Afgan-Sovyet Savaşı

Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi veya Sovyet-Afgan Savaşı, Sovyet kontrolündeki Afganistan Demokratik Cumhuriyeti'nde (DRA) 1979'dan 1989'a kadar süren uzun süreli bir silahlı çatışmaydı. Savaş, Soğuk Savaş'ın büyük bir çatışmasıydı, çünkü DRA, Sovyetler Birliği ve müttefik paramiliter gruplar arasında Afgan mücahitlere ve onların müttefik yabancı savaşçılarına karşı yoğun çatışmalar yaşandı. Mücahitler çeşitli ülke ve kuruluşlar tarafından desteklenirken, desteklerinin çoğunluğu Pakistan, ABD (Siklon Operasyonu kapsamında), İngiltere, Çin, İran ve Basra Körfezi'ndeki Arap ülkelerinden geldi. Yabancı güçlerin katılımı, savaşı ABD ile Sovyetler Birliği arasında bir vekalet savaşı haline getirdi. Çatışmalar 1980'ler boyunca çoğunlukla Afgan kırsalında gerçekleşti. Savaş yaklaşık 3.000.000 Afgan'ın ölümüyle sonuçlandı, milyonlarcası da mülteci olarak ülkeden kaçtı. Ülke dışında yerinden edilen Afganların çoğu ve sığındı. Afganistan'ın 1979 nüfus sayımına göre 13,5 milyonluk eski nüfusunun yaklaşık %6,5 ila %11,5'inin çatışma sırasında öldürüldüğü tahmin edilmektedir. Sovyet-Afgan Savaşı, Afganistan genelinde büyük yıkıma neden oldu ve bilim adamları tarafından Sovyetler Birliği'nin dağılmasına ve Soğuk Savaş'ın resmen sona ermesine katkıda bulunan önemli bir faktör olarak gösterildi.

Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesi
Soğuk Savaş ve Afganistan Savaşı
Kuner Eyaletindeki Mücahit savaşçılar, 1987
Tarih 24 Aralık 1979-15 Şubat 1989 (9 yıl, 1 ay, 3 hafta ve 1 gün) Bölge Afganistan Sonuç Sovyet güçlerinin geri çekilmesi Afganistan Savaşı'nın devam etmesi
Taraflar
Sovyetler Birliği Afganistan Demokratik Cumhuriyeti	Sünni Mücahitler: Cemiyet-i İslami Hizb-i İslami Gulbeddin Mektebu'l Hidemat Hizb-i İslami Halis Destekleyenler Pakistan Amerika Birleşik Devletleri Birleşik Krallık Çin Suudi Arabistan : Destekleyenler İran Çin Maoist gruplar:
Komutanlar ve liderler
Leonid Brejnev Yuri Andropov Konstantin Çernenko Mihail Gorbaçov Dmitri Ustinov Babrak Karmal Muhammed Necibullah Abdül Reşid Dostum	Burhaneddin Rabbani Ahmet Şah Mesut Gulbeddin Hikmetyar Jalaluddin Haqqani Abdullah Azzam Muhammet Ziya-ül-Hak Jimmy Carter Ronald Reagan Kral Halid Kral Fahd
Çatışan birlikler
Sovyetler Birliği Silahlı Kuvvetleri KGB Afganistan Demokratik Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetleri	Sunni Mücahit Gruplar Şii Mücahit Gruplar
Güçler
Sovyetler Birliği *620.000 toplam personel 115.000 (1986 tahmini) 120.000 (1987 tahmini) Afganistan *Toplam 250.000 personel (1989)	Mücahitler 200.000–250.000 savaşçı
Kayıplar
Sovyet güçleri 14.453 53.753 Yaralı 311 Kayıp Afgan güçleri 13.310 (Mayıs 1988) 35 478 yaralı 311 kayıp Toplam: 86.470–98.017	Mücahitler Toplam: 162.579–192.579+
Sivil kayıplar (Afgan): 1.500.000–2.000.000 ölü 3 milyonun üzerinde yaralı 5 milyondan fazla ülke dışında yerinden edilmiş 2 milyondan fazla ülke içinde yerinden edilmiş Savaşçı ölümleri: 562.995'ten fazla kişi öldürüldü Toplam ölümler: Yaklaşık 3 milyon kişi öldürüldü

Savaş, Leonid Brejnev liderliğindeki Sovyetlerin, Fırtına-333 Operasyonu sırasında kurulan Sovyet yanlısı yerel hükûmeti desteklemek için Afganistan'ı işgal etmesiyle başladı. Buna cevaben uluslararası toplum tarafından Sovyetler Birliği'ne çok sayıda yaptırım ve ambargo uygulandı. Sovyet birlikleri Afganistan'ın büyük şehirlerini ve tüm ana iletişim arterlerini işgal ederken, mücahitler ülkenin tartışmasız Sovyet kontrolüne tabi olmayan - neredeyse tamamı kırsal kesimdeki engebeli, dağlık araziyi kapsayan - %80'inde küçük gruplar halinde gerilla savaşı yürüttü. Sovyetler, Afganistan'a milyonlarca kara mayını döşemenin yanı sıra, hem Afgan direnişine hem de sivillere karşı sert bir şekilde mücadele etmek için hava güçlerini kullandı. Mücahitlere güvenli bir sığınak sağladığı için köyleri yerle bir etti, hayati önem taşıyan sulama hendeklerini yok etti ve diğer yakıp yıkma taktiklerini uyguladı.

Sovyet hükûmeti başlangıçta Afganistan'ın kasabalarını ve yol ağlarını hızla güvence altına almayı, Afganistan Halk Demokratik Partisi (PDPA) hükûmetini istikrara kavuşturmayı ve tüm askerî güçlerini altı aydan bir yıla kadar bir süre içinde geri çekmeyi planlamıştı. Ancak Afgan gerillalarının şiddetli direnişiyle karşılaştılar ve engebeli dağlık arazide büyük operasyonel zorluklar yaşadılar. 1980'lerin ortalarına gelindiğinde Afganistan'daki Sovyet askeri varlığı yaklaşık 115.000 birliğe yükseldi ve ülke çapındaki çatışmalar yoğunlaştı. Savaş çabalarının karmaşıklığı, askeri, ekonomik ve politik kaynaklar giderek tükendikçe Sovyetler Birliği'ne giderek yüksek bir maliyet getirdi. 1987 ortalarında reformcu Sovyet lideri Mihail Gorbaçov, Sovyet ordusunun Afganistan'dan tamamen çekilmeye başlayacağını duyurdu. Çekilmenin son dalgası 15 Mayıs 1988'de başladı ve 15 Şubat 1989'da Afganistan'ı işgal eden son Sovyet askerî birliği Özbek SSC'ye geçti. Devam eden dış Sovyet desteğiyle, ADPA hükûmeti mücahitlere karşı tek başına bir savaş çabası sürdürdü ve çatışma Afgan İç Savaşı'na dönüştü. Ancak Aralık 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Cumhuriyet'e verilen tüm destek çekildi ve bu durum 1992'de Vatan Partisi'nin İzole Cumhuriyeti'nin mücahitlerin elinde devrilmesine ve yeni bir Afgan İç Savaşı'nın başlamasına yol açtı.

Yabancı katılımı

Afgan mücahitleri öncelikle Pakistan, Amerika Birleşik Devletleri, Suudi Arabistan ve Birleşik Krallık tarafından destekleniyordu ve bu da bunu Soğuk Savaş'ın bir vekalet savaşı haline getiriyordu. Mücahidleri destekleyen ülkeler arasında en büyük maddi desteği ABD ve Suudi Arabistan verdi. Bununla birlikte, Müslüman dünyasındaki özellikle Basra Körfezindeki özel bağışçılar ve dini hayır kurumları, Afgan isyancılar için herhangi bir yabancı hükûmetten çok daha fazla fon topladı. Jason Burke şunu anlatıyor: "Afgan cihadı için harcanan paranın yüzde 25 kadar küçük bir kısmı aslında doğrudan devletler tarafından sağlandı." Suudi Arabistan savaş çabalarına yoğun bir şekilde dahil oldu ve Amerika Birleşik Devletleri'nin katkılarını kamu fonlarından dolar bazında eşleştirdi. Suudi Arabistan ayrıca Afgan mücahitleri için özel bağışlarla muazzam miktarda para topladı, bu paranın en yoğun olduğu dönemde ayda yaklaşık 20 milyon doları buluyordu. Mücahidleri destekleyen diğer ülkeler ise Mısır, Çin ve İsrail'di.İran ise sadece Şii Mücahidleri yani Farsça konuşan Şii Hazaraları sınırlı bir şekilde destekledi. Bu gruplardan biri de Afgan Şiilerinin siyasi birliği olan Tahran Sekizlisi'ydi. Bunlar ağırlıklı olarak İslam Devrim Muhafızları tarafından sağlanıyordu, ancak İran'ın Hazaralara verdiği destek yine de birleşik bir Mücahid cephesi kurma çabalarını boşa çıkardı.

Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahalesinde Çin-Sovyet ayrılığı nedeniyle Çin Halk Kurtuluş Ordusu birlikleri Afgan mücahitlerini desteklemiştir. Bu destek doğrultusunda mücahitlerin Pakistan'da yer alan eğitim kampları Çin sınırları içerisine taşındı, Çinli askeri danışmanlar bu kamplarda mücahitlere askerî eğitim vermiş ve bununla birlikte yüzlerce uçaksavar füzesi, roketatar ve makineli tüfek desteği sağlanmıştır.

Savaş nedeniyle ülkenin savaş öncesi nüfusunun tam üçte biri olan 5,5 milyon Afgan mülteci durumuna düştü ve ülkeden Pakistan ya da İran'a kaçtı. Başka bir tahmine göre 6,2 milyon mülteci var. 1981 yılının sonuna gelindiğinde BM Mülteciler Yüksek Komisyonu, Afganların dünyadaki en büyük mülteci grubunu temsil ettiğini bildirdi.

Savaşın mirası Afganistan'a silah, uyuşturucu ve terörizm kültürünü getirdi. Geleneksel güç yapısı da güçlü Mücahid milislerin lehine değiştirildi. Militarizasyon, ülkedeki toplumu dönüştürdü, ağır silahlı polisin, özel korumaların ve açık silahlı sivil savunma gruplarının hem savaş sırasında hem de sonrasındaki on yıllar boyunca Afganistan'da norm haline gelmesine yol açtı. Savaş aynı zamanda ülkedeki etnik güç dengesini de değiştirdi. Peştunlar, Durrani İmparatorluğu'nun 1747'deki modern kuruluşundan bu yana tarihsel olarak siyasi olarak egemen olsa da, iyi organize olmuş Mücahit yanlısı veya hükûmet yanlısı grupların çoğu Tacikler, Özbekler ve Hazaralardan oluşuyordu. Peştunların siyasi açıdan giderek parçalanması nedeniyle devlet üzerindeki nüfuzları sorgulanmaya başlandı.

Sonrası

Sovyetler Birliği'nin Çöküşü

Bilim adamları Rafael Reuveny ve Aseem Prakash'a göre savaş, Kızıl Ordu'nun yenilmez imajını zayıflatarak, Sovyet meşruiyetini baltalayarak ve yeni siyasi katılım biçimleri yaratarak Sovyetler Birliği'nin çöküşüne katkıda bulundu. Öte yandan, Sovyetler Birliği'nin maliyetleri diğer taahhütlerle karşılaştırıldığında çok büyük değildi. CIA, 1987'de maliyetlerin yıllık Sovyet askeri harcamalarının yaklaşık yüzde 2,5'u kadar olduğunu tahmin ediyordu. Tarihçi Sergey Radchenko'ya göre Afganistan savaşının SSCB'yi iflas ettirdiğine dair hiçbir kanıt yok. Sovyetler Birliği 1984 ile 1987 arasında yaklaşık 7,5 milyar dolar harcadı, ancak bu rakam yaklaşık 128 milyar dolarlık yıllık askeri bütçeyle karşılaştırıldığında ihmal edilebilir düzeydeydi. Geri çekilme kararı bir dizi siyasi faktöre dayanılarak verildi. Tarihçiler Stephen Kotkin ve Vladislav Zubok'un Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla ilgili çalışmaları, çöküşün esas olarak iç nedenlerini tespit ediyor ve Afganistan savaşından sadece laf arasında bahsediyor.

Savaş, Sovyetler Birliği'nde parti ile ordu arasında bir bölünme yarattı, burada Sovyet ordusunu SSCB'nin denizaşırı çıkarlarını korumak için kullanmanın etkinliği artık şüpheye düşürüldü. Rus olmayan cumhuriyetlerde bağımsızlıkla ilgilenenler ordunun yenilgisi karşısında cesaretlendi. Bazı Rus liderler, Sovyet karşıtı direnişi askeri olarak bastırma yeteneğinden 1968'de Çekoslovakya'da, 1956'da Macaristan'da ve 1953'te Doğu Almanya'da olduğu gibi şüphe etmeye başladı. Savaş, "Sovyet olmayanların Afganlara karşı yürüttüğü bir Sovyet savaşı" olarak görüldüğünden, Sovyetler Birliği dışında Sovyetler Birliği'nin ulusötesi bir siyasi birlik olarak meşruiyetinin altını oydu. Savaş, savaş gazilerinin yeni sivil örgütleri biçiminde, komünist partinin siyasi hegemonyasını zayıflatan yeni siyasi katılım biçimleri yarattı. Aynı zamanda basın ve medyada Glasnost döneminde devam eden dönüşümü de başlattı.

İç savaş

Savaş, Sovyet Ordusunun geri çekilmesiyle sona ermedi. Sovyetler Birliği, Kabil yetkilileri arasında paniğe yol açacağı yönündeki uyarılarla kışın ortasında Afganistan'ı terk etti. Afgan mücahitleri taşra kasaba ve şehirlerine ve gerekirse gerekirse Kabil'e saldırmaya hazırdı. Genel Sekreter Muhammed Necibullah'ın hükûmeti, halk desteği, bölge veya uluslararası tanınma elde edemese de 1992 yılına kadar iktidarda kalmayı başardı. İronik bir şekilde, üst düzey subaylarının ayrılmasıyla morali bozulana kadar Afgan Ordusu, doğrudan Sovyet vesayeti altında asla ulaşamadığı bir performans düzeyine ulaşmıştı. Kabil, Mücahidlerin siyasi ve askeri zayıflıklarını açığa çıkaran bir çıkmaza ulaşmıştı. Ancak neredeyse üç yıl boyunca Necibullah hükûmeti kendisini Mücahidlerin saldırılarına karşı başarıyla savunurken, hükûmet içindeki gruplar da muhalifleriyle bağlantılar geliştirdi.

Sovyet lideri Mihail Gorbaçov, 1989'da Afganistan lideri Muhammed Necibullah ile işbirliği içinde, ateşkes ve barış müzakereleriyle sonuçlanacak şekilde sırasıyla hükûmete ve gerillalara Sovyet ve Amerikan yardımının ortaklaşa kesilmesi için bir barış planı önerdi. Necibullah, siyasi bir çözüme ulaşmak için Amerikan işbirliğini aradı. Ancak George HW Bush'un yeni seçilen yönetimi, savaşı savaş yoluyla kazanmayı umarak planı reddetti. Sovyetlerin çekilmesinden hemen sonra Mücahidler, Pakistan'ın Servisler Arası İstihbaratından (ISI) Hamid Gül'ün kışkırttığı bir planla doğudaki Celalabad şehrine saldırdı. Hem Amerikalılar hem de Pakistanlılar, Celalabad'ın hızla gerillaların eline geçmesini ve Kabil'de nihai muzaffer bir saldırıyla sonuçlanmasını bekliyordu. Afgan Ordusu, Mücahidlerin saldırısını engellemeyi başararak Sovyet birlikleri olmadan yeteneklerini kanıtladı ve Mücahidler için büyük bir yenilgiyle sonuçlandı. Celalabad'daki zafer, Necibullah hükûmetine, özellikle eski komünistleri ve muhalefetteki ılımlıları kapsayan siyasi bir çözüme ulaşabileceğine dair güven verdi. Afgan ve Sovyet hükûmetlerinin yanı sıra Çin de geniş tabanlı bir hükûmetin kurulmasını desteklediğini ve İran'ın da müzakere yoluyla barışçıl bir çözümü desteklediğini açıkça söyledi. Hem Çin hem de İran gerillaları destekleyen ülkelerdi. Ancak ABD ve Pakistan askeri çözüme bağlı kaldı. Ayrıca Afgan hükûmeti, binlerce sivilin hayatını kaybettiği ve şehrin büyük bir bölümünün zarar gördüğü Celalabad bombardımanının ABD ve Pakistan tarafından Amerikan silahları kullanılarak planlandığını iddia edebilir.

Aralık 1990'da ABD ve Sovyetler Birliği, iç savaşta taraflara silah tedarikini sona erdirme konusunda anlaşmaya yaklaştı ancak bir tarih üzerinde anlaşmaya varılamadı. Sovyetlerin geri çekilmesinden iki yıl sonra, gerillalar yalnızca bir eyalet başkenti olan Tarinkot'u ele geçirdiler ve buranın teslim edilmesi yerel kabile liderleri tarafından ayarlandı. Ancak Mart 1991'de gerillalar ilk kez Küçük Rusya lakaplı şehri ele geçirmeyi başardı. Ancak gerillalar, ABD ve Pakistan'ın beklediği gibi Afgan Ordusunu tam anlamıyla mağlup edemedi ve Necibullah hükûmeti de savaş alanında galip gelemedi. Bu durum, Sovyetler Birliği'ndeki 1991 Ağustos Darbesi'nin ardından sona erdi - Rus gazeteci göre, Necibullah'ın güç kaybetmesinin ana tetikleyicisi, Rusya'nın 1992'de siyasi nedenlerle Afganistan'a petrol ürünleri satmayı reddetmesiydi. Nisan ayında Necibullah ve onun komünist hükûmeti, Necibullah'ın yerine ülke için yeni bir yönetim konseyi getiren Mücahidlerin eline geçti. 1979'dan 1992'ye kadar hiçbir zaman birleşik bir komuta altında olmayan eski Mücahid gerillalarının 1992'de işleyen bir birlik hükûmeti kurmayı başaramaması üzerine iç savaş devam etti. İç savaş devam etti ve 1990'larda yaklaşık 400.000 Afgan sivil hayatını kaybetti ve sonunda Taliban yönetimine yol açtı.

Dünya geneli cihatçı hareketlerin yükselişi

Sovyetlerin geri çekilmesinin ardından, bazı yabancı gönüllüler (Usame bin Ladin'in El Kaide'si dahil) ve genç Afgan mülteciler Afganistan, Pakistan ve yurtdışında şiddetli cihadı sürdürmeye devam ettiler. Afganistan'ı terk eden binlerce Afgan Arap'tan bazıları, Cezayir, Mısır, Bosna ve Çeçenya gibi yerlerde isyancı veya terörist olarak "hayati roller" oynayan yetenekli liderler, dini ideologlar ve askeri komutanlar haline geldi. Pakistan'daki onbinlerce Afgan mülteci çocuk, muhafazakârlık ve dini titizlik ruhuyla medreselerde eğitim gördü ve Afganistan'da Taliban'ın ve Pakistan'da Sipah-e-Sahabe'nin saflarını ve liderliğini doldurmaya devam etti. Gruplar, Siyasal İslam'ın yeni çeşitlerini bünyesinde barındırıyordu. Bunlar, yabancı gönüllüler arasında Selefi cihatçılık ve medrese eğitimi almış kişiler arasında "melez" Deobandi cihatçılığı.

Usame bin Ladin ve arka plandaki AK-74, mücahitlerin Sovyetlere karşı kazandığı zaferin bir simgesi, çünkü bu silahlar Spetsnaz kuvvetlerinden ele geçirilmiş,1997

Afganistan'ın Genel Sekreteri Muhammed Necibullah, 1992'de Mücahidler tarafından görevden alınmadan önce, kendisini ziyaret eden ABD'li bir akademisyene "Afganistan'ın aşırılıkçıların elinde bir istikrarsızlık merkezi olacağını" söylemişti. Bush yönetiminin, Necibullah ve Sovyetlerin topyekûn askeri çözüm yerine gerillalarla koalisyon hükûmeti kurulması önerilerini desteklemeye istekli olsaydı kaosun önlenebileceği iddia edildi. Necibullah ayrıca International Herald Tribune'a yaptığı açıklamada, "Eğer kökten dincilik Afganistan'a gelirse, savaş uzun yıllar devam eder. Afganistan terörün merkezi haline gelir" dedi.

Yalnızca uluslararası destek sağlamakla kalmayıp aynı zamanda bu gönüllülere cihat için Afganistan'a seyahat etmeleri konusunda ilham veren kişi de Filistinli Müslüman Kardeşler'in din adamı Abdullah Azzam'dı . Müslüman dünyasını ve Amerika Birleşik Devletleri'ni gezerek genç Müslümanlara, Sovyet birliklerinin büyük birliklerini neredeyse tek başına mağlup eden Mücahidler, at sırtında savaşa giden melekler ve kuşlar tarafından önlenen bombalar gibi mucizevi eylemlerin hikâyeleriyle ilham verdi. Gönüllüler de birbirlerini etkiledi. Birçok beklenmedik dini-siyasi fikir, onlarca ülkeden İslamcıların kamplarda ve eğitim merkezlerinde "büyük buluşması" sırasında "fikir alışverişi" yapıldı. Bunlardan özellikle biri, Selefi cihatçılık olarak bilinen, "silahlı mücadeleye ve aşırı dinsel güce dayalı İslamcı ideolojinin bir çeşidi" idi.

Afganistan'dan çekildikten kısa bir süre sonra Sovyetler Birliği çöktüğünde gönüllüler "coşkuluydu". Usame bin Ladin'in sözleriyle, " Sovyetler Birliği'nin dağılmasında övgünün... Tanrı'ya ve Afganistan'daki mücahitlere ait olduğuna... ABD'nin kayda değer bir rolü olmadığına" inanarak . Cihadlarını hevesle başka ülkelerde de çoğaltmaya çalıştılar. Bu ülkelerden üçü Bosna, Cezayir ve Mısır'dı. Bosna'da Selefi cihadçı Afgan Araplar, Bosnalı Sırp ve Hırvat milislere karşı savaştı ancak bir Selefi devleti kurmayı başaramadı. Cezayir ve Mısır'da binlerce gönüllü geri döndü ve savaştı, ancak daha da az başarılı oldular.Cezayir'de Selefi cihatçılar GIA'nın liderliğine ve onun için savaşmaya yardım ederek binlerce sivili kasten öldürdü. El-Gama'a el-İslamiyye 1990 ile 1997 yılları arasında binden fazla insanı öldürdü ancak hükûmeti devirmeyi de başaramadı.

Mücahidleri finanse etmenin istenmeyen sonuçları, 1993 Dünya Ticaret Merkezi bombalamasında ve 11 Eylül saldırılarında olduğu gibi Amerika Birleşik Devletleri'nin başına geldi. 1993 bombalamasında, bombalama olayına katılanların tümü ya Afganistan'da görev yapmıştı ya da daha sonra El Kaide'nin fiili ABD'si olduğu ortaya çıkacak olan Afgan cihadı için Brooklyn merkezli bağış toplama kurumuyla bağlantılıydı. 2001 saldırısının liderleri Usame Bin Ladin, Halid Şeyh Muhammed her ikisi de Afganistan'da savaşmıştı ve bin Ladin, Abdullah Azzam'ın teğmeniydi. Grubu El Kaide, Sudan'dan sınır dışı edildikten sonra Taliban'a sığınmak için Afganistan'a döndü. 11 Eylül saldırısından önce El Kaide, 1998'de Afrika'daki iki ABD büyükelçiliğini bombalamıştı ve 2000'de neredeyse Yemen'deki USS Cole'u batırıyordu. Ancak Bin Ladin'e veya bağlı kuruluşlarından herhangi birine doğrudan ABD yardımı sağlanmadı.

Savaş, eski Sovyetler Birliği'nde ve onun çöküşünün ardından uzun bir miras bıraktı. Kayıpların yanı sıra, SSCB genelinde fiziksel sakatlıklara ve yaygın uyuşturucu bağımlılığına da yol açtı. Afganistan'da ve uluslararası alanda öldürülen Sovyet askerlerinin anılması her yıl 15 Şubat'ta Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya'da anılıyor. Savaş gazilerine Rusça'da sıklıkla Afgantsy adı verilir.

Ayrıca bakınız

• CIA'in Usame bin Ladin'i desteklediği iddiaları

Kaynakça

• Şahi, Ağa (Ocak-Nisan 2008). "The Geneva Accords". (İngilizce). 61 (1/2). 

1. ^ ^{a b c d e f g h i j k} Goodson, P. L. Afghanistan's Endless War: State Failure, Regional Politics, and the Rise of .... pp. 147, 165. [1] 20 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
2. ^ Barlett, Donald L.; Steele, James B. (13 Mayıs 2003). "The Oily Americans". Time. 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Temmuz 2008. 
3. ^ ^{a b c} "Interview with Dr. Zbigniew Brzezinski-(13/6/97)". 15 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2014. 
4. ^ ^{a b c d} "Charlie Wilson: Congressman whose support for the mujahideen helped force the Soviet Union out of Afghanistan". The Independent. 22 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2014. 
5. ^ . State.gov. 28 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2011. 
6. ^ Interview with Dr. Zbigniew Brzezinski 15 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – (June 13, 1997). Part 2. Episode 17. Good Guys, Bad Guys. June 13, 1997.
7. ^ Corera, Gordon (2011). MI6: Life and Death in the British Secret Service. Londra: Phoenix. ISBN . 
8. ^ Crile, George (2003). Charlie Wilson's War: The Extraordinary Story of the Largest Covert Operation in History. Atlantic Monthly Press. ISBN . 
9. ^ ^{a b} . Council on Foreign Relations. 10 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2014. 
10. ^ ^{a b} S. Frederick Starr. Xinjiang: China's Muslim Borderland 2 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., (İngilizce) s. 158., 2004 . Erişim tarihi: 17 Nisan 2016.
11. ^ "Eight "Hot Wars" During the Cold War". World 101. Council on Foreign Relations. 25 Mayıs 2023. 5 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2023. 
12. ^ James Joes, Anthony (2010). "4: Afghanistan: End of the Red Empire". Victorious Insurgencies: Four Rebellions that Shaped Our World. The University Press of Kentucky. ss. 211. ISBN . 
13. ^ Hegghammer, Thomas (2011). "The Rise of Muslim Foreign Fighters: Islam and the Globalization of Jihad". . 35 (3). s. 62. doi:10.1162/ISEC_a_00023. The United States and Saudi Arabia did provide considerable financial, logistical, and military support to the Afghan mujahideen. 
14. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; britannica2001 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
15. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; britannica1978 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
16. ^
17. ^ ""Reagan Doctrine, 1985," United States State Department". State.gov. 30 Mart 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Şubat 2011. 
18. ^ "Timeline: Soviet war in Afghanistan". BBC News. 17 Şubat 2009. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2014. 
19. ^ Frederick Starr, S. (2004). Xinjiang: China's Muslim Borderland. M.E. Sharpe. ss. 157-158. ISBN . 11 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Eylül 2016. 
20. ^ ^{a b c d e f g h i j k} Kepel 2002.
21. ^ According to Milton Bearden, former CIA chief in charge of the Afghan department, "The Saudi dollar-for-dollar match with the US taxpayer was fundamental to the success [of the ten-year engagement in Afghanistan]" (from Milton Bearden 10 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Interview. PBS Frontline.)
22. ^ Burke, Jason (2004). Al-Qaeda: Casting a Shadow of Terror. I.B. Tauris. s. 59. ISBN . 
23. ^ Ricks, Thomas (14 Temmuz 2014). "The war against the Soviets in Afghanistan was run by Zia, not by us". FOREIGN POLICY. THE SLATE GROUP. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Mart 2020. 
24. ^ Crile 2003.
25. ^ "How Pakistan's President Zia collaborated with Israel's Mossad to defeat Soviet forces in Afghanistan". WION (İngilizce). 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Şubat 2021. 
26. ^ "How Israel-Pakistan Relations Could Be Established By The End Of 2020?". Latest Asian, Middle-East, EurAsian, Indian News (İngilizce). 29 Ağustos 2019. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Şubat 2021. 
27. ^ Ruttig, T. Islamists, Leftists – and a Void in the Center.
28. ^ ^{a b} Goodson 2011.
29. ^ Parker, John W (2009). Persian Dreams: Moscow and Tehran Since the Fall of the Shah. Potomac Books, Inc. ss. 94-95. ISBN . 
30. ^ Kinsella, Warren. "Unholy Alliances", Lester Publishing, 1992.
31. ^ Kaplan 2008.
32. ^ Maley, William (2021). The Afghanistan Wars. 3rd. Red Globe Press. s. 59. ISBN . 
33. ^ Sliwinski, Marek (1989). "Afghanistan: Decimation of a People". Orbis. 33 (1): 39-56. (PMID) 11617850. 
34. ^ Klass 2018.
35. ^ Kakar, M. Hassan (1995). . UC Press E-Books Collection, 1982-2004. 21 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
36. ^ (PDF). 9 Eylül 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
37. ^ The Causes of the Failure of Government of Afghanistan Under Professor Burhanuddin Rabbani (Afghanistan from Geneva Accords to the rise of Taliban (1988–96)) (PDF) (Tez). University of Peshawar. December 2007. 31 Ekim 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 26 Aralık 2021. 
38. ^ . Mca-marines.org. 25 Temmuz 2014. 12 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2018. 
39. ^ Reuben, Rafael; Prakash, Aseem (1999). "The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union" (PDF). Review of International Studies. 25 (4): 693-708. doi:10.1017/s0260210599006932. 27 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 15 Temmuz 2015. 
40. ^ It's Victory Day, but who's winning?, PRI.org, 28 Nisan 2011, 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 18 Nisan 2024 
41. ^ Braithwaite, Rodric (2011). Afgantsy: The Russians in Afghanistan 1979–1989. New York: Oxford University Press. ss. 330-331. ISBN . 
42. ^ Riedel, Bruce (2014). What We Won: America's Secret War in Afghanistan, 1979–1989. Brookings Institution Press. s. 29. ISBN . 
43. ^ Radchenko, Sergey (2021). "Mikhail Gorbachev: The Anatomy of New Thinking". Before and After the Fall: World Politics and the End of the Cold War. Cambridge University Press. s. 56. doi:10.1017/9781108910194.004. ISBN . 
44. ^ Kalinovsky, Artemy M. (2011). A Long Goodbye: The Soviet Withdrawal from Afghanistan. Harvard University Press. s. 42. ISBN . 28 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2024. 
45. ^ Pravda, Alex (2010). "The collapse of the Soviet Union, 1990–1991". Endings. The Cambridge History of the Cold War. III. Cambridge: Cambridge University Press. ss. 361-362. doi:10.1017/CHOL9780521837217.018. ISBN . 
46. ^ Kotkin, Stephen (2008). Armageddon Averted: The Soviet Collapse, 1970–2000. New York: Oxford University Press. ISBN . 
47. ^ Zubok, Vladislav M. (2021). Collapse: The Fall of the Soviet Union. New Haven (CT): Yale University Press. ISBN . 
48. ^ Reuben, Rafael; Prakash, Aseem (1999). "The Afghanistan war and the breakdown of the Soviet Union" (PDF). Review of International Studies. 25 (4): 693-708. doi:10.1017/s0260210599006932. 27 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 15 Temmuz 2015. 
49. ^ ^{a b c} Burns, John F. (30 Nisan 1989). "After Jalalabad's Defense, Kabul Grows Confident". The New York Times. 8 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2024. 
50. ^ ^{a b c} Awotona, Adenrele (11 Haziran 2019). Rebuilding Afghanistan in Times of Crisis: A Global Response. Routledge. ISBN  – Google Books vasıtasıyla. 
51. ^ ^{a b} "Explained: Why a top Afghan official visited the grave of ex-President Najibullah". 30 Mayıs 2020. 8 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2024. 
52. ^ "Tough Battle Takes Toll on Afghans. JALALABAD: KEY TO BROADER VICTORY?". Christian Science Monitor. 15 Mart 1989. 6 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2024. 
53. ^ Tarzi, Shah M. (1992). "Afghanistan in 1991: A Glimmer of Hope". Asian Survey. 32 (2): 189-196. doi:10.2307/2645218. 
54. ^ "Even Guerrillas Surprised when Khost Fell with Graphic". Associated Press. 8 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2024. 
55. ^ "Mujahideen claim the fall of Khost". UPI. 25 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2024. 
56. ^ Adamec, Ludwig W. (10 Kasım 2011). Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press. ISBN  – Google Books vasıtasıyla. 
57. ^ ^{a b} Schultheis, Rob (29 Aralık 1991). "IN AFGHANISTAN, Peace Must Wait". The New York Times. 9 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2024. 
58. ^ "Life under Taliban cuts two ways 30 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .".
59. ^ Hafez, Mohammed M. (15 Mart 2008). . Combating Terrorism Center. 23 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2015. 
60. ^ examples can be found in "The Signs of ar-Rahmaan in the Jihad of the Afghan," www.
61. ^ Messages to the World, 2006, p. 50.
62. ^ "Arab Veterans of Afghanistan War Lead New Islamic Holy War". FAS. Compass. 28 Ekim 1994. 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Temmuz 2015. 
63. ^ ^{a b c d e f} Bergen, Peter; Reynolds, Alec (November–December 2005). "Blowback Revisited". Foreign Affairs. 84 (November/December 2005): 2-6. doi:10.2307/20031771. 24 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Temmuz 2015. 
64. ^ Williams, Margot (3 Kasım 2008). "Guantanamo Docket: Khalid Shaikh Mohammed". The New York Times. 16 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Nisan 2024. 
65. ^ Bergen, Peter (2006). The Osama bin Laden I Know: An Oral History of al Qaeda's Leader. . ss. 60-61. ISBN . 
66. ^ , Belarus Digest, 19 Şubat 2013, 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 22 Aralık 2020 
67. ^ "The return of the 'Afgantsy'", Politico, 28 Eylül 2015, 7 Haziran 2023 tarihinde kaynağından , erişim tarihi: 18 Nisan 2024