Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kayaç, çeşitli minerallerin veya mineral ve taş parçacıklarının bir araya gelmesinden ya da bir mineralin çok miktarda birikmesinden meydana gelen katı birikintilerdir. Kayaç terimi eski Türkçede sahre, yeni Türkçede külte ve yabancı dillerdeki rock, roche, gestein sözcükleri karşılığı kullanılmaktadır.
Kayaçlar oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtan bir çeşit belge niteliğinde görülebilir. Yer kabuğunun jeolojik gelişmesinin izleri bu çeşit kayaçlar üzerinde işlenmiştir. Bu nedenle yer tarihinin doğal belgeleri sayılırlar.
Kayaçlar, mineral yapılarına, kimyasal bileşenlerine, barındırdığı bileşenlerin dokularına ve oluşumuna neden olan etmenlere göre sınıflandırılmaktadır. Bu belirleyiciler yardımıyla yapılan sınıflandırma, üç ana kayaç türünü içerir; bunlar Magmatik kayaçlar, Tortul ve Başkalaşım kayaçlarıdır. Bu sınıflandırmada daha çok parçacıkların büyüklükleri temel alınmıştır.
Bir kayacın başka bir kayaca dönüşümü, kayaç döngüsü adı verilen bir jeolojik modelle gösterilmektedir. Kayaçlarla ilgilenen bilim dalına petrografi adı verilir.
Petrografi, Jeoloji'nin temel dallarından biridir.
Kayaç sınıflandırması
Kayaçlar, düzenli kimyasal bir bileşikten oluşan homojen katılar olan mineral tanelerinden oluşur. Kayayı oluşturan taneler ve mineraller kimyasal bağlarla bir arada tutulur. Bir kayadaki minerallerin türleri ve bolluğu, oluşma şekline göre belirlenir.
Çoğu kaya, silikat mineralleri, kristal kafeslerinde silikon oksit tetrahedra içeren bileşikler içerir ve bilinen tüm mineral türlerinin yaklaşık üçte birini ve yer kabuğunun yaklaşık %95'ini oluşturur. Kayaçlar ve minerallerdeki silis oranı, isimlerini ve özelliklerini belirlemede önemli bir faktördür.
Kayaçlar mineral ve kimyasal bileşimi, geçirgenlik, bileşen parçacıklarının dokusu ve parçacık büyüklüğü gibi sınıflandırmaya göre sınıflandırılır. Bu fiziksel özellikler kayaları oluşturan süreçlerin sonucudur. Zaman içinde kayalar, Kayaç döngüsü adı verilen jeolojik bir model tarafından tarif edildiği gibi, bir kayaç türünden diğer kayaç türüne dönüşebilir. Bu dönüşümle üç kayaç sınıfı oluşturur: Magmatik, Tortul ve Metamorfik.
| Plutonik Kayaçlar | Volkanik Kayaçlar | Kırıntılı Çökel Kayaçlar | Kimyasal Çökel Kayaçlar | Başkalaşım kayaçlar |
| Granit | Bazalt | Kum taşı | Kalker (kireçtaşı) | Kalker → Mermer |
| Siyenit | Andezit | Kil taşı | Jips (alçı taşı) | Granit → Gnays |
| Diyorit | Obsidyen (volkan camı) | Çakıl taşı (konglomera) | Kaya tuzu | Taş kömürü → Elmas |
| Gabro | Tüf | Kömür |
[]
Magmatik kayaçlar
Erimiş halde bir silikat hamuru durumunda olan magmanın veya akkorun yer kabuğunun derinliklerinde veya yeryüzünde soğuyarak katılaşması sonucu meydana gelen kayaçlardır. Bunların genel karakterleri ise, kristallerden oluşmuş kütle halinde kayalardır. Magmanın soğuması ve katılaşması derinlerde yavaş yavaş meydana geldiği zaman, tam kristalli plütonik kayaçlar, soğuma ve katılaşma yeryüzünde veya yeryüzüne yakın derinliklerde hızlı veya çabuk oluştuğu takdirde, volkanik ve damar kayaçları meydana gelmektedir.
Magmatik kayaçlar, dünyanın mantosunda veya önceden var olan kayaların kısmi erimeleriyle oluşur. Kayanın erimesine üç temel işlem neden olur. Bunlar; sıcaklıkta bir artışın olması, basınçta bir azalma olması veya bileşiminde bir değişikliğin olmasıdır. Yerkabuğunun hacimce yaklaşık %65'i magmatik kayalardan oluşur ve bu da magmatik kayaçları en bol bulunan kayaçlar haline getiriyor. Bunları %66'sı bazalt ve gabrodur, %16 granittir, %17'si granodiyorit ve . Sadece %0.6'sı siyenit ve %0.3'ü . Okyanus kabuğunun önemli birleşimi olan bazalt %99'unu oluşturur. Granitoidler olarak bilinen granit ve benzeri kıta kabuğuna hakimdir.
Plütonik (intrüzif) kayaçlar
Yükselen magmanın yeryüzüne erişmeden kabuk içinde herhangi bir derinlikte yerleşmesi ve katılaşması ile oluşan kayalara denir. Derin seviyelerde yerleşen ve katılaşan magmatik kütlelere derinlik kayaları da denir.
Bunlar genellikle iyi kristalleşmiş minerallerden oluşmuş kayaçlardır. Mineraller kayaç türüne göre bir veya birkaç çeşit olabilirler.
Plütonik kayalar yer kabuğu içinde farklı biçimlerde bulunur ve buna göre adlandırılırlar. İç kuvvetlerin niteliği, yer kabuğunu oluşturan malzemenin özellikleri, yükselen magmanın akıcılığı, yoğunluğu ve hacmi bir sahadaki plütonik kütlelerin biçimini ve bulunuş tarzını belirleyen başlıca etkenlerdir. Biçimleri ve bulunuş tarzları farklı olan ve bu nedenle ayrı isimlerle adlandırılan başlıca plütonik kütle türleri batolit, lakolit, lapolit, filon(dayk), sill(tabaka filonları) ve volkan tıkaçları(nek)dır. Bunlardan alan ve hacim olarak en büyükleri olan ilk üçü genellikle plüton terimi ile açıklanırlar. Plütonların oluşumuna yol açan magmatik olayların tümüne de plütonizma denir.
Volkanik (Ekstrüzif) Kayaçlar
Magmanın yeryüzüne çıkarak, orada soğuması sonucunda meydana gelen katılaşım kayalarına ekstrüzif kayalar veya dar anlamda volkanik kayalar denir.
Bunlara yüzey kayaçları da denir; bunlar yarı kristalli, porfirik yapılıdır. Kayaç, çoğu kez gözle görülebilen mineral fenokristalleri ve kristal olmayan, camsı bir hamurdan oluşmaktadır. Örneğin; andezit, riyolit, bazalt gibi.
Sedimanter kayaçlar
Kayaların oluşum bakımından farklı ikinci takımını sedimanter (tortul) kayalar veya öteki adıyla sedimentitler meydana getirir. Eskiden var olan kayaların akarsular, buzullar, rüzgarlar, dalgalar gibi dış etkenler tarafından aşındırılarak sürüklenen kırıntılarının ve diğer çözülme ürünlerinin ya da kimyasal yolla yerinde meydana gelen maddelerin normal basınç ve sıcaklık altında su üstünde veya su altındaki ortamlarda birikmesiyle sedimentler (çökeller) oluşur. Sedimentler zamanla çeşitli değişikliklere uğrarlar. Yığılan maddelerin ağırlığı altında sıkışırlar, içerdikleri su dışarı atılır, gözenekleri azalır ve hacimleri küçülür; kendi içlerinde meydana gelen kimyasal olaylarla yeni mineraller oluşabilir; taneler ve kırıntılar arasında bir çimento meydana gelir. Bütün bu süreçlerin sonucunda Sedimentler pekleşerek taşlaşır ve tortul kaya haline dönüşür. Yüzbinlerce, hatta belki milyonlarca yılı kapsayan ve sedimentlerin tortul kaya haline gelmesine yol açan bütün bu süreçlerin tümüne diajenez denir.
Bu kayaçlar kimyasal, fiziksel (kırıntılı) ve organik tortullar olmak üzere üçe ayrılır. Kimyasal tortullar, suların içindeki eriyik maddelerin çökmesi ile oluşmuş olup kireç taşı, traverten, jips ve kaya tuzu gibi örnekler barındırır. Bu tortullar, Dünya'daki tüm tortulların %65'ini kapsar. Fiziksel tortullar, kayaçların parçalanması ile oluşan kırıntılı malzemelerin oluşturduğu kayaçlar olup, konglomera, kum taşı ve gibi örnekleri içinde bulundurur. Bu tortullar, tüm tortulların %20-25'ini kapsar. Son olarak organik tortullar, bitki ve hayvan kalıntılarının birikmesi sonucunda oluşan kayaçlar olup, petrol, kömür gibi örnekler barındırır. Bu tip tortullar, tüm tortullar içinde %10-15 kısmını kapsar. Tüm tortul kayaçlar Dünya'nın yüzeyinde veya yüzeyine yakın tabakalarında oluşur.
Fiziksel tortul kayaçlar
Çeşitli büyüklüklerde taş ve mineral parçalarının karalarda ve denizlerdeki tortullaşma havzalarında çökelmeleri ile meydana gelen taneli - parçacıklı kayaçlardır. Değişik boyuttaki tanelerin bir çimento-maddesi ile birleşmeleri, birbirine kenetlenmeleri sonucu katı ve sıkı halde bulunan çimentolu tortul kayaçlar oluşur. örneğin; kumtaşı, konglomera, gibi. Taneleri birbirine bağlayacak, birleştirecek bir madde bulunmadığı hallerde, taneler serbest kalır ve çimentosuz tortul kayaçlar meydana gelir. Örneğin; kum, çakıl, kil gibi. Kırıntılı tortul kayaçların sınıflandırılması ve adlandırılması tanelerin boyutlarına, türlerine, biçimlerine, yuvarlak ve boylanma derecelerine, homojen ve heterojen oluşlarına ve çimento maddesinin bileşimine göre yapılır.
Organik tortul kayaçlar
Foraminiferler, radyolaryalar, algler, süngerler ve mercanlar gibi kabuklu organizmaların kalıntılarından oluşan kayaçlardır. Organizmaların katı kısımları burada taşlaşmış, fosil haline gelmişlerdir.
Organik tortul kayaçların sınıflaması ve adlandırılması eskiden beri organizmaların kavkılarını ve iskeletlerini oluşturan başlıca maddelerin kimyasal bileşimlerine göre yapılmaktadır; Örneğin, kireçli, silisli, bitümlü, fosfatlı gibi.
Kimyasal tortul kayaçlar
Doygun eriyiklerin çökelmesi ve tuzlu suların buharlaşması sonucu meydana gelen tortulardır. Mağaralardaki dikit ve sarkıtlar, deniz kıyılarındaki kireçli ve demirli olitler, kapalı göl kenarlarındaki tuz birikintileri ve kaynaklar etrafındaki taşlaşmalar (travertenler) kimyasal tortulların başlıca örnekleridir.
Metamorfik kayaçlar
Tortul veya magmatik diğer kayaçların sıcaklık, basınç, gerilme ve kimyasal aktivitesi olan sıvılar etkisi ile değişmeleri, başkalaşmaları sonucu meydana gelirler. Genellikle kristallerden oluşmuş, paralel yapılı kayaçlardır. Bunlara kristalin şistler de denir. Metamorfizma: Yer kabuğunun derinliklerinde hüküm süren değişik fiziksel ve kimyasal şartların etkisi ile kayaçlardan katı halde meydana gelen mineral değişikliği veya mineral transformasyonu olayıdır.
Mineraller belirli bir sıcaklık ve basınç altında duraylı durumda bulunurlar. Her mineralin kendine öz bir duyarlılık sıcaklığı ve basıncı vardır. Eğer sıcaklık ve basınç değerinde bir artma, bir değişme olursa, mineralde de değişme başlar, mineral aynı kimyasal bileşimde başka bir duraylı minarele dönüşür, böylece bir mineral transformasyonu olur. Metamorfizmanın aslı da budur.
Metamorfizma olayı büyük ve sıcak bir magma kütlesinin çevresinde meydana geldiği zaman kontakt veya termal metamorfizmadan; büyük bir fay veya bindirme düzlemi kenarında oluştuğu takdirde dislokasyon veya kataklastik metamorfizmadan söz edilmektedir; jeosenklinallerde (dalma-batma zonlarında) dağ oluşum hareketleri (orojenez) ile birlikte meydana gelen metamorfizmaya rejiyonal termo- dinamo metamorfizma; dip kısımlarının yavaş yavaş çökmesi ile on binlerce metre kalınlıkta tortuların (sedimentlerin) biriktiği okyanus havzalarında gelişen metamorfizmaya da çökme veya gömülme metamorfizması denilir.
Metamorfik kayaçların başlıca özelliği, bunların birbirine paralel düzlemler boyunca ve kolaylıkla yaprak yaprak veya dilim dilim ayrılmaları, bölünmeleridir.
Bu üç ana kayaç türü — magmatik, tortul ve başkalaşım — daha birçok alt dala ayrılır. Yine de bu ilintili kayaçlar arasında sert ve sıkı sınırlar yoktur. Bileşenlerinde yer alan minerallerdeki boyutların artıp azalması, bir kayacı başka bir kayaç hâline getirebilmektedir. Bu nedenle, belli özellikler için hazırlanan dereceler için hazırlanan tanımlamalar sayesinde herhangi bir kayaca isimler verilebilmektedir. Bir de bazı kayaçlar elmas yapımında kullanılır.
İnsan kullanımı
Kayaçlar, insanoğlu için kültürel ve teknolojik anlamda büyük bir etkiye sahiptir. Homo sapiens ve diğer insansılar tarafından iki milyon yıldan beri kullanılan kayaçlar, insanlar için teknolojinin temel ögelerinden biridir. Taşların madenlerden çıkartılarak çeşitli amaçlar için kullanılması, en eski teknolojik ilerlemelerden biridir. Ancak bu süreç çeşitli yerlerde farklı madenlerin ve taşların bulunması nedeniyle farklı zamanlarda ilerleme gösterdi.
Tarih öncesi devirler arasında , Bronz çağı ve Demir çağı gibi çağlar yer almaktadır. Her ne kadar Taş çağı görünürde tüm dünya medeniyetleri üzerinde sona erdiyse de, birçok kayacın, binaların ve altyapıların inşasında kullanılmasına devam edilmiştir. Kayaçlar bu anlamda kullanıldığında kesme taş adıyla anılır.
Madencilik
Madencilik, değerli minerallerin veya diğer jeolojik malzemelerin yeryüzünden, bir cevher gövdesinden veya tabakadan çıkarılmasıdır. Terim bir de toprağın çıkarılmasını içerir. Madencilik ile geri kazanılan malzemeler arasında ana metaller, değerli metaller, demir, uranyum, kömür, elmas, kireçtaşı, petrol şist, kaya tuzu, potas, inşaat agregası ve kaya içerir. Madencilik, tarımsal süreçler yoluyla yetiştirilemeyen veya bir laboratuvar veya fabrikada yapay olarak oluşturulamayan herhangi bir malzemeyi elde etmek için gereklidir. Daha geniş anlamda madencilik, herhangi bir kaynağın (örneğin petrol, doğalgaz, tuz hatta su) topraktan çıkarılmasına denir.
Kaya ve metal madenciliği tarih öncesi çağlardan beri yapılmıştır. Modern madencilik süreçleri; maden yataklarının araştırılmasını, önerilen bir madenin kâr potansiyelinin analizini, istenen malzemelerin çıkarılmasını ve son olarak madenciliğin sona ermesinden sonra diğer kullanımlar için hazırlanması için arazinin ıslahını içerir.
Madencilik süreçleri, hem madencilik işlemleri sırasında hem de madencilik sona erdikten sonraki yıllar boyunca çevre üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir. Bu potansiyel etkiler, dünya ülkelerinin çoğunun madencilik faaliyetlerinin olumsuz etkilerini yönetmek için düzenlemeler kabul etmesine yol açmıştır.
Kaynakça
- ^ a b KETİN, İhsan (1998). Genel Jeoloji. İTÜ VAKFI. s. 223. ISBN .
- ^ a b c KETİN, İhsan (1998). Genel Jeoloji. İTÜ VAKFI. s. 243. ISBN .
- ^ Heinen, Wouter; Oehler, John H. (1979). "Evolutionary Aspects of Biological Involvement in the Cycling of Silica". In Trudinger, P.A.; Swaine, D.J. (eds.). Biogeochemical Cycling of Mineral-Forming Elements. Amsterdam: Elsevier. p. 431. ISBN 9780080874623. Retrieved 13 April2020.
- ^ Wilson, James Robert (1995), A collector's guide to rock, mineral & fossil localities of Utah, Utah Geological Survey, pp. 1–22, ISBN 978-1-55791-336-4, archived from the original on 19 November 2016
- ^ Blatt, Harvey; Tracy, Robert J. (1996). Petrology (2nd ed.). W.H. Freeman.
- ^ http://mebk12.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/78/01/211155/dosyalar/2014_12/08085117_10dersnotu.pdf []
- ^ a b c KETİN, İhsan (1998). Genel Jeoloji. İTÜ VAKFI. s. 224. ISBN .
- ^ Condie, Kent C. (2015). Plate Tectonics & Crustal Evolution (2nd ed.). New York: Pergamon. p. 68. ISBN 9781483100142. Retrieved 13 April 2020.
- ^ Bucher, Kurt; Grapes, Rodney (2011), Petrogenesis of Metamorphic Rocks, Heidelberg: Springer, pp. 23–24, ISBN 978-3-540-74168-8, archived from the original on 19 November 2016.
- ^ a b c ERİNÇ, Sırrı (2000). Jeomorfoloji I. DER Yayınevi. s. 22. ISBN .
- ^ ERİNÇ, Sırrı (2000). Jeomorfoloji I. DER YAYIN EVİ. s. 40. ISBN .
- ^ Tracy, Harvey ve Robert J. Tracy (1996). Petrology, Second Edition (İngilizce). W.H.Freeman. s. 355. ISBN .
- ^ KETİN, İhsan (1998). Genel Jeoloji. İTÜ VAKFI. ss. 232-233. ISBN .
- ^ a b c d e KETİN, İhsan (1998). Genel Jeoloji. İTÜ VAKFI. s. 244. ISBN .
- ^ Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Petrology". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.
- ^ Gajul, Shekhar (28 July 2018). "Underground Mining Equipment Market 2017 Global Key Players, Share, Challenges, Industry Size, Growth Opportunities & Forecast To 2021". Journalist Book.
- ^ Botin, J.A., ed. (2009). Sustainable Management of Mining Operations. Denver, CO: Society for Mining, Metallurgy, and Exploration
- ^ Wilson, Arthur (1996). The Living Rock: The Story of Metals Since Earliest Times and Their Impact on Developing Civilization. Cambridge, England: Woodhead Publishing., .
- ^ Terrascope. "Environmental Risks of Mining". The Future of strategic Natural Resources. Cambridge, Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology.
Dış bağlantılar
- Jeoloji Mühendisleri Odası11 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- yerbilimleri.com19 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kayac cesitli minerallerin veya mineral ve tas parcaciklarinin bir araya gelmesinden ya da bir mineralin cok miktarda birikmesinden meydana gelen kati birikintilerdir Kayac terimi eski Turkcede sahre yeni Turkcede kulte ve yabanci dillerdeki rock roche gestein sozcukleri karsiligi kullanilmaktadir Amerika Birlesik Devletleri nin Colorado Springs kentinde yer alan adli parktaki Balanced Rock Kayaclar olusumlari sirasindaki dogal ortami yansitan bir cesit belge niteliginde gorulebilir Yer kabugunun jeolojik gelismesinin izleri bu cesit kayaclar uzerinde islenmistir Bu nedenle yer tarihinin dogal belgeleri sayilirlar Kayaclar mineral yapilarina kimyasal bilesenlerine barindirdigi bilesenlerin dokularina ve olusumuna neden olan etmenlere gore siniflandirilmaktadir Bu belirleyiciler yardimiyla yapilan siniflandirma uc ana kayac turunu icerir bunlar Magmatik kayaclar Tortul ve Baskalasim kayaclaridir Bu siniflandirmada daha cok parcaciklarin buyuklukleri temel alinmistir Bir kayacin baska bir kayaca donusumu kayac dongusu adi verilen bir jeolojik modelle gosterilmektedir Kayaclarla ilgilenen bilim dalina petrografi adi verilir Petrografi Jeoloji nin temel dallarindan biridir Buyuk Kanyon yatay cokel kaya katmanlarinin Colorado Nehri tarafindan kazilmasi sonucu olusmustur Kayac siniflandirmasiKosta Rika nin kenti yakinlarinda yer alan sedimanter bir kayac yuzlegi Kayaclar duzenli kimyasal bir bilesikten olusan homojen katilar olan mineral tanelerinden olusur Kayayi olusturan taneler ve mineraller kimyasal baglarla bir arada tutulur Bir kayadaki minerallerin turleri ve bollugu olusma sekline gore belirlenir Cogu kaya silikat mineralleri kristal kafeslerinde silikon oksit tetrahedra iceren bilesikler icerir ve bilinen tum mineral turlerinin yaklasik ucte birini ve yer kabugunun yaklasik 95 ini olusturur Kayaclar ve minerallerdeki silis orani isimlerini ve ozelliklerini belirlemede onemli bir faktordur Kayaclar mineral ve kimyasal bilesimi gecirgenlik bilesen parcaciklarinin dokusu ve parcacik buyuklugu gibi siniflandirmaya gore siniflandirilir Bu fiziksel ozellikler kayalari olusturan sureclerin sonucudur Zaman icinde kayalar Kayac dongusu adi verilen jeolojik bir model tarafindan tarif edildigi gibi bir kayac turunden diger kayac turune donusebilir Bu donusumle uc kayac sinifi olusturur Magmatik Tortul ve Metamorfik Plutonik Kayaclar Volkanik Kayaclar Kirintili Cokel Kayaclar Kimyasal Cokel Kayaclar Baskalasim kayaclarGranit Bazalt Kum tasi Kalker kirectasi Kalker MermerSiyenit Andezit Kil tasi Jips alci tasi Granit GnaysDiyorit Obsidyen volkan cami Cakil tasi konglomera Kaya tuzu Tas komuru ElmasGabro Tuf Komur olu kirik baglanti Magmatik kayaclarErimis halde bir silikat hamuru durumunda olan magmanin veya akkorun yer kabugunun derinliklerinde veya yeryuzunde soguyarak katilasmasi sonucu meydana gelen kayaclardir Bunlarin genel karakterleri ise kristallerden olusmus kutle halinde kayalardir Magmanin sogumasi ve katilasmasi derinlerde yavas yavas meydana geldigi zaman tam kristalli plutonik kayaclar soguma ve katilasma yeryuzunde veya yeryuzune yakin derinliklerde hizli veya cabuk olustugu takdirde volkanik ve damar kayaclari meydana gelmektedir Magmatik kayaclar dunyanin mantosunda veya onceden var olan kayalarin kismi erimeleriyle olusur Kayanin erimesine uc temel islem neden olur Bunlar sicaklikta bir artisin olmasi basincta bir azalma olmasi veya bilesiminde bir degisikligin olmasidir Yerkabugunun hacimce yaklasik 65 i magmatik kayalardan olusur ve bu da magmatik kayaclari en bol bulunan kayaclar haline getiriyor Bunlari 66 si bazalt ve gabrodur 16 granittir 17 si granodiyorit ve Sadece 0 6 si siyenit ve 0 3 u ultramafiktir Okyanus kabugunun onemli birlesimi olan bazalt 99 unu olusturur Granitoidler olarak bilinen granit ve benzeri kita kabuguna hakimdir GabroPlutonik intruzif kayaclar Yukselen magmanin yeryuzune erismeden kabuk icinde herhangi bir derinlikte yerlesmesi ve katilasmasi ile olusan kayalara denir Derin seviyelerde yerlesen ve katilasan magmatik kutlelere derinlik kayalari da denir Bunlar genellikle iyi kristallesmis minerallerden olusmus kayaclardir Mineraller kayac turune gore bir veya birkac cesit olabilirler Plutonik kayalar yer kabugu icinde farkli bicimlerde bulunur ve buna gore adlandirilirlar Ic kuvvetlerin niteligi yer kabugunu olusturan malzemenin ozellikleri yukselen magmanin akiciligi yogunlugu ve hacmi bir sahadaki plutonik kutlelerin bicimini ve bulunus tarzini belirleyen baslica etkenlerdir Bicimleri ve bulunus tarzlari farkli olan ve bu nedenle ayri isimlerle adlandirilan baslica plutonik kutle turleri batolit lakolit lapolit filon dayk sill tabaka filonlari ve volkan tikaclari nek dir Bunlardan alan ve hacim olarak en buyukleri olan ilk ucu genellikle pluton terimi ile aciklanirlar Plutonlarin olusumuna yol acan magmatik olaylarin tumune de plutonizma denir Volkanik Ekstruzif Kayaclar Magmanin yeryuzune cikarak orada sogumasi sonucunda meydana gelen katilasim kayalarina ekstruzif kayalar veya dar anlamda volkanik kayalar denir Bunlara yuzey kayaclari da denir bunlar yari kristalli porfirik yapilidir Kayac cogu kez gozle gorulebilen mineral fenokristalleri ve kristal olmayan camsi bir hamurdan olusmaktadir Ornegin andezit riyolit bazalt gibi Sedimanter kayaclarYer yer demir oksit seritleri iceren kum tasi Kayalarin olusum bakimindan farkli ikinci takimini sedimanter tortul kayalar veya oteki adiyla sedimentitler meydana getirir Eskiden var olan kayalarin akarsular buzullar ruzgarlar dalgalar gibi dis etkenler tarafindan asindirilarak suruklenen kirintilarinin ve diger cozulme urunlerinin ya da kimyasal yolla yerinde meydana gelen maddelerin normal basinc ve sicaklik altinda su ustunde veya su altindaki ortamlarda birikmesiyle sedimentler cokeller olusur Sedimentler zamanla cesitli degisikliklere ugrarlar Yigilan maddelerin agirligi altinda sikisirlar icerdikleri su disari atilir gozenekleri azalir ve hacimleri kuculur kendi iclerinde meydana gelen kimyasal olaylarla yeni mineraller olusabilir taneler ve kirintilar arasinda bir cimento meydana gelir Butun bu sureclerin sonucunda Sedimentler pekleserek taslasir ve tortul kaya haline donusur Yuzbinlerce hatta belki milyonlarca yili kapsayan ve sedimentlerin tortul kaya haline gelmesine yol acan butun bu sureclerin tumune diajenez denir Bu kayaclar kimyasal fiziksel kirintili ve organik tortullar olmak uzere uce ayrilir Kimyasal tortullar sularin icindeki eriyik maddelerin cokmesi ile olusmus olup kirec tasi traverten jips ve kaya tuzu gibi ornekler barindirir Bu tortullar Dunya daki tum tortullarin 65 ini kapsar Fiziksel tortullar kayaclarin parcalanmasi ile olusan kirintili malzemelerin olusturdugu kayaclar olup konglomera kum tasi ve gibi ornekleri icinde bulundurur Bu tortullar tum tortullarin 20 25 ini kapsar Son olarak organik tortullar bitki ve hayvan kalintilarinin birikmesi sonucunda olusan kayaclar olup petrol komur gibi ornekler barindirir Bu tip tortullar tum tortullar icinde 10 15 kismini kapsar Tum tortul kayaclar Dunya nin yuzeyinde veya yuzeyine yakin tabakalarinda olusur Fiziksel tortul kayaclar Cesitli buyukluklerde tas ve mineral parcalarinin karalarda ve denizlerdeki tortullasma havzalarinda cokelmeleri ile meydana gelen taneli parcacikli kayaclardir Degisik boyuttaki tanelerin bir cimento maddesi ile birlesmeleri birbirine kenetlenmeleri sonucu kati ve siki halde bulunan cimentolu tortul kayaclar olusur ornegin kumtasi konglomera gibi Taneleri birbirine baglayacak birlestirecek bir madde bulunmadigi hallerde taneler serbest kalir ve cimentosuz tortul kayaclar meydana gelir Ornegin kum cakil kil gibi Kirintili tortul kayaclarin siniflandirilmasi ve adlandirilmasi tanelerin boyutlarina turlerine bicimlerine yuvarlak ve boylanma derecelerine homojen ve heterojen oluslarina ve cimento maddesinin bilesimine gore yapilir Organik tortul kayaclar Foraminiferler radyolaryalar algler sungerler ve mercanlar gibi kabuklu organizmalarin kalintilarindan olusan kayaclardir Organizmalarin kati kisimlari burada taslasmis fosil haline gelmislerdir Organik tortul kayaclarin siniflamasi ve adlandirilmasi eskiden beri organizmalarin kavkilarini ve iskeletlerini olusturan baslica maddelerin kimyasal bilesimlerine gore yapilmaktadir Ornegin kirecli silisli bitumlu fosfatli gibi Kimyasal tortul kayaclar Doygun eriyiklerin cokelmesi ve tuzlu sularin buharlasmasi sonucu meydana gelen tortulardir Magaralardaki dikit ve sarkitlar deniz kiyilarindaki kirecli ve demirli olitler kapali gol kenarlarindaki tuz birikintileri ve kaynaklar etrafindaki taslasmalar travertenler kimyasal tortullarin baslica ornekleridir Metamorfik kayaclarTabakali bir gnays Tortul veya magmatik diger kayaclarin sicaklik basinc gerilme ve kimyasal aktivitesi olan sivilar etkisi ile degismeleri baskalasmalari sonucu meydana gelirler Genellikle kristallerden olusmus paralel yapili kayaclardir Bunlara kristalin sistler de denir Metamorfizma Yer kabugunun derinliklerinde hukum suren degisik fiziksel ve kimyasal sartlarin etkisi ile kayaclardan kati halde meydana gelen mineral degisikligi veya mineral transformasyonu olayidir Mineraller belirli bir sicaklik ve basinc altinda durayli durumda bulunurlar Her mineralin kendine oz bir duyarlilik sicakligi ve basinci vardir Eger sicaklik ve basinc degerinde bir artma bir degisme olursa mineralde de degisme baslar mineral ayni kimyasal bilesimde baska bir durayli minarele donusur boylece bir mineral transformasyonu olur Metamorfizmanin asli da budur Metamorfizma olayi buyuk ve sicak bir magma kutlesinin cevresinde meydana geldigi zaman kontakt veya termal metamorfizmadan buyuk bir fay veya bindirme duzlemi kenarinda olustugu takdirde dislokasyon veya kataklastik metamorfizmadan soz edilmektedir jeosenklinallerde dalma batma zonlarinda dag olusum hareketleri orojenez ile birlikte meydana gelen metamorfizmaya rejiyonal termo dinamo metamorfizma dip kisimlarinin yavas yavas cokmesi ile on binlerce metre kalinlikta tortularin sedimentlerin biriktigi okyanus havzalarinda gelisen metamorfizmaya da cokme veya gomulme metamorfizmasi denilir Metamorfik kayaclarin baslica ozelligi bunlarin birbirine paralel duzlemler boyunca ve kolaylikla yaprak yaprak veya dilim dilim ayrilmalari bolunmeleridir kalker mermer granit gnays komur elmas kil tasi sist kum tasi kuvarsit Bu uc ana kayac turu magmatik tortul ve baskalasim daha bircok alt dala ayrilir Yine de bu ilintili kayaclar arasinda sert ve siki sinirlar yoktur Bilesenlerinde yer alan minerallerdeki boyutlarin artip azalmasi bir kayaci baska bir kayac haline getirebilmektedir Bu nedenle belli ozellikler icin hazirlanan dereceler icin hazirlanan tanimlamalar sayesinde herhangi bir kayaca isimler verilebilmektedir Bir de bazi kayaclar elmas yapiminda kullanilir Insan kullanimiKayaclar insanoglu icin kulturel ve teknolojik anlamda buyuk bir etkiye sahiptir Homo sapiens ve diger insansilar tarafindan iki milyon yildan beri kullanilan kayaclar insanlar icin teknolojinin temel ogelerinden biridir Taslarin madenlerden cikartilarak cesitli amaclar icin kullanilmasi en eski teknolojik ilerlemelerden biridir Ancak bu surec cesitli yerlerde farkli madenlerin ve taslarin bulunmasi nedeniyle farkli zamanlarda ilerleme gosterdi Tarih oncesi devirler arasinda Bronz cagi ve Demir cagi gibi caglar yer almaktadir Her ne kadar Tas cagi gorunurde tum dunya medeniyetleri uzerinde sona erdiyse de bircok kayacin binalarin ve altyapilarin insasinda kullanilmasina devam edilmistir Kayaclar bu anlamda kullanildiginda kesme tas adiyla anilir Madencilik Madencilik degerli minerallerin veya diger jeolojik malzemelerin yeryuzunden bir cevher govdesinden veya tabakadan cikarilmasidir Terim bir de topragin cikarilmasini icerir Madencilik ile geri kazanilan malzemeler arasinda ana metaller degerli metaller demir uranyum komur elmas kirectasi petrol sist kaya tuzu potas insaat agregasi ve kaya icerir Madencilik tarimsal surecler yoluyla yetistirilemeyen veya bir laboratuvar veya fabrikada yapay olarak olusturulamayan herhangi bir malzemeyi elde etmek icin gereklidir Daha genis anlamda madencilik herhangi bir kaynagin ornegin petrol dogalgaz tuz hatta su topraktan cikarilmasina denir Kaya ve metal madenciligi tarih oncesi caglardan beri yapilmistir Modern madencilik surecleri maden yataklarinin arastirilmasini onerilen bir madenin kar potansiyelinin analizini istenen malzemelerin cikarilmasini ve son olarak madenciligin sona ermesinden sonra diger kullanimlar icin hazirlanmasi icin arazinin islahini icerir Madencilik surecleri hem madencilik islemleri sirasinda hem de madencilik sona erdikten sonraki yillar boyunca cevre uzerinde olumsuz etkiler yaratabilir Bu potansiyel etkiler dunya ulkelerinin cogunun madencilik faaliyetlerinin olumsuz etkilerini yonetmek icin duzenlemeler kabul etmesine yol acmistir Kaynakca a b KETIN Ihsan 1998 Genel Jeoloji ITU VAKFI s 223 ISBN 975 7463 03 5 a b c KETIN Ihsan 1998 Genel Jeoloji ITU VAKFI s 243 ISBN 975 7463 03 5 Heinen Wouter Oehler John H 1979 Evolutionary Aspects of Biological Involvement in the Cycling of Silica In Trudinger P A Swaine D J eds Biogeochemical Cycling of Mineral Forming Elements Amsterdam Elsevier p 431 ISBN 9780080874623 Retrieved 13 April2020 Wilson James Robert 1995 A collector s guide to rock mineral amp fossil localities of Utah Utah Geological Survey pp 1 22 ISBN 978 1 55791 336 4 archived from the original on 19 November 2016 Blatt Harvey Tracy Robert J 1996 Petrology 2nd ed W H Freeman http mebk12 meb gov tr meb iys dosyalar 78 01 211155 dosyalar 2014 12 08085117 10dersnotu pdf yalin URL a b c KETIN Ihsan 1998 Genel Jeoloji ITU VAKFI s 224 ISBN 975 7463 03 5 Condie Kent C 2015 Plate Tectonics amp Crustal Evolution 2nd ed New York Pergamon p 68 ISBN 9781483100142 Retrieved 13 April 2020 Bucher Kurt Grapes Rodney 2011 Petrogenesis of Metamorphic Rocks Heidelberg Springer pp 23 24 ISBN 978 3 540 74168 8 archived from the original on 19 November 2016 a b c ERINC Sirri 2000 Jeomorfoloji I DER Yayinevi s 22 ISBN 978 9753532136 ERINC Sirri 2000 Jeomorfoloji I DER YAYIN EVI s 40 ISBN 978 9753532136 Tracy Harvey ve Robert J Tracy 1996 Petrology Second Edition Ingilizce W H Freeman s 355 ISBN 0 7167 2438 3 KETIN Ihsan 1998 Genel Jeoloji ITU VAKFI ss 232 233 ISBN 975 7463 03 5 a b c d e KETIN Ihsan 1998 Genel Jeoloji ITU VAKFI s 244 ISBN 975 7463 03 5 Bu madde artik kamu mali olan bir yayindan alinan metni iceriyor Chisholm Hugh Ed 1911 Petrology Encyclopaedia Britannica 11 bas Cambridge University Press Gajul Shekhar 28 July 2018 Underground Mining Equipment Market 2017 Global Key Players Share Challenges Industry Size Growth Opportunities amp Forecast To 2021 Journalist Book Botin J A ed 2009 Sustainable Management of Mining Operations Denver CO Society for Mining Metallurgy and Exploration Wilson Arthur 1996 The Living Rock The Story of Metals Since Earliest Times and Their Impact on Developing Civilization Cambridge England Woodhead Publishing 978 1 85573 301 5 Terrascope Environmental Risks of Mining The Future of strategic Natural Resources Cambridge Massachusetts Massachusetts Institute of Technology Dis baglantilarJeoloji Muhendisleri Odasi11 Eylul 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde yerbilimleri com19 Eylul 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde