaglakarBabasiHusu 护输 DiniTengricilikKutlug Kul Bilge Kagan Pinarbasi Turkluk Aniti Arka planIrteris Kagan Gokturk Kaganligi nin ayakta kalabilmesi icin Cin le yakinlasmis ve Cin e bagimli bir politika izlemeyi benimsemistir Bu durum karsisinda ulkenin asilzadeleri konfederatif karar organi olan ve Tugluk urugu ve On ok urugu etkisindeki Gokturk Toygunu nu toplayarak Irteris i Toygun karariyla tahttan indirmis onun yerine tam bagimsizlik taraftari Ozmis i tahta gecirmistir Bu durum Bayan Cor Yaziti nda soyle anlatilir Kara Kum asmis Kogur de Komur Tag da Yar Uguz de Uc Tuglug Turk bodun Ozmis Tigin i kan bolmis Turkiye Turkcesi Kara Kum dan sonraki Kogur de Komur Dagi nda ve Yar Irmagi nda Gokturklerin Tugluk soyu Ozmis Tigin i han yapti Kagan olmasi ve Uygur Kaganligi ni kurmasiBilge Kul Kagan Uygurlarin hukumdar soyundan gelen Yaglakar urugundan Husu nun ogludur Husu II Gokturk Kaganligi nin guclu oldugu yillarda Turklerin kurucu uruklarindan olan Asina ile carpismaktan kacinsa da gelecekte kurmak istedigi Uygur devleti icin planli durumlar olusturmustur Bu amacla Gokturklerle catismadan boyunu kuzeye cekerek Orhun Vadisi ne yerlestirmistir Basmiller ile girdigi mucadelede Pan Kul Tigin in oldurulmesinden sonra iyice zayiflayan II Gokturk Kaganligi na karsi Tang Hanedanligi Wang Chung ssu komutasindaki Basmiller Uygurlar ve Karluklarin olusturdugu ittifak Uygur devletinin kurulmasi icin uygun zemini olusturmustur Gokturkleri yikma noktasina getiren bu ittifak Basmillerin kendi kaganliklarini ilan edip Uygurlarin tabiiyetini istemesi uzerine dagilmistir Babasinin Uygur devleti iddiasini devam ettiren Bilge Kul Kagan Basmillere tabi olmayip 744 te kaganligini ilan etmis 745 te fiili olarak son Gokturk kagani olan Ozmis Kagan i oldurerek Ozmis in esini kacirmistir Basmilleri yenilgiye ugrattiktan sonra bolge Turk halklarinin tek hakimi haline gelmistir Boylelikle Ikinci Gokturk Kaganligi nin bakiyesi uzerinde 744 te ilan edilen Uygur Kaganligi 745 te tam anlamiyla bagimsiz bir devlet olarak tarih sahnesine cikmistir Cin imparatoru Gokturklerin yikilmasi ve Basmillerin maglup edilmesinin ardindan Bilge Kul Kagan in kaganligini sasaali bir torenle tasdik ettigini bildirmistir Bayan Cor Yaziti nda Kutlug Bilge Kul Kagan in Ozmis Kagan i oldurerek Uygur Kaganligi ni kurmasi su sekilde anlatilir Ozmis Tigin kan bolmis Kony yilka yoridim ikinti sungus dum i ki ay alti yangika t okidim Tutdum katunin anta altim Turk bodun anta inagaru yok boltu Ozmis Tigin kagan olmus Koyun yilinda 743 uzerine yurudum Ikince defa savastim Iki ay alti gun vurustum K10 Tuttum hatununu orada tutsak ettim Kokturk boyu orada tamamen yok oldu 745 te isyan eden bir diger uruk ise daha once Uygurlarla hareket eden Uc Karlukdur Onlarin isyani da bastirilmis ve Karluklar daha once yikilmasinda etken olduklari Gokturk Kaganligi nin asli uruklarindan olan On Oklara siginmistir Bayan Cor Yaziti ndaki Uc Karluk yablak sakinip teze bardi Kuriya On Okka kirti Uc Karluklar endiseye kapilip kactilar Batida On Ok lara sigindilar bu tarihi olayi anlatmaktadir Bilge Kul Kagan Gokturklerin yikilis surecinde Tugluk urugu ve On ok un birbirleriyle olan uyusmazliklarinin etkisini gordugu icin bu unsurlari baris icerisinde tutma siyaseti gutmustur Bu amacla Yaglakar Yaglakir Hu tuko Uturkar Hu Kurebir Mo ko sik i Bagasigir A vu co Ebirceg ko sa Hazar Hu vu su Khifuzu Yo vu ku Yagmurkar ve Hi ye vu Ayabire den olusan Dokuz Uygur boyuyla Du ku Buku Hun Kun Pa ye ku Bayirkular Tung lu Tongra Sse kie Sikar Ki pi A pu sse Ku lun vu ku ve A tie Ediz uruklarindan meydana gelen Dokuz Oguzlari da icerisine alan On Uygur ulusunu insa etmeye calismistir Bilge Kul Kagan Uygur devletini kurduktan sonra Bayan Cor u Oguzlarin basina yabgu olarak atamistir Boylece Gokturk Kaganligi nin sonunu hazirlayan boy ve oymak kavgalarini engellemeye calismistir Ayrica Karluklar ve Basmilleri de kendine bagli kilan Bilge Kul Kagan devletin sinirlarini Amur Nehri nden Irtis Nehri ne kadar genisletmistir OlumuKutluk Bilge Kul Kagan uc yillik hukumdarligindan sonra 747 de olmustur Onun olumu uzerine ulkede isyanlar bas gosterse de oglu Bayan Cor Kagan bu isyanlari bastirarak Uygur tahtina cikmistir Kaynakca a b c d e f Moyun Cor Bitigi olu kirik baglanti Kultur Bakanligi Yayinlari a b Uygurlar 24 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Mayis 2016 Sinasi Tekin 1976 Maytrisimit Sevinc Matbaasi s 9 11 IV Uluslararasi Turk Dili Kurultayi Bildirileri 24 29 Eylul 2000 TDK s Samanyolu Haber 7 Mayis 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2016 8 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Mart 2016 Ahmet Tasagil Gokturkler AKDTYK yayinlari ISBN 978 975 16 2460 4 p 358 9 Talat Halman 2006 Turk Edebiyati Tarihi 1 cilt s 146 Candarlioglu Gulcin 2012 TDV Ansiklopedisi cilt 42 Uygurlar maddesi sayfa 242 244 a b Huseyin Nihal Atsiz Turk Ansiklopedisindeki Yazilari 3 Agustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Otuken Nesriyat Uygurlar 7 Mayis 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Mayis 2016 Bulent Ozer 2016 Tarih Dersleri Yardimci Ders Kitabi 3 Agustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde s 126