Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nunamiutlar ya da Nunataağmiut İnyupikleri (kendilerince Nunataaġmiut, İngilizce Nunamiut, Nunatagmiut, Nunatangmiut, Nunatarmiut, Anaktuvuk Pass Inupiat), Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletinde North Slope Borough ilçesinin güneyinde içbölgedeki Brooks Sıradağlarında özellikle de Anaktuvuk Pass denilen geçit bölgesinde yaşayan İnyupiklerin kabilesi. İnyupik Eskimolarının ayrıldığı iki ana kültür grubundan birisidir. Alaska sahillerindeki diğer grup olan Taġiuġmiut («deniz halkı» < taġiuq «deniz») kabileleri gibi balina avlamazlar, denizden uzak içbölgede yaşadıkları için Nunamiut («kara halkı» < nuna «kara, toprak») adını alırlar ve temel besin kaynağı rengeyiği avcılığıdır.
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Diller | |
Nunamiut İnyupikçesi | |
| Din | |
Hristiyanlık, eskiden Şamanizm |
Nunamiutların Batılılarla ilk karşılaşması 1886 kışında ABD Deniz Kuvvetlerinden teğmen George Stoney ve keşif ekibiyle olmuştur.
Kabileleri
Nunamiutlar, 3 ana kabileye ayrılır:
- Tulugakmiut (harfiyen “people of the Tulugak = Tulugak River”)
- Narivakvukmiut (harfiyen “people of the Narivakvuk = Chandler River”)
- Kitlikmiut (harfiyen “people of the Kitlik = Killik River”)
Kanada'da yaşayan Uummarmiutlar etnik olarak Nunamiut kökenli olup bir asır önce ekonomik nedenlerle Kanada'ya göçmüşlerdir.
Tarih
Yüzyıl kadar önce kıtlık, hastalıklar ve azalan rengeyiği sürüleri yüzünden Brooks Sıradağlarını bırakıp kuzeye aşağıya yönelen ve kıyılara yerleşen Nunamiutlar ancak 1930 larda ana topraklarına geri dönmüşlerdir. Dönen aileler üç grup olarak yerleşmişlerdir. Birinci grup Anaktuvuk Pass'ın birkaç kilometre kuzeyindeki Tulugak Gölü civarına, ikinci grup batıdaki Killik Vadisine, üçüncü grup ise doğudaki Ulu Vadisi civarına yerleşmiştir. Bu son grup daha sonra parçalanmış ve diğer iki gruba katılmıştır.
Barınak
Geleneksel Nunamiut barınağı iki tiptir. Yıl boyu kalınan ve rengeyiği derileriyle kaplanan çadır tipli itchalik rengeyiği sürülerinin gelmediği ya da az olduğu kıtlık dönemlerinde kullanılan ve avın peşinden gitmeyi sağlayacak kadar taşınması kolay ev tipidir. Diğer konut tipi ise daha çok avın bol olduğu zamanlarda haftalarca hatta aylarca kalmak üzere yapılan ve yanları ile üstü yosunlu toprak kesekleriyle kaplanan ivrulik (harfiyen «yosunlu» < ivruq «yosun» ya da «yosunlu toprak keseği» + -lik «-li/lı») adı verilen barınaktır. Bu yosunlu kesek evlerin tek kapılı ve uzun olanına sivutmuktaaq ya da sivutmuktaq, dik çatılı olanlarına ise niuvaala adı verilir. İskeleti söğüt ağacından yapılan deri çadırlara qaluuġviḷik adı verilir. Nunamiutlar bu iki temel konut tipi dışında da ihtiyaca göre geçici barınaklar da kullanır. Yumuşak taze kardan yaptıkları evlere saggutyaq adını verirler.
Avcılık ve toplayıcılık
Nunamiutlar da diğer İnyupik ve Eskimo grupları gibi avcı ve toplayıcıdırlar. Tarım ve hayvancılık yapmazlar, yabani hayvanları avlayarak ve yabani bitkileri toplayarak yaşamlarını sürdürürler. Nunamiutların en çok avladıkları hayvanlar önem sırasına göre şöyledir:
- Rengeyiği: Yağ bakımından fakirdir. Bacaklarındaki kemik iliği yenir. Kemik ve etinden çorba yapılır. Eti daha çok akutuq yapımında değerlendirilir. Dışkısı yakıt olarak kullanıldığı gibi köpek maması olarak da değerlendirilir ve hatta insanlarca kıtlık gibi acil durumlarda yağ ile karıştırılıp yenir.
