Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Taksim toplantısı (Arnavutça: Mbledhja e Taksimit), Ocak 1912'de Osmanlı Meclis-i Umûmî'nin Arnavut milliyetçi milletvekilleri ve diğer önde gelen Arnavut siyasi figürleri tarafından düzenlenen gizli bir toplantıydı. Toplantı, düzenlendiği evin konumu nedeniyle adını Taksim Meydanı'ndan almaktadır. Toplantı, Arnavut kökenli milletvekillerinin çoğunu davet eden ve Arnavutluk topraklarında İttihat ve Terakki Cemiyeti iktidarındaki merkezî hükûmete karşı silahlı bir genel ayaklanma başlatmayı amaçlayan Arnavut politikacılar Priştineli Hasan Bey ve Avlonyalı İsmail Kemal Bey'in girişimiyle düzenlendi. Toplantı, 1910'da Kosova Vilayeti'nde ve 1911'de Yukarı İşkodra dağlarında yaşanan diğer iki Arnavut ayaklanmasının ardından gerçekleşti. Taksim toplantısı aynı yıl İşkodra, Leş, Merdita, Akçahisar ve Arnavutların yaşadığı diğer yerlerde organizatörlerin beklentilerini aşan silahlı ayaklanmalarla sonuçlanan bir ayaklanmayla sonuçlandı. En büyük ayaklanma, isyancıların daha organize olduğu ve Prizren, İpek, Yakova, Mitroviça ve diğerleri gibi önemli şehirleri ele geçirmeyi başardığı Kosova'da yaşandı.
| Taksim toplantısı Mbledhja e Taksimit | |
|---|---|
| Kuruluş | Ocak 1912 |
| Kurucu | Priştineli Hasan Bey Avlonyalı İsmail Kemal Bey |
| Kuruluş yeri | İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu |
| Kapanış | Ağustos 1912 |
| Tür | Komplo |
| Amaç | Aktivizm, Arnavut özerkliği |
| Hizmet bölgesi | Kosova, İşkodra ve Yanya vilayetleri |
Arka plan
Haziran 1908'deki Jön Türk Devrimi ve 1876 anayasasının padişah II. Abdülhamid tarafından yeniden yürürlüğe konmasından sonra, aynı yıl yapılan meclis seçimlerinden, Arnavut vilayetlerini temsil etmek üzere 26 ila 28 arasında Arnavut mebus seçildi. 1902'den bu yana Jön Türkler arasında biri Türk milliyetçiliğini, diğeri Osmanlı liberalizmini destekleyen iki temel eğilim şekillenmeye başladı. İlk akımın destekçileri, devrim sonrası yıllarda imparatorluğu büyük ölçüde yönetecek olan İttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kurdular. Daha sonra Hürriyet ve İtilaf Fırkası olarak anılacak olan ikinci akım ise 1908-1912 yılları arasında İttihat ve Terakki'ye karşı ana muhalefet grubu olarak görev yapacaktı. Hürriyet ve İtilaf Fırkası, siyasi bir güç olarak daha örgütlü olan İttihat ve Terakki'nin aksine, birleşik bir güç oluşturmamış, daha ziyade kendi seçim bölgelerinde iktidar partisine ve onun politikalarına karşı çıkan milletvekillerinden oluşuyordu. Arnavut siyasetçiler, hem İttihat ve Terakki'nin hem de Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın en üst kademelerinde öne çıkan isimlerin yer aldığı iki kampa bölünmüştü. Bağımsız kalarak duruma veya kişisel çıkarlara göre birine veya diğerine destek veren siyasi figürler de bulunmaktaydı.
Anayasanın yeniden yürürlüğe girmesi, devrimde aktif bir rol oynadıkları için Arnavutlar arasında genel olarak iyi karşılandı, ancak aynı zamanda Abdülhamit döneminde uzun süredir askıya alınan özgürlük ve haklar gibi devrimcilerin sunduğu vaatler tarafından da yönlendirildi. Arnavut vilayetlerinde anayasanın güvence altına aldığı özgürlük ve hakların uygulanması, Arnavut okullarının açılması, vatansever kulüplerin kurulması ve ulusal farkındalığı artırmak amacıyla imparatorluk çapında gazete ve dergilerin açılmasıyla başladı. İttihat ve Terakki, bunları Osmanlıcılık ve iktidarı İstanbul'da merkezileştirme niyetleri için bir tehdit olarak görmeye başladığından, bu gelişmeler çok geçmeden iktidar partisinin politikalarıyla çelişmeye başladı. Çatışmalar erkenden başladı ve Arnavutların Arnavut dili için Latin alfabesini benimsemeye çalışmaları, devrimden neredeyse bir yıl sonra, 1909'da Manastır Kongresi ile sonuçlandı. İttihat ve Terakki, Osmanlı alfabesinin benimsenmesi için baskı yaparken, Arnavut aydınları bunu Arnavut dilinin fonetikleriyle uyumsuz olduğu gerekçesiyle reddettiler. Bir yıl sonra, 1910 Arnavut İsyanı'nda durum daha da kötüleşti ve önce Cavid Paşa, ardından Şevket Turgut Paşa komutasındaki Osmanlı kuvvetleri "gericileri" ve "çeteleri" bastırma gerekçesiyle Kosova ve İşkodra vilayetlerine gönderildi. Arnavut isyancılar bazı zaferler elde ettiler, ancak Harbiye nazırı Mahmud Şevket Paşa'nın komutayı devralması ve 35-40.000 askerle takviye edilmesinin ardından isyan fazla zorluk yaşamadan bastırıldı.
Bir yıl sonra Mart 1911'de Malisör'de çoğunluğu Katolik fis olan Malisörlülerin ("dağlılar") çıkardığı başka bir isyan gerçekleşti. Sayısı ve boyutu daha sınırlı olan benzer ayaklanmalar Merdita'da, Tiran'ın dağlık bölgelerinde, Elbasan'da ve güneyde de yaşandı. Önceki yılda çetecilerin faaliyetlerinin Yanya vilayetinin neredeyse her bölgesinde önemli ölçüde arttığı Güney Arnavutluk'ta da durum aynıydı. Çeteler hem Hristiyan hem de Müslüman Arnavutlardan oluşuyordu ve Osmanlı istihbaratına göre Kuzey Arnavutluk'taki huzursuzluğu tamamlayacak şekilde Arnavut vilayetlerinin özerkliğini talep ediyorlardı. Bu ayaklanmalar, her ne kadar koordinasyonsuz ve birbiriyle bağlantısız gibi görünse de İstanbul'daki siyaseti büyük etkilemiş, Arnavut milletvekilleri ile hükûmet arasında memnuniyetsizlik yaratmıştı. Her iki olay da İttihat ve Terakki'nin Arnavut üyeleri ile İbrahim Temo gibi kurucu üyeler ve Necip Bey Draga, İpekli Bedri Bey, Priştineli Hasan Bey ve Esad Toptanî Paşa gibi önde gelen isimler de dahil olmak üzere partinin kendisi arasındaki ilişkilerin kopmasına katkıda bulundu.
Ayrıca İttihat ve Terakki'nin reformları hayata geçirememesi ve Arnavutlara yönelik baskıcı tedbirlere son vermemesi nedeniyle 1911 yılının ortasından yıl sonuna kadar parlamentodaki tartışmalar hükûmet ile Arnavut milletvekilleri arasında tehditkar bir hal almıştı. Arnavut milletvekillerinin İttihat ve Terakki'den ayrılışları devam ederken, 10 milletvekilinden yedisi muhalefet veya bağımsız saflarına katıldı. Aynı yılın 21 Kasım'ından bu yana Hürriyet ve İtilâf Fırkası çatısı altında birleşen muhalefet ise Arnavut Sorunu'nu destekleme eğilimindeydi. Arnavut siyasi figürler, geçmişteki bölünmelere rağmen artık ortak tehdidin farkına varmaya başlamış ve parlamentodaki konumlarını birleştirmeye başlamış, belki de İttihatçıların en sert muhalifleri haline gelmişlerdi. Aralık ayı sonuna gelindiğinde, İstanbul'daki siyasi durum kaynamaya devam etti ve İttihat ve Terakki, muhalif milletvekillerini parlamentodan uzaklaştırmak amacıyla Meclis-i Mebûsan'ı feshetmeyi ciddi olarak düşünmeye başladı. 11 Ocak 1912'de Hürriyet ve İtilâf Fırkası milletvekili Hasan Bey parlamentoda "eğer hükûmet Arnavut vilayetlerindeki politikalarını ve yönetimini değiştirmezse, Arnavutlar kendilerine düşen siyasi hakları alamazsa, bu kaçınılmazdır. Bir patlama olacağını, bunun sonucunda da ağır ve kanlı olayların yaşanacağını" ifade etti. "Yani 'Jön Türkler' bu baskıcı iç politikayı sürdürmeye devam ederse isyan bayrağını ilk yükseltenler arasında ben de olacağım" diye ekledi. Oturumun kapanmasının ardından yine Hürriyet ve İtilâf Fırkası üyesi İsmail Kemal Bey, Hasan Bey'e yaklaşarak tutumundan dolayı tebrik etti ve hep birlikte Priştineli Hasan Bey'in evinde buluşarak İttihat ve Terakki'yi Arnavutların taleplerini kabul etmeye zorlayacak önlemlerin hayata geçirilmesi için atılabilecek adımları tartışmaya karar verdiler.
Toplantı
Kemal Bey ile Hasan Bey arasındaki görüşmelerin ardından her ikisi de genel bir isyanın tek çözüm olduğu ve Arnavutluk'un özerkliğinin nihai hedef olması gerektiği, çünkü ancak o zaman uzun zamandır talep edilen özgürlükler ve hakların garanti altına alınabileceği sonucuna vardı. Hedefe ulaşmak için Kemal Bey'in bir süre yaşadığı İstanbul'un Beyoğlu semtindeki Pera Palas Oteli'nde buluşup daha detaylı görüşmeye karar verdiler. Ertesi gün ikili, hedefe ulaşmak için kendileriyle aynı kanaate sahip ve güvenilebilecek diğer Arnavut milletvekillerinin desteğini almaları gerektiği konusunda anlaştılar. Toplantının Kuvend ("Meclis") şeklinde yapılması ve toplantının mümkün olduğu kadar gizli ve yetkililerden saklanması konusunda mutabakata varıldı. Bu nedenle, eski Sadrazam Avlonyalı Ferid Paşa'nın kardeşi ve aynı zamanda Kemal Bey'in birinci dereceden kuzeni olan Avlonyalı Süreyya Bey'in yakındaki evinde yapılmasına karar verildi. Toplantı daha sonra Taksim Meydanı yakınında düzenlendiği yer nedeniyle Arnavut tarih yazımında "Taksim Komplosu" olarak anılacaktı. Tanınmış bir Avusturya yanlısı olan Süreyya Bey, Kemal Bey'den farklı görüşler dile getirmekten o kadar çekinmedi ki, karşıt gruplar ortaya çıktı. Milletvekili olmasa da Süreyya Bey, Arnavutluk'un tam bağımsızlığını destekledi ve bu görüşünü gerek imparatorluğun gazete yazılarında, gerekse Avusturya basınında yayınlanan röportajlarda açıkça dile getirmekten çekinmedi. Bu görüş, diğerlerinin almayı tercih ettiği veya en azından yapmayı umduğu şeye, yani Osmanlı İmparatorluğu altında bir özerkliğe aykırıydı; çünkü onlara göre Balkanlar'da birçok cephenin açılması Arnavutların büyük bir gücün desteğiyle birden fazla düşman ordusuna karşı savunulamayan topraklarına mal olacağı korkusu bulunmaktaydı.
Toplantıyı düzenleyen iki kişi ve ev sahibinin yanı sıra, faaliyet gösterdikleri bölgelerde son derece etkili isimler olan Dıraç Sancağı vekili Esad Toptanî Paşa, Delvinalı Libhovalı Müfid Bey ve Aziz Viryoni Paşa'nın da toplantıya davet edilmesine karar verildi. Toplantı Kemal Bey başkanlığında başlarken, Hasan Bey, toplantının gizli kalması gerektiğinden, toplantıya başlamadan önce hazır bulunanlardan besa ("yemin etme" veya "şeref sözü") almalarını istedi. Devrim sonrası dönemde ve özellikle son iki yılda Arnavutlara karşı yaşananlar özetlendikten sonra, hakların kazanılmasının tek çözümünün genel bir silahlı ayaklanma olduğu tüm katılımcılara anlatıldı. Bağımsızlığın dinî fanatikler veya hâlâ padişaha ve imparatorluğa sadık olanlar arasında destek bulma ihtimalinin düşük olduğu düşünülerek özerklik fikri de öne sürüldü.
Hasan Bey, Kosova vilayetinin diğer liderlerini örgütleyerek onları davaya katılmaya ikna etme görevini üstlendi.İpekli Bedri Bey ve Necip Bey Draga gibi bunların çoğu yakın zamana kadar İttihat ve Terakki üyesiydi; İsa Bolatin ve o zamanlar Anadolu'ya sürgün edilen Yakovalı Rıza Bey (Krüezi) gibi diğerleri ise Jön Türkler tarafından tahttan indirilen padilah II. Abdülhamid'in yeminli takipçileriydi. Esad Paşa, padişahın huzurunda tahttan indirilme fetvasını okuyan kişiydi. O zamanlar Krasniki'nin liderlerinden biri olan Bayram Curri gibi çok fazla ikna çabası olmadan isyana katılmaya hazır olanlar da vardı.
İsmail Kemal Bey, Büyük Güçlerden destek sağlamak ve özellikle isyan için ihtiyaç duyulan silah ve parayı bulmak için Karadağ üzerinden 15.000 Mauser tüfeği ve yaklaşık 10.000 altın Napoléon gönderileceği vaadini devraldı. Ayrıca dışarıdan destek almak için Avrupa'ya da gidecekti. Esad Paşa, Orta Arnavutluk ve Merdita'deki ayaklanma hazırlıklarıyla kendisinin ilgileneceğinin garantisini verdi. Aziz Paşa, Süreyya Bey ile Berat ve Avlonya bölgesinde, Müfid Bey ise Ergirikasrı ve çevre bölgelerde isyanı hazırlayacaktı.
Hazırlıklar ve ayaklanma
18 Ocak 1912'de Meclis-i Mebûsan, İttihat ve Terakki'nin kışkırtmasıyla, yeni seçimlerle muhalif milletvekillerinin yerine sadık milletvekillerinin getirilmesi umuduyla padişah V. Mehmed tarafından feshedildi. Bu, bazı komplocular için işleri karmaşık hale getirdi; çünkü bir isyan, yer desteklerini tehlikeye atabilirken yeni bir yetki kazanmak zorunda kalacaklardı. Ocak ve Şubat ayları arasında, Avrupa'ya seyahat eden ancak aralarında Kemal Bey'in yakın arkadaşları olan İşkodra'dan genç bir Katolik aktivist olan Luigj Gurakuqi ve her ikisi de Kemal Bey'in yakın arkadaşları olan Esad Paşa'nın kuzeni Fazıl Toptanî Paşa'nin de bulunduğu sahadaki muhbirleri aracılığıyla olayları yakından takip eden Kemal Bey dışında tüm komplocular nüfuz bölgelerine geri dönmüştü. Ocak ayının sonuna gelindiğinde Arnavut vilayetlerinde zaten kötü olan durum oldukça kötüleşti. Avlonya ve Ergirikasrı kazalarındaki köylülerin vergi ödemeyi reddetmeleri üzerine bir başka karmaşıklık daha ortaya çıktı. Vergi tahsildarları ısrar etmeleri halinde ölümle tehdit edilmiş ve bu nedenle askeri yardım talep etmişler, ancak yerel askerî yetkililer tarafından açıkça reddedilmiş ve konu Dahiliye Nezâreti'ne iletilmişti. Yerel yetkililer bu hareketlerin arkasında İsmail Kemal Bey ve diğer isimlerin olduğunu düşünüyordu.
Çağdaş tarih yazımında bazı akademisyenler, ayaklanmanın, Rıza Nur aracılığıyla komplocularla aracılar aracılığıyla temas kuran muhalefet partisi Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nın desteğini aldığını öne sürdüler. Aslında liberallerin arkasında isyanın finansörlerinden biri olduğu söylenen Prens Sabahaddin bulunmaktaydı. Rıza Nur aynı zamanda Yakova bölgesindeki en etkili liderlerden biri olan Yakovalı Rıza Bey'in sürgünden serbest bırakılmasını da mümkün kılmıştı.31 Mart Olayı olarak bilinen, 1909'da dinî fanatiklerin ve o zamanki padişahın destekçilerinin Jön Türk hükûmetini devirmeye çalıştığı karşı darbe girişimi nedeniyle Sinop'a sürgüne gönderildi. Bu iddia, Süleyman Külçe gibi daha sonraki yazarlar tarafından 1944'te yayımlanan Osmanlı tarihinde Arnavutluk adlı kitapta desteklenecek, ancak Aykut Kansu gibi 21. yüzyılın diğer yazarları tarafından da yeniden canlandırılacaktır. Hasan Bey, olaylar sonrasında yazdığı anılarında, 1920 yılında yayınladığı bir broşürde, ahlaklı Türklerin hakim olduğu ve örgütlediği bir partinin katılımını yalanlamış, böyle bir plandan haberdar olmaları durumunda ayaklanmanın örgütlenmesinin imkansız ve tehlikeli olacağını savunmuştu. Hasan Bey daha sonraki iddialara yanıt olarak şunu ileri sürecekti: "Biz Türkleri Arnavutluk komplomuz hakkında bilgilendirecek kadar çılgın değildik, ne de Türkler Arnavutların kendi ordularına karşı silahlanmasına izin vermezlerdi." "[Biz] komplocular siyasi partiler arasındaki düşmanlıktan yararlandık, ancak hiçbir şekilde komplonun tamamen ulusal karakterini ihlal etmedik."
1912 Arnavutluk Genel Ayaklanması'nın kesin başlangıç tarihini belirlemek zordur çünkü isyan eylemleri yukarıdan aşağıya bir askeri hiyerarşi altında organize edilmemiştir. Aslında bunlar yereldi, dağınıktı ve birbirleriyle ilgisizdi. Ocak ve Şubat ayları arasındaki dönemde sürekli saldırılar yaşandı. Esas olarak Yakova ve İpek kırsalında yoğunlaşmışlardı ve Osmanlı kuvvetlerine bazı kayıplar verdiler. Mart ve Nisan aylarında seçimler başlamış ve Mehmed Said Paşa'nın reforme edilen hükûmeti, isyancı gruplarla görüşmek üzere dahiliye nazırı Hacı Adil Arda başkanlığında bir komisyonu isyan bölgelerine göndermişti. Reform Komisyonu, kendi adıyla anıldığı şekliyle, İttihat ve Terakki'nin görkemli zaferine yardımcı olarak seçim baskısının bir aracı olarak hizmet etmeyi tercih ediyordu. Kampanyanın iki ayı boyunca isyancılar tarafından birçok saldırı düzenlendi, ancak pek başarılı olamadı. Seçim sonunda İttihat ve Terakki salt çoğunluğu elde etti. Neredeyse tüm muhalif milletvekillerinin yerini şu ya da bu şekilde iktidara sadık vekiller aldı. Arnavut vilayetlerinde seçim süreci derinden manipüle edildi. Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nın veya bağımsız adayların kazandığı birçok seçim bölgesinde sandıklar İttihat ve Terakki yanlısı oylarla doldu ve bazı durumlarda seçimler tekrarlandı. Bu kayıp, komplocuları ayaklanmaya silah almaya motive etti ve buna Debre milletvekili Dukakinzâde Basri Bey gibi diğer eski Arnavut milletvekilleri de katılacaktı.
Kemal Bey, Ocak toplantısında ayaklanma için silah ve fon sağlama sözü vermesine rağmen, bunları sağlamayı umduğu Avrupa'ya henüz gitmemişti. Bu koşullar altında Hasan Bey, gerekli silah ve fonları sağlamak üzere Üsküp bölgesinde elinde bulunan bazı depoları satmayı uygun gördü. Mayıs ortasında isyancılar tarafından başka bir kuvend toplanmasına karar verildi. Bu toplantı, 21-25 Mayıs 1912 tarihleri arasında bu kez Yunik'te yapılacak ve İpek, İstok, Yakova, Has, Yakova Yaylası, Kosova Ovası, Vıçıtırın gibi Kosova vilayetinin yanı sıra Debre ve İşkodra sancaklarının önde gelen liderleri tarafından farklı yerlerinden delegeler katılacaktı. Temmuz ortasından itibaren ordudaki firarlar ayaklanmanın gidişatını etkiledi. 22 Temmuz 1912'de Manastır'da, yüzbaşı Kalkandelenli Tayyar liderliğindeki 150 monarşi yanlısı asker ve subayları, garnizonlarını terk ederek cephane ve toplarla dağlara kaçtı. Daha sonra darbeyle sonuçlanacak olan yeni parlamentonun feshedilmesini talep ettiler. Çoğu Arnavut olmasına rağmen talepleri ve hedefleri o zamana kadar isyancıların taleplerinden oldukça farklı görünüyordu. Halâskâr Zâbitân olarak adlandırılanlar daha sonra Hürriyet ve İtilâf Fırkası'nın silahlı kanadı olarak bilinecekti. Bu sırada, merkezi hükûmet dinî farklılıklardan yararlanmaya çalıştı ve Katolik Merdita'yı İşkodra ve Akçahisar Müslümanlarıyla karşı karşıya getirmeye çalıştıysa da bu girişimler başarısız oldu. Akçahisar ve Tiran 1911'in sonundan beri isyana hazırlanıyorlardı ve Haziran ayı sonunda Katolik Merdita ve Zadrima isyancılarıyla birleştiler.
Sonrası
Yunik Meclisi ayaklanmayı yeniden ateşledi ve Arnavut kuvvetlerine daha iyi organizasyon sağladı. Arnavut liderlerin yaptığı "genel besa"nın ardından ayaklanma, o zamana kadar görülenden bambaşka bir boyuta bürünecekti. İsyancılar Kosova vilayetinin neredeyse tüm şehirlerinin kontrolünü ele geçirdi. Faaliyetleri, aynı zamanda vilayetin merkezi olan Üsküp'ün kuşatılmasıyla doruğa ulaştı. Yaklaşık 16.000 ila 30.000 askerin kuşatmaya katılması, İstanbul hükûmetini isyancıların taleplerini dikkate almaya zorladı. Aslında Yunik Meclisi'nde formüle edilen ve "Greça Muhtırası"'nın türevleri olan talepler, yaygın olarak Hasan Bey'in On Dört Maddesi olarak bilinecekti.
Bu arada isyancıların küçük çetecileri ile Kosova vilayetinin ana grubu arasındaki iletişim giderek zorlaştı. Orta Arnavutluk'taki isyancılar Merdita'daki isyancılara katılmıştı ve Debre bölgesindeki diğer bazı gruplar, kapsadığı bölgelere gönderilen bazı telgraflar dışında olup bitenlerden neredeyse habersizdi. Kosova vilayetindeki ayaklanmanın liderleri arasındaki görüş ayrılıkları da Üsküp'ün kuşatılmasından sonra artmaya başladı. Hasan Bey, 1920 tarihli risalesinde, İsa Bolatin ve Yakovalı Rıza Bey'i, şehri aldıktan sonra kuvvetleriyle birlikte ayrılmaya ve eski padişah Abdülhamid'i sürgünden kurtarmak amacıyla Selanik'e saldırı düzenlemeye karar verdiklerini iddia ediyordu. Bu tür imalar, Bolatin'in yeğeni Tafil Bolatin'in 1996'da ölümünden sonra yayınlanan anılarında yalanlanacaktı. Bolatin'e göre hiçbir zaman böyle bir plan olmadı. Ayaklanmanın koordineli olmadığı ve hem halihazırda Üsküp'te bulunan ana grubun liderlerinin hem de orta Arnavutluk ve Merdita gibi diğer grupların isyancıların niyetlerinin aynı olmaktan uzak olduğu açıktı.
Kosova'daki durum ve Osmanlı ordusu saflarında artan muhalefet karşısında Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşa 9 Temmuz 1912'de istifa etti ve sekiz gün sonra Mehmed Said Paşa başkanlığındaki hükûmet de istifa etti. Debre'nin Martaneş bölgesindeki isyancıların başında bulunan Ohrili İrfan Bey, orta Arnavutluk'taki isyancıların lideri Abdi Toptanî Bey'e 25 Haziran 1912'de gönderdiği mektupta, yabancı bir gazeteci kendisiyle röportaj yapmak için gelirse ne cevap vereceğini sordu. Ona göre isyancılar arasında bir anlaşma olması gerekiyordu ama bu gerçekleşmedi. Halâskâr Zâbitân arasında bazılarının Arnavutluk davası için değil Hürriyet ve İtilâf Fırkası için çalıştığı gerçeğini pek hoş karşılamadı. Gazete yazılarında bunun Jön Türk hükûmetine karşı bir ayaklanma olduğunu belirten Hasan Bey hakkında da şüpheler dile getirildi. İrfan Bey'e göre Debre'den bazı liderler bunun karşılığında Hürriyet ve İtilâf Fırkası için değil Arnavutluk için savaşacaklarına söz vermişti. Ağustos ayının başında Müşir İbrahim Paşa, Üsküp'teki Arnavut isyancıların liderleriyle görüşmelere başladı. O günlerde Abdi Toptanî Bey, Kosovalı liderlere her şeyden önce koordinasyona ihtiyaç duyulduğunu yazdı. Hasan Bey'e, programı veya Kosova'daki durum hakkında kendisinden herhangi bir haber alamadığından şikayetçi oldu. Bir muhtıra için özerklikten basit idari ademi merkeziyete kadar uzanan üç taslak hazırlamışlardı ve diğer isyancılarla önceden görüşmeyi umuyorlardı. Gawrych'e göre Necip Bey ve Hasan Bey gibi kişiler, Kosovalı yerel liderlerin halk arasında sahip olduğu güçlü desteği göremedikleri için yeni hükûmetle uzlaşmaya daha fazla ilgi duyuyorlardı. Aynı ay hükûmet, Arnavut liderlerin taleplerinin çoğunu kabul edecekti.
8 Ekim 1912'de Karadağ aniden Osmanlı İmparatorluğu'na savaş ilan etti ve Prizren ile birlikte İşkodra, Yakova ve İpek'i ele geçirmek amacıyla Arnavut vilayetlerini işgal etti.Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan da yakında Karadağ'ı takip ederek tamamen çöküşün eşiğindeki Bâb-ı Âli'ye savaş ilan edeceklerdi. Savaş devam ederken 28 Kasım 1912'de Arnavutluk, Avusturya-Macaristan'ın desteğiyle Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlığını ilan edecekti. O zamana kadarki Osmanlı topraklarının Balkan komşuları tarafından işgal edilmesine yanıt olarak yeni devlet, artık bağımsız olan Arnavut toprakları ve şehirleri için savaşmak için hiçbir neden vermeden tarafsız bir duruş sergileyerek çatışmalara katılmayacaktı. Ancak Arnavutluk'un sınırları yalnızca bir yıl sonra Büyükelçiler Konferansı tarafından resmen tanınacak ve Arnavutluk'un hak iddia ettiği toprakların tamamını kapsamayacaktır.Birinci Balkan Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu'nun Arnavut çoğunluğun yaşadığı toprakları komşu devletler lehine kaybetmesiyle sonuçlanacaktı. Konferans daha sonra Sırbistan'a Kosova vilayetinin neredeyse tamamını ve Manastır vilayetinin büyük bir bölümünü ödüllendirecekti. Yunanistan, Sırbistan ve Bulgaristan ile paylaşacağı Yanya vilayetinin ve Manastır vilayetinin geri kalan kısmının bir kısmını aldı. Karadağ, altı aydan fazla süredir kuşatma altında tuttuğu İşkodra'yı almaya çalıştı. Şehir önce Hasan Rıza Paşa komutasındaki Osmanlı kuvvetleri tarafından savunuldu, ardından Arnavutluk'un bağımsızlığından yaklaşık beş ay sonra ve Londra'daki Büyükelçiler Konferansı'ndan iki ay sonra şehri teslim eden Esad Toptanî Paşa tarafından savunuldu. Konferansta, Avusturya-Macaristan ve İtalya'nın baskısıyla İşkodra, bağımsız ve egemen bir prenslik olarak tanınan Arnavutluk'un bir parçası olarak resmen tanındı. Osmanlı İmparatorluğu'nun bölgeden çekilmesi ve ardından gelen savaşlar sonucunda Arnavut nüfusunun yarıdan fazlası Arnavut devletinin resmî toprakları dışında kalacaktı.
Notlar
- ^ Alternatif olarak Taksim Komplosu (Komploti i Taksimit) ve daha az yaygın olarak da Taksim Meclisi (Kuvendi i Taksimit) olarak da bilinir.
Kaynakça
- Özel
- ^ a b Kadria 2016, ss. 120‒121; Elsie & Destani 2019.
- ^ Skendi 2015, s. 361; Gawrych 2006, ss. 153–154; 157; Blumi 2013, ss. 542–543.
- ^ a b Skendi 2015, s. 336.
- ^ Clayer 2009, ss. 556; 618.
- ^ Frashëri 2004, s. 320.
- ^ Clayer 2009, ss. 552–553; Skendi 2015, ss. 344–345.
- ^ Marku 2017, ss. 101–102; Skendi 2015, ss. 344–346.
- ^ Clayer 2013, ss. 101‒102; Gawrych 2006, ss. 179‒183.
- ^ Gawrych 2006, ss. 179‒183; Clayer 2009, s. 561; Vickers 1999, s. 63.
- ^ Clayer 2009, s. 618; Skendi 2015, s. 393; 406‒407; Clayer 2013, ss. 101‒102; Vickers 1999, s. 63; Aydın 2019, s. 1099.
- ^ Clayer 2013, ss. 101‒102; Gawrych 2006, s. 177; Skendi 2015, ss. 405; Blumi 2013, s. 539.
- ^ Vickers 1999, ss. 63‒64; Aydın 2019, ss. 1100-1101.
- ^ Skendi 2015, ss. 411‒412; 423; Aydın 2019, ss. 1100-1101.
- ^ Gawrych 2006, s. 188; Aydın 2019, ss. 1100-1101.
- ^ Gawrych 2006, s. 188; Vickers 1999, s. 65; Aydın 2019, s. 1100-1101.
- ^ Malcolm 2002, ss. 245‒246; Gawrych 2006, s. 141; Clayer 2009, s. 343.
- ^ Kansu 2021, s. 307.
- ^ Kadria 2016, ss. 118‒119; Frashëri 2004, s. 338; Gawrych 2006, s. 190; Skendi 2015, s. 425.
- ^ Kansu 2021, s. 323; Gawrych 2006, s. 190.
- ^ Kansu 2021, s. 307; Frashëri 2004, ss. 338‒339; Skendi 2015, s. 425.
- ^ Cana 2009, s. 9; Kadria 2016, ss. 119; 121; Elsie & Destani 2019, ss. 69‒71; Clayer 2009, s. 627.
- ^ a b c d Elsie & Destani 2019, ss. 69‒71.
- ^ Cana 2009, s. 10; Malcolm 2002, ss. 245‒246; Kadria 2016, ss. 121; Elsie & Destani 2019, ss. 69‒71.
- ^ Kadria 2016, ss. 120‒121; Cana 2009, s. 10; Elsie & Destani 2019, ss. 69‒71; Ikonomi 2012, ss. 41‒42.
- ^ Gostentschnigg 2017, s. 531.
- ^ Ikonomi 2012, ss. 41‒43; Kadria 2016, ss. 141‒144.
- ^ Cana 2009, s. 10; Kadria 2016, ss. 120‒121; Elsie & Destani 2019, ss. 69‒71.
- ^ Clayer 2009, s. 627.
- ^ Cana 2009, s. 10; Skendi 2015, ss. 427‒428.
- ^ Malcolm 2002, ss. 245‒246.
- ^ Gawrych 2006, ss. 167–168.
- ^ Elsie & Destani 2019, ss. 76‒77.
- ^ Cana 2009, s. 10; Elsie & Destani 2019, ss. 69‒71; Gawrych 2006, ss. 190‒191; Skendi 2015, ss. 427‒428.
- ^ Cana 2009, s. 10; Elsie & Destani 2019, ss. 69‒71.
- ^ Marku 2017, s. 103; Clayer 2009, s. 627; Skendi 2015, s. 425.
- ^ Clayer 2013, s. 115.
- ^ a b Kansu 2021, s. 323.
- ^ Kansu 2021, s. 381.
- ^ a b Kansu 2021, s. 380.
- ^ Kadria 2016, s. 121; Kansu 2021.
- ^ Elsie & Destani 2019.
- ^ Kadria 2016, s. 125.
- ^ Kansu 2021, ss. 323‒324; Kadria 2016, ss. 119‒120.
- ^ Kadria 2016, ss. 119‒120; Marku 2017, s. 106; Skendi 2015, s. 426.
- ^ Skendi 2015, s. 426.
- ^ Clayer 2009, s. 628.
- ^ Clayer 2009, s. 628; Aydın 2019, s. 1104.
- ^ Kadria 2016, s. 126; Elsie & Destani 2019, ss. 74‒75.
- ^ Skendi 2015; Gawrych 2006, s. 192; Malcolm 2002, s. 246‒247; Aydın 2019, s. 1104.
- ^ Clayer 2009, s. 601; Skendi 2015, s. 430; Gawrych 2006, s. 192; Vickers 1999, s. 66.
- ^ Clayer 2009, s. 601‒602; Gawrych 2006, s. 193.
- ^ Skendi 2015; Gawrych 2006, s. 192.
- ^ Gawrych 2006, s. 192; Vickers 1999, ss. 66‒67; Aydın 2019, ss. 1107-1110.
- ^ Gawrych 2006, s. 195; Vickers 1999, ss. 66‒67; Aydın 2019, ss. 1110-1111.
- ^ Gawrych 2006, s. 194‒195; Malcolm 2002, ss. 247‒248.
- ^ Gawrych 2006, s. 195.
- ^ Clayer 2009, s. 631.
- ^ a b Gawrych 2006, s. 193; Clayer 2013, s. 118.
- ^ a b c d e Clayer 2009, ss. 629‒630.
- ^ Gawrych 2006, s. 194.
- ^ Malcolm 2002, s. 248.
- ^ a b Vickers 1999, s. 67; Aydın 2019, s. 1113.
- ^ Vickers 1999, ss. 69‒70; Aydın 2019, s. 1114; Aydın 2019, s. 1117.
- ^ a b Vickers 1999, ss. 69‒70; Aydın 2019, s. 1121.
- ^ Vickers 1999, ss. 69‒70; Blumi 2013, ss. 540‒541; Aydın 2019, s. 1120.
- Genel
- Aydın, Mithat (Kış 2019), "Arnavutluk'un Osmanlı Devleti'nden Kopuşu Sorunu (1912-1913)", Belgi Dergisi, Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2 (17), ss. 1094-1128, doi:10.33431/belgi.501017
- Blumi, Isa (2013), "Impacts of the Balkan Wars: The Uncharted Paths from Empire to Nation-State", Yavuz, M. Hakan; Blumi, Isa (Ed.), War and Nationalism: The Balkan Wars, 1912-1913, and Their Sociopolitical Implications, University of Utah Press, ISBN
- Cana, Zekeria (2009), "Rreth kryengritjes së vitit 1912" [1912 ayaklanması hakkında], Gjurmime Albanologjike - Seria e Shkencave Historike (Arnavutça), 39, ss. 9-23, ISSN 0350-6258
- Clayer, Nathalie (2009), Në fillimet e nacionalizmit shqiptar: lindja e një kombi me shumicë myslimane në Evropë [Arnavut milliyetçiliğinin kökenleri: Avrupa'da çoğunluğu Müslüman bir ulusun doğuşu] (Arnavutça), Puto, Artan tarafından çevrildi, Botime Përpjekja, ISBN ; Original in French
- Clayer, Nathalie (2013), "Edhe një herë mbi kryengritjet shqiptare të pasvitit 1908" [Bir kez daha 1908 sonrası Arnavut ayaklanmaları üzerine], Përpjekja (Arnavutça), 30–31, ss. 85-122, ISSN 2073-4107
- Elsie, Robert; Destani, Bejtullah D. (25 Temmuz 2019), Kosovo, A Documentary History: From the Balkan Wars to World War II, Bloomsbury Academic, ISBN
- Frashëri, Kristo (2004), Historia e Tiranës [Tiran tarihi] (Arnavutça), Botimet Toena, ISBN
- Gawrych, George (2006), The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913, Londra: I.B. Tauris, ISBN
- Gostentschnigg, Kurt (14 Aralık 2017), Wissenschaft im Spannungsfeld von Politik und Militär: Die österreichisch-ungarische Albanologie 1867-1918 [Siyaset ve ordu arasındaki gerilimler alanında bilim: Avusturya-Macaristan Albanoloji Çalışmaları 1867-1918] (Almanca), Springer Fachmedien Wiesbaden, ISBN
- Ikonomi, Ilir (2012), Pavarësia: Udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit [Bağımsızlık: İsmail Kemali'nin unutulmaz yolu] (Arnavutça), UET Press, ISBN
- Kadria, Sali (2016), "Mbi disa Çështje të Kryengritjes Shqiptare të Vitit 1912" [1912'deki Arnavut isyanının bazı konuları üzerine], Studime Historike (Arnavutça), 1–02, ss. 115-150, ISSN 0563-5799
- Kansu, Aykut (22 Kasım 2021), Politics in Post-Revolutionary Turkey, 1908-1913, BRILL, ISBN
- Malcolm, Noel (2002), Kosovo: A Short History, Pan Books, ISBN
- Marku, Paulin (2017). "Përpjekja e Perandorisë Osmane për të stabilizuar situatën në viset shqiptare: Komisioni i reformave i Haxhi Adil Beut (shkurt-prill 1912)" [Osmanlı İmparatorluğu'nun Arnavut Topraklarındaki Durumu İstikrarlandırma Çabaları: Hacı Adil Bey'in Islahat Komisyonu (Şubat-Nisan 1912)]. Studime Historike (Arnavutça), 1‒02. ss. 101-124. ISSN 0563-5799.
- Skendi, Stavro (8 Aralık 2015), The Albanian National Awakening, Princeton University Press, ISBN
- Vickers, Miranda (1999), The Albanians: A Modern History, Bloomsbury Academic, ISBN
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Taksim toplantisi Arnavutca Mbledhja e Taksimit Ocak 1912 de Osmanli Meclis i Umumi nin Arnavut milliyetci milletvekilleri ve diger onde gelen Arnavut siyasi figurleri tarafindan duzenlenen gizli bir toplantiydi Toplanti duzenlendigi evin konumu nedeniyle adini Taksim Meydani ndan almaktadir Toplanti Arnavut kokenli milletvekillerinin cogunu davet eden ve Arnavutluk topraklarinda Ittihat ve Terakki Cemiyeti iktidarindaki merkezi hukumete karsi silahli bir genel ayaklanma baslatmayi amaclayan Arnavut politikacilar Pristineli Hasan Bey ve Avlonyali Ismail Kemal Bey in girisimiyle duzenlendi Toplanti 1910 da Kosova Vilayeti nde ve 1911 de Yukari Iskodra daglarinda yasanan diger iki Arnavut ayaklanmasinin ardindan gerceklesti Taksim toplantisi ayni yil Iskodra Les Merdita Akcahisar ve Arnavutlarin yasadigi diger yerlerde organizatorlerin beklentilerini asan silahli ayaklanmalarla sonuclanan bir ayaklanmayla sonuclandi En buyuk ayaklanma isyancilarin daha organize oldugu ve Prizren Ipek Yakova Mitrovica ve digerleri gibi onemli sehirleri ele gecirmeyi basardigi Kosova da yasandi Taksim toplantisi Mbledhja e TaksimitKurulusOcak 1912KurucuPristineli Hasan Bey Avlonyali Ismail Kemal BeyKurulus yeriIstanbul Osmanli ImparatorluguKapanisAgustos 1912TurKomploAmacAktivizm Arnavut ozerkligiHizmet bolgesiKosova Iskodra ve Yanya vilayetleriArka plan1902 de L Illustrazione Italiana gazetesinde yayinlanan Arnavut isyancilar grubu Haziran 1908 deki Jon Turk Devrimi ve 1876 anayasasinin padisah II Abdulhamid tarafindan yeniden yururluge konmasindan sonra ayni yil yapilan meclis secimlerinden Arnavut vilayetlerini temsil etmek uzere 26 ila 28 arasinda Arnavut mebus secildi 1902 den bu yana Jon Turkler arasinda biri Turk milliyetciligini digeri Osmanli liberalizmini destekleyen iki temel egilim sekillenmeye basladi Ilk akimin destekcileri devrim sonrasi yillarda imparatorlugu buyuk olcude yonetecek olan Ittihat ve Terakki Cemiyeti ni kurdular Daha sonra Hurriyet ve Itilaf Firkasi olarak anilacak olan ikinci akim ise 1908 1912 yillari arasinda Ittihat ve Terakki ye karsi ana muhalefet grubu olarak gorev yapacakti Hurriyet ve Itilaf Firkasi siyasi bir guc olarak daha orgutlu olan Ittihat ve Terakki nin aksine birlesik bir guc olusturmamis daha ziyade kendi secim bolgelerinde iktidar partisine ve onun politikalarina karsi cikan milletvekillerinden olusuyordu Arnavut siyasetciler hem Ittihat ve Terakki nin hem de Hurriyet ve Itilaf Firkasi nin en ust kademelerinde one cikan isimlerin yer aldigi iki kampa bolunmustu Bagimsiz kalarak duruma veya kisisel cikarlara gore birine veya digerine destek veren siyasi figurler de bulunmaktaydi Anayasanin yeniden yururluge girmesi devrimde aktif bir rol oynadiklari icin Arnavutlar arasinda genel olarak iyi karsilandi ancak ayni zamanda Abdulhamit doneminde uzun suredir askiya alinan ozgurluk ve haklar gibi devrimcilerin sundugu vaatler tarafindan da yonlendirildi Arnavut vilayetlerinde anayasanin guvence altina aldigi ozgurluk ve haklarin uygulanmasi Arnavut okullarinin acilmasi vatansever kuluplerin kurulmasi ve ulusal farkindaligi artirmak amaciyla imparatorluk capinda gazete ve dergilerin acilmasiyla basladi Ittihat ve Terakki bunlari Osmanlicilik ve iktidari Istanbul da merkezilestirme niyetleri icin bir tehdit olarak gormeye basladigindan bu gelismeler cok gecmeden iktidar partisinin politikalariyla celismeye basladi Catismalar erkenden basladi ve Arnavutlarin Arnavut dili icin Latin alfabesini benimsemeye calismalari devrimden neredeyse bir yil sonra 1909 da Manastir Kongresi ile sonuclandi Ittihat ve Terakki Osmanli alfabesinin benimsenmesi icin baski yaparken Arnavut aydinlari bunu Arnavut dilinin fonetikleriyle uyumsuz oldugu gerekcesiyle reddettiler Bir yil sonra 1910 Arnavut Isyani nda durum daha da kotulesti ve once Cavid Pasa ardindan Sevket Turgut Pasa komutasindaki Osmanli kuvvetleri gericileri ve ceteleri bastirma gerekcesiyle Kosova ve Iskodra vilayetlerine gonderildi Arnavut isyancilar bazi zaferler elde ettiler ancak Harbiye naziri Mahmud Sevket Pasa nin komutayi devralmasi ve 35 40 000 askerle takviye edilmesinin ardindan isyan fazla zorluk yasamadan bastirildi Bir yil sonra Mart 1911 de Malisor de cogunlugu Katolik fis olan Malisorlulerin daglilar cikardigi baska bir isyan gerceklesti Sayisi ve boyutu daha sinirli olan benzer ayaklanmalar Merdita da Tiran in daglik bolgelerinde Elbasan da ve guneyde de yasandi Onceki yilda cetecilerin faaliyetlerinin Yanya vilayetinin neredeyse her bolgesinde onemli olcude arttigi Guney Arnavutluk ta da durum ayniydi Ceteler hem Hristiyan hem de Musluman Arnavutlardan olusuyordu ve Osmanli istihbaratina gore Kuzey Arnavutluk taki huzursuzlugu tamamlayacak sekilde Arnavut vilayetlerinin ozerkligini talep ediyorlardi Bu ayaklanmalar her ne kadar koordinasyonsuz ve birbiriyle baglantisiz gibi gorunse de Istanbul daki siyaseti buyuk etkilemis Arnavut milletvekilleri ile hukumet arasinda memnuniyetsizlik yaratmisti Her iki olay da Ittihat ve Terakki nin Arnavut uyeleri ile Ibrahim Temo gibi kurucu uyeler ve Necip Bey Draga Ipekli Bedri Bey Pristineli Hasan Bey ve Esad Toptani Pasa gibi onde gelen isimler de dahil olmak uzere partinin kendisi arasindaki iliskilerin kopmasina katkida bulundu Pristineli Hasan BeyAvlonyali Ismail Kemal Bey Ayrica Ittihat ve Terakki nin reformlari hayata gecirememesi ve Arnavutlara yonelik baskici tedbirlere son vermemesi nedeniyle 1911 yilinin ortasindan yil sonuna kadar parlamentodaki tartismalar hukumet ile Arnavut milletvekilleri arasinda tehditkar bir hal almisti Arnavut milletvekillerinin Ittihat ve Terakki den ayrilislari devam ederken 10 milletvekilinden yedisi muhalefet veya bagimsiz saflarina katildi Ayni yilin 21 Kasim indan bu yana Hurriyet ve Itilaf Firkasi catisi altinda birlesen muhalefet ise Arnavut Sorunu nu destekleme egilimindeydi Arnavut siyasi figurler gecmisteki bolunmelere ragmen artik ortak tehdidin farkina varmaya baslamis ve parlamentodaki konumlarini birlestirmeye baslamis belki de Ittihatcilarin en sert muhalifleri haline gelmislerdi Aralik ayi sonuna gelindiginde Istanbul daki siyasi durum kaynamaya devam etti ve Ittihat ve Terakki muhalif milletvekillerini parlamentodan uzaklastirmak amaciyla Meclis i Mebusan i feshetmeyi ciddi olarak dusunmeye basladi 11 Ocak 1912 de Hurriyet ve Itilaf Firkasi milletvekili Hasan Bey parlamentoda eger hukumet Arnavut vilayetlerindeki politikalarini ve yonetimini degistirmezse Arnavutlar kendilerine dusen siyasi haklari alamazsa bu kacinilmazdir Bir patlama olacagini bunun sonucunda da agir ve kanli olaylarin yasanacagini ifade etti Yani Jon Turkler bu baskici ic politikayi surdurmeye devam ederse isyan bayragini ilk yukseltenler arasinda ben de olacagim diye ekledi Oturumun kapanmasinin ardindan yine Hurriyet ve Itilaf Firkasi uyesi Ismail Kemal Bey Hasan Bey e yaklasarak tutumundan dolayi tebrik etti ve hep birlikte Pristineli Hasan Bey in evinde bulusarak Ittihat ve Terakki yi Arnavutlarin taleplerini kabul etmeye zorlayacak onlemlerin hayata gecirilmesi icin atilabilecek adimlari tartismaya karar verdiler ToplantiAvlonyali Sureyya BeyLibhovali Mufid Bey Kemal Bey ile Hasan Bey arasindaki gorusmelerin ardindan her ikisi de genel bir isyanin tek cozum oldugu ve Arnavutluk un ozerkliginin nihai hedef olmasi gerektigi cunku ancak o zaman uzun zamandir talep edilen ozgurlukler ve haklarin garanti altina alinabilecegi sonucuna vardi Hedefe ulasmak icin Kemal Bey in bir sure yasadigi Istanbul un Beyoglu semtindeki Pera Palas Oteli nde bulusup daha detayli gorusmeye karar verdiler Ertesi gun ikili hedefe ulasmak icin kendileriyle ayni kanaate sahip ve guvenilebilecek diger Arnavut milletvekillerinin destegini almalari gerektigi konusunda anlastilar Toplantinin Kuvend Meclis seklinde yapilmasi ve toplantinin mumkun oldugu kadar gizli ve yetkililerden saklanmasi konusunda mutabakata varildi Bu nedenle eski Sadrazam Avlonyali Ferid Pasa nin kardesi ve ayni zamanda Kemal Bey in birinci dereceden kuzeni olan Avlonyali Sureyya Bey in yakindaki evinde yapilmasina karar verildi Toplanti daha sonra Taksim Meydani yakininda duzenlendigi yer nedeniyle Arnavut tarih yaziminda Taksim Komplosu olarak anilacakti Taninmis bir Avusturya yanlisi olan Sureyya Bey Kemal Bey den farkli gorusler dile getirmekten o kadar cekinmedi ki karsit gruplar ortaya cikti Milletvekili olmasa da Sureyya Bey Arnavutluk un tam bagimsizligini destekledi ve bu gorusunu gerek imparatorlugun gazete yazilarinda gerekse Avusturya basininda yayinlanan roportajlarda acikca dile getirmekten cekinmedi Bu gorus digerlerinin almayi tercih ettigi veya en azindan yapmayi umdugu seye yani Osmanli Imparatorlugu altinda bir ozerklige aykiriydi cunku onlara gore Balkanlar da bircok cephenin acilmasi Arnavutlarin buyuk bir gucun destegiyle birden fazla dusman ordusuna karsi savunulamayan topraklarina mal olacagi korkusu bulunmaktaydi Aziz Viryoni PasaEsad Toptani Pasa Toplantiyi duzenleyen iki kisi ve ev sahibinin yani sira faaliyet gosterdikleri bolgelerde son derece etkili isimler olan Dirac Sancagi vekili Esad Toptani Pasa Delvinali Libhovali Mufid Bey ve Aziz Viryoni Pasa nin da toplantiya davet edilmesine karar verildi Toplanti Kemal Bey baskanliginda baslarken Hasan Bey toplantinin gizli kalmasi gerektiginden toplantiya baslamadan once hazir bulunanlardan besa yemin etme veya seref sozu almalarini istedi Devrim sonrasi donemde ve ozellikle son iki yilda Arnavutlara karsi yasananlar ozetlendikten sonra haklarin kazanilmasinin tek cozumunun genel bir silahli ayaklanma oldugu tum katilimcilara anlatildi Bagimsizligin dini fanatikler veya hala padisaha ve imparatorluga sadik olanlar arasinda destek bulma ihtimalinin dusuk oldugu dusunulerek ozerklik fikri de one suruldu Hasan Bey Kosova vilayetinin diger liderlerini orgutleyerek onlari davaya katilmaya ikna etme gorevini ustlendi Ipekli Bedri Bey ve Necip Bey Draga gibi bunlarin cogu yakin zamana kadar Ittihat ve Terakki uyesiydi Isa Bolatin ve o zamanlar Anadolu ya surgun edilen Yakovali Riza Bey Kruezi gibi digerleri ise Jon Turkler tarafindan tahttan indirilen padilah II Abdulhamid in yeminli takipcileriydi Esad Pasa padisahin huzurunda tahttan indirilme fetvasini okuyan kisiydi O zamanlar Krasniki nin liderlerinden biri olan Bayram Curri gibi cok fazla ikna cabasi olmadan isyana katilmaya hazir olanlar da vardi Ismail Kemal Bey Buyuk Guclerden destek saglamak ve ozellikle isyan icin ihtiyac duyulan silah ve parayi bulmak icin Karadag uzerinden 15 000 Mauser tufegi ve yaklasik 10 000 altin Napoleon gonderilecegi vaadini devraldi Ayrica disaridan destek almak icin Avrupa ya da gidecekti Esad Pasa Orta Arnavutluk ve Merdita deki ayaklanma hazirliklariyla kendisinin ilgileneceginin garantisini verdi Aziz Pasa Sureyya Bey ile Berat ve Avlonya bolgesinde Mufid Bey ise Ergirikasri ve cevre bolgelerde isyani hazirlayacakti Hazirliklar ve ayaklanma18 Ocak 1912 de Meclis i Mebusan Ittihat ve Terakki nin kiskirtmasiyla yeni secimlerle muhalif milletvekillerinin yerine sadik milletvekillerinin getirilmesi umuduyla padisah V Mehmed tarafindan feshedildi Bu bazi komplocular icin isleri karmasik hale getirdi cunku bir isyan yer desteklerini tehlikeye atabilirken yeni bir yetki kazanmak zorunda kalacaklardi Ocak ve Subat aylari arasinda Avrupa ya seyahat eden ancak aralarinda Kemal Bey in yakin arkadaslari olan Iskodra dan genc bir Katolik aktivist olan Luigj Gurakuqi ve her ikisi de Kemal Bey in yakin arkadaslari olan Esad Pasa nin kuzeni Fazil Toptani Pasa nin de bulundugu sahadaki muhbirleri araciligiyla olaylari yakindan takip eden Kemal Bey disinda tum komplocular nufuz bolgelerine geri donmustu Ocak ayinin sonuna gelindiginde Arnavut vilayetlerinde zaten kotu olan durum oldukca kotulesti Avlonya ve Ergirikasri kazalarindaki koylulerin vergi odemeyi reddetmeleri uzerine bir baska karmasiklik daha ortaya cikti Vergi tahsildarlari israr etmeleri halinde olumle tehdit edilmis ve bu nedenle askeri yardim talep etmisler ancak yerel askeri yetkililer tarafindan acikca reddedilmis ve konu Dahiliye Nezareti ne iletilmisti Yerel yetkililer bu hareketlerin arkasinda Ismail Kemal Bey ve diger isimlerin oldugunu dusunuyordu Arnavutluk daglarindaki ayaklanmaya katilan bazi firar eden Osmanli subaylari Temmuz 1912 de Wiener Bilder tarafindan resmedilmistir Cagdas tarih yaziminda bazi akademisyenler ayaklanmanin Riza Nur araciligiyla komplocularla aracilar araciligiyla temas kuran muhalefet partisi Hurriyet ve Itilaf Firkasi nin destegini aldigini one surduler Aslinda liberallerin arkasinda isyanin finansorlerinden biri oldugu soylenen Prens Sabahaddin bulunmaktaydi Riza Nur ayni zamanda Yakova bolgesindeki en etkili liderlerden biri olan Yakovali Riza Bey in surgunden serbest birakilmasini da mumkun kilmisti 31 Mart Olayi olarak bilinen 1909 da dini fanatiklerin ve o zamanki padisahin destekcilerinin Jon Turk hukumetini devirmeye calistigi karsi darbe girisimi nedeniyle Sinop a surgune gonderildi Bu iddia Suleyman Kulce gibi daha sonraki yazarlar tarafindan 1944 te yayimlanan Osmanli tarihinde Arnavutluk adli kitapta desteklenecek ancak Aykut Kansu gibi 21 yuzyilin diger yazarlari tarafindan da yeniden canlandirilacaktir Hasan Bey olaylar sonrasinda yazdigi anilarinda 1920 yilinda yayinladigi bir brosurde ahlakli Turklerin hakim oldugu ve orgutledigi bir partinin katilimini yalanlamis boyle bir plandan haberdar olmalari durumunda ayaklanmanin orgutlenmesinin imkansiz ve tehlikeli olacagini savunmustu Hasan Bey daha sonraki iddialara yanit olarak sunu ileri surecekti Biz Turkleri Arnavutluk komplomuz hakkinda bilgilendirecek kadar cilgin degildik ne de Turkler Arnavutlarin kendi ordularina karsi silahlanmasina izin vermezlerdi Biz komplocular siyasi partiler arasindaki dusmanliktan yararlandik ancak hicbir sekilde komplonun tamamen ulusal karakterini ihlal etmedik 1912 Arnavutluk Genel Ayaklanmasi nin kesin baslangic tarihini belirlemek zordur cunku isyan eylemleri yukaridan asagiya bir askeri hiyerarsi altinda organize edilmemistir Aslinda bunlar yereldi daginikti ve birbirleriyle ilgisizdi Ocak ve Subat aylari arasindaki donemde surekli saldirilar yasandi Esas olarak Yakova ve Ipek kirsalinda yogunlasmislardi ve Osmanli kuvvetlerine bazi kayiplar verdiler Mart ve Nisan aylarinda secimler baslamis ve Mehmed Said Pasa nin reforme edilen hukumeti isyanci gruplarla gorusmek uzere dahiliye naziri Haci Adil Arda baskanliginda bir komisyonu isyan bolgelerine gondermisti Reform Komisyonu kendi adiyla anildigi sekliyle Ittihat ve Terakki nin gorkemli zaferine yardimci olarak secim baskisinin bir araci olarak hizmet etmeyi tercih ediyordu Kampanyanin iki ayi boyunca isyancilar tarafindan bircok saldiri duzenlendi ancak pek basarili olamadi Secim sonunda Ittihat ve Terakki salt cogunlugu elde etti Neredeyse tum muhalif milletvekillerinin yerini su ya da bu sekilde iktidara sadik vekiller aldi Arnavut vilayetlerinde secim sureci derinden manipule edildi Hurriyet ve Itilaf Firkasi nin veya bagimsiz adaylarin kazandigi bircok secim bolgesinde sandiklar Ittihat ve Terakki yanlisi oylarla doldu ve bazi durumlarda secimler tekrarlandi Bu kayip komploculari ayaklanmaya silah almaya motive etti ve buna Debre milletvekili Dukakinzade Basri Bey gibi diger eski Arnavut milletvekilleri de katilacakti Kemal Bey Ocak toplantisinda ayaklanma icin silah ve fon saglama sozu vermesine ragmen bunlari saglamayi umdugu Avrupa ya henuz gitmemisti Bu kosullar altinda Hasan Bey gerekli silah ve fonlari saglamak uzere Uskup bolgesinde elinde bulunan bazi depolari satmayi uygun gordu Mayis ortasinda isyancilar tarafindan baska bir kuvend toplanmasina karar verildi Bu toplanti 21 25 Mayis 1912 tarihleri arasinda bu kez Yunik te yapilacak ve Ipek Istok Yakova Has Yakova Yaylasi Kosova Ovasi Vicitirin gibi Kosova vilayetinin yani sira Debre ve Iskodra sancaklarinin onde gelen liderleri tarafindan farkli yerlerinden delegeler katilacakti Temmuz ortasindan itibaren ordudaki firarlar ayaklanmanin gidisatini etkiledi 22 Temmuz 1912 de Manastir da yuzbasi Kalkandelenli Tayyar liderligindeki 150 monarsi yanlisi asker ve subaylari garnizonlarini terk ederek cephane ve toplarla daglara kacti Daha sonra darbeyle sonuclanacak olan yeni parlamentonun feshedilmesini talep ettiler Cogu Arnavut olmasina ragmen talepleri ve hedefleri o zamana kadar isyancilarin taleplerinden oldukca farkli gorunuyordu Halaskar Zabitan olarak adlandirilanlar daha sonra Hurriyet ve Itilaf Firkasi nin silahli kanadi olarak bilinecekti Bu sirada merkezi hukumet dini farkliliklardan yararlanmaya calisti ve Katolik Merdita yi Iskodra ve Akcahisar Muslumanlariyla karsi karsiya getirmeye calistiysa da bu girisimler basarisiz oldu Akcahisar ve Tiran 1911 in sonundan beri isyana hazirlaniyorlardi ve Haziran ayi sonunda Katolik Merdita ve Zadrima isyancilariyla birlestiler SonrasiEkim 1912 de La Tribuna Illustrata gazetesinde resmedilen daglardan dusmanin hareketlerini izleyen Arnavut ceteleri Yunik Meclisi ayaklanmayi yeniden atesledi ve Arnavut kuvvetlerine daha iyi organizasyon sagladi Arnavut liderlerin yaptigi genel besa nin ardindan ayaklanma o zamana kadar gorulenden bambaska bir boyuta burunecekti Isyancilar Kosova vilayetinin neredeyse tum sehirlerinin kontrolunu ele gecirdi Faaliyetleri ayni zamanda vilayetin merkezi olan Uskup un kusatilmasiyla doruga ulasti Yaklasik 16 000 ila 30 000 askerin kusatmaya katilmasi Istanbul hukumetini isyancilarin taleplerini dikkate almaya zorladi Aslinda Yunik Meclisi nde formule edilen ve Greca Muhtirasi nin turevleri olan talepler yaygin olarak Hasan Bey in On Dort Maddesi olarak bilinecekti Bu arada isyancilarin kucuk cetecileri ile Kosova vilayetinin ana grubu arasindaki iletisim giderek zorlasti Orta Arnavutluk taki isyancilar Merdita daki isyancilara katilmisti ve Debre bolgesindeki diger bazi gruplar kapsadigi bolgelere gonderilen bazi telgraflar disinda olup bitenlerden neredeyse habersizdi Kosova vilayetindeki ayaklanmanin liderleri arasindaki gorus ayriliklari da Uskup un kusatilmasindan sonra artmaya basladi Hasan Bey 1920 tarihli risalesinde Isa Bolatin ve Yakovali Riza Bey i sehri aldiktan sonra kuvvetleriyle birlikte ayrilmaya ve eski padisah Abdulhamid i surgunden kurtarmak amaciyla Selanik e saldiri duzenlemeye karar verdiklerini iddia ediyordu Bu tur imalar Bolatin in yegeni Tafil Bolatin in 1996 da olumunden sonra yayinlanan anilarinda yalanlanacakti Bolatin e gore hicbir zaman boyle bir plan olmadi Ayaklanmanin koordineli olmadigi ve hem halihazirda Uskup te bulunan ana grubun liderlerinin hem de orta Arnavutluk ve Merdita gibi diger gruplarin isyancilarin niyetlerinin ayni olmaktan uzak oldugu acikti Kosova daki durum ve Osmanli ordusu saflarinda artan muhalefet karsisinda Harbiye Naziri Mahmud Sevket Pasa 9 Temmuz 1912 de istifa etti ve sekiz gun sonra Mehmed Said Pasa baskanligindaki hukumet de istifa etti Debre nin Martanes bolgesindeki isyancilarin basinda bulunan Ohrili Irfan Bey orta Arnavutluk taki isyancilarin lideri Abdi Toptani Bey e 25 Haziran 1912 de gonderdigi mektupta yabanci bir gazeteci kendisiyle roportaj yapmak icin gelirse ne cevap verecegini sordu Ona gore isyancilar arasinda bir anlasma olmasi gerekiyordu ama bu gerceklesmedi Halaskar Zabitan arasinda bazilarinin Arnavutluk davasi icin degil Hurriyet ve Itilaf Firkasi icin calistigi gercegini pek hos karsilamadi Gazete yazilarinda bunun Jon Turk hukumetine karsi bir ayaklanma oldugunu belirten Hasan Bey hakkinda da supheler dile getirildi Irfan Bey e gore Debre den bazi liderler bunun karsiliginda Hurriyet ve Itilaf Firkasi icin degil Arnavutluk icin savasacaklarina soz vermisti Agustos ayinin basinda Musir Ibrahim Pasa Uskup teki Arnavut isyancilarin liderleriyle gorusmelere basladi O gunlerde Abdi Toptani Bey Kosovali liderlere her seyden once koordinasyona ihtiyac duyuldugunu yazdi Hasan Bey e programi veya Kosova daki durum hakkinda kendisinden herhangi bir haber alamadigindan sikayetci oldu Bir muhtira icin ozerklikten basit idari ademi merkeziyete kadar uzanan uc taslak hazirlamislardi ve diger isyancilarla onceden gorusmeyi umuyorlardi Gawrych e gore Necip Bey ve Hasan Bey gibi kisiler Kosovali yerel liderlerin halk arasinda sahip oldugu guclu destegi goremedikleri icin yeni hukumetle uzlasmaya daha fazla ilgi duyuyorlardi Ayni ay hukumet Arnavut liderlerin taleplerinin cogunu kabul edecekti 8 Ekim 1912 de Karadag aniden Osmanli Imparatorlugu na savas ilan etti ve Prizren ile birlikte Iskodra Yakova ve Ipek i ele gecirmek amaciyla Arnavut vilayetlerini isgal etti Sirbistan Bulgaristan ve Yunanistan da yakinda Karadag i takip ederek tamamen cokusun esigindeki Bab i Ali ye savas ilan edeceklerdi Savas devam ederken 28 Kasim 1912 de Arnavutluk Avusturya Macaristan in destegiyle Osmanli Imparatorlugu ndan bagimsizligini ilan edecekti O zamana kadarki Osmanli topraklarinin Balkan komsulari tarafindan isgal edilmesine yanit olarak yeni devlet artik bagimsiz olan Arnavut topraklari ve sehirleri icin savasmak icin hicbir neden vermeden tarafsiz bir durus sergileyerek catismalara katilmayacakti Ancak Arnavutluk un sinirlari yalnizca bir yil sonra Buyukelciler Konferansi tarafindan resmen taninacak ve Arnavutluk un hak iddia ettigi topraklarin tamamini kapsamayacaktir Birinci Balkan Savasi Osmanli Imparatorlugu nun Arnavut cogunlugun yasadigi topraklari komsu devletler lehine kaybetmesiyle sonuclanacakti Konferans daha sonra Sirbistan a Kosova vilayetinin neredeyse tamamini ve Manastir vilayetinin buyuk bir bolumunu odullendirecekti Yunanistan Sirbistan ve Bulgaristan ile paylasacagi Yanya vilayetinin ve Manastir vilayetinin geri kalan kisminin bir kismini aldi Karadag alti aydan fazla suredir kusatma altinda tuttugu Iskodra yi almaya calisti Sehir once Hasan Riza Pasa komutasindaki Osmanli kuvvetleri tarafindan savunuldu ardindan Arnavutluk un bagimsizligindan yaklasik bes ay sonra ve Londra daki Buyukelciler Konferansi ndan iki ay sonra sehri teslim eden Esad Toptani Pasa tarafindan savunuldu Konferansta Avusturya Macaristan ve Italya nin baskisiyla Iskodra bagimsiz ve egemen bir prenslik olarak taninan Arnavutluk un bir parcasi olarak resmen tanindi Osmanli Imparatorlugu nun bolgeden cekilmesi ve ardindan gelen savaslar sonucunda Arnavut nufusunun yaridan fazlasi Arnavut devletinin resmi topraklari disinda kalacakti Notlar Alternatif olarak Taksim Komplosu Komploti i Taksimit ve daha az yaygin olarak da Taksim Meclisi Kuvendi i Taksimit olarak da bilinir KaynakcaOzel a b Kadria 2016 ss 120 121 Elsie amp Destani 2019 Skendi 2015 s 361 Gawrych 2006 ss 153 154 157 Blumi 2013 ss 542 543 a b Skendi 2015 s 336 Clayer 2009 ss 556 618 Frasheri 2004 s 320 Clayer 2009 ss 552 553 Skendi 2015 ss 344 345 Marku 2017 ss 101 102 Skendi 2015 ss 344 346 Clayer 2013 ss 101 102 Gawrych 2006 ss 179 183 Gawrych 2006 ss 179 183 Clayer 2009 s 561 Vickers 1999 s 63 Clayer 2009 s 618 Skendi 2015 s 393 406 407 Clayer 2013 ss 101 102 Vickers 1999 s 63 Aydin 2019 s 1099 Clayer 2013 ss 101 102 Gawrych 2006 s 177 Skendi 2015 ss 405 Blumi 2013 s 539 Vickers 1999 ss 63 64 Aydin 2019 ss 1100 1101 Skendi 2015 ss 411 412 423 Aydin 2019 ss 1100 1101 Gawrych 2006 s 188 Aydin 2019 ss 1100 1101 Gawrych 2006 s 188 Vickers 1999 s 65 Aydin 2019 s 1100 1101 Malcolm 2002 ss 245 246 Gawrych 2006 s 141 Clayer 2009 s 343 Kansu 2021 s 307 Kadria 2016 ss 118 119 Frasheri 2004 s 338 Gawrych 2006 s 190 Skendi 2015 s 425 Kansu 2021 s 323 Gawrych 2006 s 190 Kansu 2021 s 307 Frasheri 2004 ss 338 339 Skendi 2015 s 425 Cana 2009 s 9 Kadria 2016 ss 119 121 Elsie amp Destani 2019 ss 69 71 Clayer 2009 s 627 a b c d Elsie amp Destani 2019 ss 69 71 Cana 2009 s 10 Malcolm 2002 ss 245 246 Kadria 2016 ss 121 Elsie amp Destani 2019 ss 69 71 Kadria 2016 ss 120 121 Cana 2009 s 10 Elsie amp Destani 2019 ss 69 71 Ikonomi 2012 ss 41 42 Gostentschnigg 2017 s 531 Ikonomi 2012 ss 41 43 Kadria 2016 ss 141 144 Cana 2009 s 10 Kadria 2016 ss 120 121 Elsie amp Destani 2019 ss 69 71 Clayer 2009 s 627 Cana 2009 s 10 Skendi 2015 ss 427 428 Malcolm 2002 ss 245 246 Gawrych 2006 ss 167 168 Elsie amp Destani 2019 ss 76 77 Cana 2009 s 10 Elsie amp Destani 2019 ss 69 71 Gawrych 2006 ss 190 191 Skendi 2015 ss 427 428 Cana 2009 s 10 Elsie amp Destani 2019 ss 69 71 Marku 2017 s 103 Clayer 2009 s 627 Skendi 2015 s 425 Clayer 2013 s 115 a b Kansu 2021 s 323 Kansu 2021 s 381 a b Kansu 2021 s 380 Kadria 2016 s 121 Kansu 2021 Elsie amp Destani 2019 Kadria 2016 s 125 Kansu 2021 ss 323 324 Kadria 2016 ss 119 120 Kadria 2016 ss 119 120 Marku 2017 s 106 Skendi 2015 s 426 Skendi 2015 s 426 Clayer 2009 s 628 Clayer 2009 s 628 Aydin 2019 s 1104 Kadria 2016 s 126 Elsie amp Destani 2019 ss 74 75 Skendi 2015 Gawrych 2006 s 192 Malcolm 2002 s 246 247 Aydin 2019 s 1104 Clayer 2009 s 601 Skendi 2015 s 430 Gawrych 2006 s 192 Vickers 1999 s 66 Clayer 2009 s 601 602 Gawrych 2006 s 193 Skendi 2015 Gawrych 2006 s 192 Gawrych 2006 s 192 Vickers 1999 ss 66 67 Aydin 2019 ss 1107 1110 Gawrych 2006 s 195 Vickers 1999 ss 66 67 Aydin 2019 ss 1110 1111 Gawrych 2006 s 194 195 Malcolm 2002 ss 247 248 Gawrych 2006 s 195 Clayer 2009 s 631 a b Gawrych 2006 s 193 Clayer 2013 s 118 a b c d e Clayer 2009 ss 629 630 Gawrych 2006 s 194 Malcolm 2002 s 248 a b Vickers 1999 s 67 Aydin 2019 s 1113 Vickers 1999 ss 69 70 Aydin 2019 s 1114 Aydin 2019 s 1117 a b Vickers 1999 ss 69 70 Aydin 2019 s 1121 Vickers 1999 ss 69 70 Blumi 2013 ss 540 541 Aydin 2019 s 1120 GenelAydin Mithat Kis 2019 Arnavutluk un Osmanli Devleti nden Kopusu Sorunu 1912 1913 Belgi Dergisi Pamukkale Universitesi Ataturk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi Arastirma ve Uygulama Merkezi Yayinlari 2 17 ss 1094 1128 doi 10 33431 belgi 501017 Blumi Isa 2013 Impacts of the Balkan Wars The Uncharted Paths from Empire to Nation State Yavuz M Hakan Blumi Isa Ed War and Nationalism The Balkan Wars 1912 1913 and Their Sociopolitical Implications University of Utah Press ISBN 978 1 60781 240 1 Cana Zekeria 2009 Rreth kryengritjes se vitit 1912 1912 ayaklanmasi hakkinda Gjurmime Albanologjike Seria e Shkencave Historike Arnavutca 39 ss 9 23 ISSN 0350 6258 Clayer Nathalie 2009 Ne fillimet e nacionalizmit shqiptar lindja e nje kombi me shumice myslimane ne Evrope Arnavut milliyetciliginin kokenleri Avrupa da cogunlugu Musluman bir ulusun dogusu Arnavutca Puto Artan tarafindan cevrildi Botime Perpjekja ISBN 978 99956 786 0 9 Original in French 978 2 84586 816 8 Clayer Nathalie 2013 Edhe nje here mbi kryengritjet shqiptare te pasvitit 1908 Bir kez daha 1908 sonrasi Arnavut ayaklanmalari uzerine Perpjekja Arnavutca 30 31 ss 85 122 ISSN 2073 4107 Elsie Robert Destani Bejtullah D 25 Temmuz 2019 Kosovo A Documentary History From the Balkan Wars to World War II Bloomsbury Academic ISBN 978 1 83860 003 7 Frasheri Kristo 2004 Historia e Tiranes Tiran tarihi Arnavutca Botimet Toena ISBN 99927 1 897 8 Gawrych George 2006 The Crescent and the Eagle Ottoman rule Islam and the Albanians 1874 1913 Londra I B Tauris ISBN 978 1 84511 287 5 Gostentschnigg Kurt 14 Aralik 2017 Wissenschaft im Spannungsfeld von Politik und Militar Die osterreichisch ungarische Albanologie 1867 1918 Siyaset ve ordu arasindaki gerilimler alaninda bilim Avusturya Macaristan Albanoloji Calismalari 1867 1918 Almanca Springer Fachmedien Wiesbaden ISBN 978 3 658 18910 5 Ikonomi Ilir 2012 Pavaresia Udhetimi i paharruar i Ismail Qemalit Bagimsizlik Ismail Kemali nin unutulmaz yolu Arnavutca UET Press ISBN 978 99956 39 76 1 Kadria Sali 2016 Mbi disa Ceshtje te Kryengritjes Shqiptare te Vitit 1912 1912 deki Arnavut isyaninin bazi konulari uzerine Studime Historike Arnavutca 1 02 ss 115 150 ISSN 0563 5799 Kansu Aykut 22 Kasim 2021 Politics in Post Revolutionary Turkey 1908 1913 BRILL ISBN 978 90 04 49182 3 Malcolm Noel 2002 Kosovo A Short History Pan Books ISBN 978 0 330 41224 7 Marku Paulin 2017 Perpjekja e Perandorise Osmane per te stabilizuar situaten ne viset shqiptare Komisioni i reformave i Haxhi Adil Beut shkurt prill 1912 Osmanli Imparatorlugu nun Arnavut Topraklarindaki Durumu Istikrarlandirma Cabalari Haci Adil Bey in Islahat Komisyonu Subat Nisan 1912 Studime Historike Arnavutca 1 02 ss 101 124 ISSN 0563 5799 Skendi Stavro 8 Aralik 2015 The Albanian National Awakening Princeton University Press ISBN 978 1 4008 4776 1 Vickers Miranda 1999 The Albanians A Modern History Bloomsbury Academic ISBN 978 1 86064 541 9