- Kurt, tilki ve ayı: Kurt ile kızıl tilki ve kutup tilkisi eti çok sevilir ve haşlanarak tüketilir. Kutup ayısı ile boz ayı çiğ ya da haşlanarak yenir. Kutup ayısının karaciğeri kesinlikle yenmez ve "zehirli" olarak kabul edilir ve sakınılır.
- Köpek: Yiyecek ve giyecek olarak kullanılır. Özellikle erginleşmemiş yavruları haşlanarak tüketilir.
- Sığın: Bütünüyle gıda olarak görülür. Boynuzları da değerli malzemedir.
- Tavşan: Tuzaklanarak tutulur ve eti yenir, postu giyecek malzemesi olarak değerlendirilir. Eskiden Arktika gelengisi de bunun gibi kullanılırdı. Her ikisi de postu soyulduktan sonra haşlanarak tüketilir. Postları için avlanan gelincik, kakım, kutup porsuğu (Gulo gulo), lemming gibi ufak hayvanların etleri yenmez.
- Kuşlar: Kazlar tüyleri yolunmadan birlikte kızartılır. Günümüzde tüyleri şilte ve yastık içi malzemesi olarak kullanılmaktadır. Taze olarak tüketilebildiği gibi kurutularak ya da dondurularak da saklanır. Tavuksulardan kuş türleri yağda kızertılır ya da çorba yapılır. Bir çorba için iki ya da üç ördek kullanılır. Kar keklikleri (Lagopus lagopus ve muta) aynı şekilde kullanılır. Kar baykuşundan elde edilen yağ önceleri yemeklik için kullanılıyordu. Eti de yendiği gibi kanatları da süpürge olarak kullanılır. Dalgıç kuşları daha çok maske yapımı için avlansa da etleri de yenir. Yağmurluk olarak kullanılan parkalar martı ve ördeklerin derisinden yapılır.
- Balık: Balıkların çoğu dondurularak ya da kurutularak çiğ tüketilir.
Mutfak
Puiñiq : toz haline getirilen rengeyiği kemiklerinden elde edilen kemik yağı. Yapımı oldukça zahmetlidir ve Nunamiut İnyupiklerinde görülür. Rengeyiğinin yılda iki sefer ilkbahar ve sonbahardaki göçlerinde yapılır. İşlenmiş kemik yağı (kaukkam puiñġa) rengeyiği midesinden yapılan saklama kaplarında muhafaz edilir.
Ticaret
Nunamiut ekonomisi büyük ölçüde rengeyiği sürülerine dayanır. Yılda iki sefer ilkbahar ve sonbaharda göç eden rengeyikleri göç yolu üzerindeki nunamiut topraklarına girdiklerinde aileler ihtiyacı kadar rengeyiğini avlar. Rengeyiği eti ve ürünleri karşılığında deniz kıyısındaki Taġiumiut İnyupiklerinden balina eti ve ürünleri alırlar. Nunamiutlar, haziran ayında Beaufort Denizine dökülen Colville Nehri deltasındaki Niġliq'te kurulan panayıra katılırlar ve bu panayırda balina eti ve ürünleri karşılığında rengeyiği eti ve ürünlerini değiş tokuş ederlerdi
Maske
Rengeyiği derisinden ve postundan yapılan maskeler Noel zamanı kutlamaları neşelendirmek amacıyla 1950 lerde Bob Ahgook, Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafından yapılmaya başlanmış ve zamanla bir gelenek hâline dönüşmüştür. Bütünüyle deri ilk maskeyi 1951 yılında Bob Ahgook ile Zaccharias Hugo yapmıştır. Ahşap kalıplı deri maskeleri ise 1956 yılında Justus Mekiana yapmış ve bu maske yapımında bir dönüm noktası olmuştur. Deriler demlenmiş çayla kahverengi tonda renge boyanırlar. Bugün bu gelenek Nunamiutların ekonomilerine katkı yapmaktadır
Mitoloji
Nunamiut mit ve efsaneleri Brooks Sıradağlarını anavatan olarak niteler. Itchaq imma («time in memorial») zamanı hikâyelerine göre (Alaasuq) kolları civarında yaşayan Aiyagomahala adlı dev kahraman tarafından yaratılmışlardır. Nunamiutlara hayatta nasıl kalınacağını, avcılık ve balıkçılığı, giysi, araç ve gereç yapmasını, ticareti ve diğerleriyle uyumlu yaşamayı Aiyagomahala öğretir. Bütün bunları ve kendisini unutmamaları için dev eldivenlerinden birini çıkarıp dağın zirvesine asar. Bugün bu zirve olarak bilinir ve etimolojik olarak arrigaitch («outstretched fingers») kelimesinden köken alır.
ANCSA Yapılanması
Anaktuvuk Pass İnyupiklerinin (Nunamiut), 1971 Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği kurulan Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden Arctic Slope Regional Corporation yerli bölge şirketine bağlı Nunamiut Corporation adlı yerli şirketi vardır. Yerüstü kaynakları köy şirketine, yeraltı kaynakları ise bölge şirketine aittir.
Kaynakça
- ^ Grant Spearman, Traditional and Contemporary Nunamiut Use of the Upper Alatna River Region, Simon Paneak Memorial Museum, Anaktuvuk Pass, Alaska
- ^ . 23 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2012.
- ^ Simon Paneak Memorial Museum : Long Walk[]
- ^ Iñupiaq Combined Dictionary
- ^ a b c d Wolf A. Seiler (2012), Iñupiatun Eskimo Dictionary 15 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Simon Paneak Memorial Museum : Dwellings[]
- ^ Robert F. Spencer (1959), The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society, Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171
- ^ Making Bone Grease or Puiñiq[]
- ^ Simon Paneak Memorial Museum : Trade[]
- ^ . 23 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2012.
- ^ Simon Paneak Memorial Museum : Skin Masks[]
- ^ Gubser, Nicholas J. The Nunamiut Eskimo: Hunters of Caribou. Yale University Press, New haven and London (1965:29-31)
- ^ Simon Paneak Memorial Museum : Origins and Traditions[]
Dış bağlantılar
- Simon Paneak Memorial Museum 22 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Nunamiutlar ya da Nunataagmiut Inyupikleri kendilerince Nunataaġmiut Ingilizce Nunamiut Nunatagmiut Nunatangmiut Nunatarmiut Anaktuvuk Pass Inupiat Amerika Birlesik Devletlerinin Alaska eyaletinde North Slope Borough ilcesinin guneyinde icbolgedeki Brooks Siradaglarinda ozellikle de Anaktuvuk Pass denilen gecit bolgesinde yasayan Inyupiklerin kabilesi Inyupik Eskimolarinin ayrildigi iki ana kultur grubundan birisidir Alaska sahillerindeki diger grup olan Taġiuġmiut deniz halki lt taġiuq deniz kabileleri gibi balina avlamazlar denizden uzak icbolgede yasadiklari icin Nunamiut kara halki lt nuna kara toprak adini alirlar ve temel besin kaynagi rengeyigi avciligidir NunamiutlarNunamiut Inyupiklerinin yosunlu toprak kesekleriyle kapli olan ve ivrulik yosun ev adiyla anilan evi 1957Onemli nufusa sahip bolgelerDillerNunamiut InyupikcesiDinHristiyanlik eskiden Samanizm Nunamiutlarin Batililarla ilk karsilasmasi 1886 kisinda ABD Deniz Kuvvetlerinden tegmen George Stoney ve kesif ekibiyle olmustur KabileleriNunamiutlar 3 ana kabileye ayrilir Tulugakmiut harfiyen people of the Tulugak Tulugak River Narivakvukmiut harfiyen people of the Narivakvuk Chandler River Kitlikmiut harfiyen people of the Kitlik Killik River Kanada da yasayan Uummarmiutlar etnik olarak Nunamiut kokenli olup bir asir once ekonomik nedenlerle Kanada ya gocmuslerdir TarihModern barinaklar Anaktuvuk Pass Mayis 1969 Yuzyil kadar once kitlik hastaliklar ve azalan rengeyigi suruleri yuzunden Brooks Siradaglarini birakip kuzeye asagiya yonelen ve kiyilara yerlesen Nunamiutlar ancak 1930 larda ana topraklarina geri donmuslerdir Donen aileler uc grup olarak yerlesmislerdir Birinci grup Anaktuvuk Pass in birkac kilometre kuzeyindeki Tulugak Golu civarina ikinci grup batidaki Killik Vadisine ucuncu grup ise dogudaki Ulu Vadisi civarina yerlesmistir Bu son grup daha sonra parcalanmis ve diger iki gruba katilmistir BarinakGeleneksel Nunamiut barinagi iki tiptir Yil boyu kalinan ve rengeyigi derileriyle kaplanan cadir tipli itchalik rengeyigi surulerinin gelmedigi ya da az oldugu kitlik donemlerinde kullanilan ve avin pesinden gitmeyi saglayacak kadar tasinmasi kolay ev tipidir Diger konut tipi ise daha cok avin bol oldugu zamanlarda haftalarca hatta aylarca kalmak uzere yapilan ve yanlari ile ustu yosunlu toprak kesekleriyle kaplanan ivrulik harfiyen yosunlu lt ivruq yosun ya da yosunlu toprak kesegi lik li li adi verilen barinaktir Bu yosunlu kesek evlerin tek kapili ve uzun olanina sivutmuktaaq ya da sivutmuktaq dik catili olanlarina ise niuvaala adi verilir Iskeleti sogut agacindan yapilan deri cadirlara qaluuġviḷik adi verilir Nunamiutlar bu iki temel konut tipi disinda da ihtiyaca gore gecici barinaklar da kullanir Yumusak taze kardan yaptiklari evlere saggutyaq adini verirler Avcilik ve toplayicilikErkek rengeyigi tuttu Alaska Rengeyikleri icbolgede Brooks siradaglarindaki Nunamiutlarin birincil besin kaynagidirDall yaban koyunu imnaiq Anchorage Hayvanat Bahcesi Alaska Yaban koyunlari Nunamiut avcilarca daglarda avlanir Nunamiutlar da diger Inyupik ve Eskimo gruplari gibi avci ve toplayicidirlar Tarim ve hayvancilik yapmazlar yabani hayvanlari avlayarak ve yabani bitkileri toplayarak yasamlarini surdururler Nunamiutlarin en cok avladiklari hayvanlar onem sirasina gore soyledir Rengeyigi Yag bakimindan fakirdir Bacaklarindaki kemik iligi yenir Kemik ve etinden corba yapilir Eti daha cok akutuq yapiminda degerlendirilir Diskisi yakit olarak kullanildigi gibi kopek mamasi olarak da degerlendirilir ve hatta insanlarca kitlik gibi acil durumlarda yag ile karistirilip yenir Kurt tilki ve ayi Kurt ile kizil tilki ve kutup tilkisi eti cok sevilir ve haslanarak tuketilir Kutup ayisi ile boz ayi cig ya da haslanarak yenir Kutup ayisinin karacigeri kesinlikle yenmez ve zehirli olarak kabul edilir ve sakinilir Kopek Yiyecek ve giyecek olarak kullanilir Ozellikle erginlesmemis yavrulari haslanarak tuketilir Sigin Butunuyle gida olarak gorulur Boynuzlari da degerli malzemedir Tavsan Tuzaklanarak tutulur ve eti yenir postu giyecek malzemesi olarak degerlendirilir Eskiden Arktika gelengisi de bunun gibi kullanilirdi Her ikisi de postu soyulduktan sonra haslanarak tuketilir Postlari icin avlanan gelincik kakim kutup porsugu Gulo gulo lemming gibi ufak hayvanlarin etleri yenmez Kuslar Kazlar tuyleri yolunmadan birlikte kizartilir Gunumuzde tuyleri silte ve yastik ici malzemesi olarak kullanilmaktadir Taze olarak tuketilebildigi gibi kurutularak ya da dondurularak da saklanir Tavuksulardan kus turleri yagda kizertilir ya da corba yapilir Bir corba icin iki ya da uc ordek kullanilir Kar keklikleri Lagopus lagopus ve muta ayni sekilde kullanilir Kar baykusundan elde edilen yag onceleri yemeklik icin kullaniliyordu Eti de yendigi gibi kanatlari da supurge olarak kullanilir Dalgic kuslari daha cok maske yapimi icin avlansa da etleri de yenir Yagmurluk olarak kullanilan parkalar marti ve ordeklerin derisinden yapilir Balik Baliklarin cogu dondurularak ya da kurutularak cig tuketilir MutfakPuiniq toz haline getirilen rengeyigi kemiklerinden elde edilen kemik yagi Yapimi oldukca zahmetlidir ve Nunamiut Inyupiklerinde gorulur Rengeyiginin yilda iki sefer ilkbahar ve sonbahardaki goclerinde yapilir Islenmis kemik yagi kaukkam puinġa rengeyigi midesinden yapilan saklama kaplarinda muhafaz edilir TicaretNunamiut ekonomisi buyuk olcude rengeyigi surulerine dayanir Yilda iki sefer ilkbahar ve sonbaharda goc eden rengeyikleri goc yolu uzerindeki nunamiut topraklarina girdiklerinde aileler ihtiyaci kadar rengeyigini avlar Rengeyigi eti ve urunleri karsiliginda deniz kiyisindaki Taġiumiut Inyupiklerinden balina eti ve urunleri alirlar Nunamiutlar haziran ayinda Beaufort Denizine dokulen Colville Nehri deltasindaki Niġliq te kurulan panayira katilirlar ve bu panayirda balina eti ve urunleri karsiliginda rengeyigi eti ve urunlerini degis tokus ederlerdiMaskeRengeyigi derisinden ve postundan yapilan maskeler Noel zamani kutlamalari neselendirmek amaciyla 1950 lerde Bob Ahgook Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafindan yapilmaya baslanmis ve zamanla bir gelenek haline donusmustur Butunuyle deri ilk maskeyi 1951 yilinda Bob Ahgook ile Zaccharias Hugo yapmistir Ahsap kalipli deri maskeleri ise 1956 yilinda Justus Mekiana yapmis ve bu maske yapiminda bir donum noktasi olmustur Deriler demlenmis cayla kahverengi tonda renge boyanirlar Bugun bu gelenek Nunamiutlarin ekonomilerine katki yapmaktadirMitolojiNunamiut mit ve efsaneleri Brooks Siradaglarini anavatan olarak niteler Itchaq imma time in memorial zamani hikayelerine gore Alaasuq kollari civarinda yasayan Aiyagomahala adli dev kahraman tarafindan yaratilmislardir Nunamiutlara hayatta nasil kalinacagini avcilik ve balikciligi giysi arac ve gerec yapmasini ticareti ve digerleriyle uyumlu yasamayi Aiyagomahala ogretir Butun bunlari ve kendisini unutmamalari icin dev eldivenlerinden birini cikarip dagin zirvesine asar Bugun bu zirve olarak bilinir ve etimolojik olarak arrigaitch outstretched fingers kelimesinden koken alir ANCSA YapilanmasiAnaktuvuk Pass Inyupiklerinin Nunamiut 1971 Alaska Yerli Talepleri Cozumleme Yasasi ANCSA geregi kurulan Alaska Yerli Bolge Sirketlerinden Arctic Slope Regional Corporation yerli bolge sirketine bagli Nunamiut Corporation adli yerli sirketi vardir Yerustu kaynaklari koy sirketine yeralti kaynaklari ise bolge sirketine aittir Kaynakca Grant Spearman Traditional and Contemporary Nunamiut Use of the Upper Alatna River Region Simon Paneak Memorial Museum Anaktuvuk Pass Alaska 23 Ekim 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Agustos 2012 Simon Paneak Memorial Museum Long Walk olu kirik baglanti Inupiaq Combined Dictionary a b c d Wolf A Seiler 2012 Inupiatun Eskimo Dictionary 15 Kasim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Simon Paneak Memorial Museum Dwellings olu kirik baglanti Robert F Spencer 1959 The North Alaskan Eskimo a study in ecology and society Smithsonian Institution Bureau of American Wthnology Bulletin 171 Making Bone Grease or Puiniq olu kirik baglanti Simon Paneak Memorial Museum Trade olu kirik baglanti 23 Haziran 2010 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 20 Agustos 2012 Simon Paneak Memorial Museum Skin Masks olu kirik baglanti Gubser Nicholas J The Nunamiut Eskimo Hunters of Caribou Yale University Press New haven and London 1965 29 31 Simon Paneak Memorial Museum Origins and Traditions olu kirik baglanti Dis baglantilarSimon Paneak Memorial Museum 22 Agustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde