Megiddo Muharebesi ingilizce Battle of Megiddo Nablus Yarması veya Nablus Meydan Muharebesi I Dünya Savaşı nda itila

Megiddo Muharebesi, (İngilizce: Battle of Megiddo) Nablus Yarması veya Nablus Meydan Muharebesi, I. Dünya Savaşı'nda İtilaf Kuvvetleri karşısında Osmanlı Ordusunun yenilgisi ve tüm Suriye'nin Osmanlı İmparatorluğu tarafından kaybı ile sonuçlanan muharebedir.

Megiddo Muharebesi

Sina ve Filistin Cephesi

Nablus Yarması

Tarih

19 Eylül - 21 Eylül 1918

Bölge

Megiddo, Filistin

Sonuç

Britanya İmparatorluğu'nun kesin zaferi
7. Ordu kendisine gelen saldırıları püskürttü

Osmanlı İmparatorluğu'nun tüm Ürdün ve Suriye'yi kaybetmesi
Osmanlı Yıldırım Ordular Grubu'nun Halep kuzeyine çekilmesi.
Mondros Mütarekesi

Taraflar

Osmanlı İmparatorluğu

Alman İmparatorluğu

Britanya İmparatorluğu

Fransa

Hicaz Krallığı

Komutanlar ve liderler

Albay Ali Fuat Cebesoy

Albay Refet Bele

Edmund Allenby

Faysal bin Hüseyin

Güçler

3.000 süvari
32.000 piyade
402 top

İtilaf Kuvvetleri:
12.000 süvari
57.000 piyade
540 top
6 İngiliz ve 1 Avustralya hava filosu

Arap:
4000'in üzerinde düzenli kuvvet
bilinmeyen miktarda milis gücü

Kayıplar

25.000 – sadece 6000 kişi kaçabildi

782 ölü, 382 kayıp, 4.179 yaralı

Muharebe sonucunda Yıldırım Ordular Grubu'nu oluşturan 4. Ordu 7. Ordu ve 8. Ordu, General Edmund Allenby kumandasındaki Britanya İmparatorluğu Mısır Seferi Kuvvetleri (Egyptian Expeditionary Force) tarafından imha edildi.

Devam eden süreçte ise İngilizler 26 Ekim'de Halep'i işgal ederek 38 günde 560 km ilerleme kaydettiler. Mustafa Kemal Paşa'nın çektiği telgraf üzerine 14 Ekim'de kurulan Sadrazam Ahmet İzzet Paşa kabinesi ve yeni Bahriye Nazırı Rauf Orbay 30 Ekim'de Mondros Ateşkes Anlaşması'nı imzaladı. Sadrazam Ahmet İzzet Paşa, 30 Ekim 1918'de Otto Liman von Sanders'e bir telgraf çekerek, Yıldırım Ordu Grubu Komutanlığını Mustafa Kemal Paşa'ya devretmesini istedi. Bunun üzerine 31 Ekim günü Yıldırım Ordu Grubu Komutanlığını Mustafa Kemal Paşa'ya bırakan von Sanders, 31 Ekim 1918 günü görevinden ayrıldı. Mustafa Kemal Paşa'nın 31 Ekim günü Adana'da devralmış olduğu Yıldırım Ordu Grubu Komutanlığı görevi 7 Kasım 1918 tarihine kadar 8 gün sürdü. Mütarekenin son derece ağır olduğunu gören VI. Mehmed Vahdettin, 14 Ekim'de kurulan Ahmet İzzet Paşa kabinesini 8 Kasım'da düşürdü.

Muharebe

Başlangıç

Yıldırım Ordular Grubu'na (4., 7. ve 8. Osmanlı Ordusu) karşı savaşan General Sir Edmund Allenby komutasındaki İngilizler Filistin içlerine girdikten sonra 9 Aralık 1917'de Kudüs düşmüştü.

1918 yazında Filistin'de Osmanlı-İngiliz Cephesi, Ürdün'den Yafa'ya kadar uzanıyordu. Üç Osmanlı ordusundan ikisi cephenin yani Ürdün Nehri'nin batısında, biri de doğusunda bulunuyordu. Osmanlı ordularına komuta eden Liman von Sanders cephenin 80 km kuzeyinde Nasıra'da bulunuyordu. 7. ve 8. ordular toplam 23.000 piyade, 3.000 süvari ve 340 topa sahipti. Doğudaki 4. Orduda ise 6.000 piyade, 2.000 süvari ve 74 top vardı. 5.000 kişilik Alman Asya Kolordusu da yedinci ve sekizinci orduların arasında yerini almıştı. İlave olarak Maan garnizonu ve kuzeyindeki Hicaz Demiryolu üzerindeki birliklerde 6.000 piyade ve 30 top bulunuyordu. İngiliz kumandan Allenby ise toplamda 12.000 süvari, 57.000 piyade ve 540 topa sahipti. 19 Eylül'de cephenin batısında yoğun bombardıman sonucu Osmanlı savunma mevzilerini çöktü. Açılan yolda hızla ilerleyen süvari birlikleri kıyı şeridinden hızla geçtikten sonra, iç kesime yönelerek kuzeydeki çekilme hatlarını kestiler. Kudüs kuzeyi - Nablus bölgesinde bulunan Türk yürüyüş kolları İngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri (RAF) tarafından gerçekleştirilen taarruzlarıyla ağır kayba uğradı.

23 Eylül 1918 tarihinde Liman von Sanders'in cepheden ayrılmasıyla, Mustafa Kemal Paşa Yıldırım Ordular Grubu Komutan Vekilliğine tayin edildi. Doğuda da geriye çekilmeye başlayan Osmanlı birlikleri Hicaz Demiryolu'na bağlı hatları tutan Arapların baskınlarıyla karşılaştılar.

Mustafa Kemal Paşa 7. Ordu Komutanı olarak atandığında Yıldırım Ordular Grubu'nun tertibi şu şekilde idi: Şeria Nehri ile Nablus'un güneyi arasında konuşlanmış bulunan 7. Ordu; bu tertibin sağında 8. Ordu ile solunda Şeria nehri bulunuyordu. Merkez miğferin art bölgesinde ise 4. Ordu taktik tertiplenme ile üstlenmişti. Mustafa Kemal Paşa'nın bu sırada yaptırdığı keşifler ve almış olduğu istihbarat sonuçlarına göre, bir genel taarruzun başlamak üzere olduğu tespit edilmişti.

Gelişimi

İngiliz General Allenby komutasındaki taarruz görev kuvveti, 57.000 piyade ve 12.000 süvari olmak üzere 69.000 askerden müteşekkildi. Buna karşın bu taarruz kuvvetinin karşında 40.000 piyade tüfeği gücündeki Osmanlı birlikleri yer alıyordu.Birleşik Krallık taarruz görev kuvveti Yıldırım Ordular Grubu'nu sıkıştırarak savunma hatlarını bozmaya başladı. Mustafa Kemal Paşa'nın komutasındaki 7. Ordu çelik çekirdek esasında direnirken, 8. Ordu savunma hattı çöktü. Savunma hattının çökmesi üzerine 7. Ordu bir kısmı Şam yönüne bir kısmı 4. ordu tarafına doğru çekilmeye başladı. Bu esnada Türk birlikleri yoğun hava bombardımanına maruz kalarak ağır zayiatlar verdiler. 21 Eylül'de, Yedinci Ordu birlikleri nehrin batısında bir uçak tarafından tespit edildi. RAF (Kraliyet Hava Kuvvetleri) geri çekilen birlikleri bombalamaya başladı ve tüm sütunu yok etti. Ortalama her üç dakikada bir bombardıman sonucu operasyonun beş saat sürmesi planlanmış olmasına rağmen, Yedinci Ordu 60 dakika içinde bozguna uğradı. Yıkılan sütunun enkazı 6 mil (9,7 km) boyunca uzanıyordu. İngiliz süvarileri daha sonra 87 top, 55 kamyonet, 4 motorlu araç, 75 araba, 837 dört tekerlekli vagon ve yolda yıkılmış veya terk edilmiş çok sayıda su arabası buldu. Lawrence buna dair "RAF (Kraliyet Hava Kuvvetleri) dört askerini kaybetti. Türkler ise bir kolordu kaybettiler." diye yazdı.

Mustafa Kemal Paşa İngiliz Süvari Tümeni'nin ilerlemesini durdurmaya çalıştıysa da 1 Ekim'de Şam'ı da kaybedince 11-13 Ekim tarihlerinde Halep'teyken Padişah'ın Başyaveri Albay Naci (Eldeniz) Bey'e 'çok gizli' telgraf çekerek mütareke için müracaat etmesini ve Furgaç Ahmet İzzet Paşa'nın yeni kabinesinde kendisiyle birlikte Fethi (Okyar), Hasan Tahsin (Uzer), Rauf (Orbay), İsmail Canbulat, Cemal Azmi Bey ile Şeyhülislâm Mustafa Hayri Efendi (Ürgüplü)'nin de yer almasını önerdi.

Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığı'ndan verilen emirle elde kalan Osmanlı birliklerinin Humus güneyinde savunma hattı kurarak tertiplenmeleri bildirildi. Şam'ın 1 Ekim'deki kaybı, gücü oldukça düşmüş olan birliklerin Humus güneyinde tertiplenmesini imkansızlaştırdı. Karargah'tan verilen ikinci emirle elde kalan birliklerin hızla Halep'e çekilerek burada bir savunma hattı kurulması emredildi. 4. ve 8. ordular lağvedilip 7. orduya bağlandı. Ve muharebeden kaçabilen az sayıdaki askerler Halep çevresinde tertiplendiler.

Allenby'nin savaş değerlendirmesi

Sir Edmund Allenby, 1919'da hazırladığı ilerleme raporunda savaşı şöyle özetledi:

"Operasyonlar birbirini takip eden beş aşamadan oluşuyor.

İlk aşama kısa sürdü.

Otuz altı saatte, 19 Eylül 04:30 ile 20 Eylül 17:00 saatleri arasında 8.Türk Ordusu'nun büyük bir kısmı altüst olmuştu. 7. Ordunun birlikleri, çıkışları süvarilerimin elinde olan Samiriye tepelerinde tam olarak geri çekiliyorlardı.

İkinci aşamada bu başarının meyveleri toplandı.

Geri çekilen düşmanın arkasına acımasızca bastıran piyade, onu süvarilerimin kollarına itti ve sonuç olarak neredeyse 7. ve 8. Türk Ordusu'nun tamamı silahları ve nakliye araçlarıyla ele geçirildi. Bu aşama aynı zamanda Hayfa ve Akka'nın ele geçirilmesine ve Taberiye'nin ve Celile Denizi'nin güney ve batısındaki toprakların işgaline de sahne oldu. 7. ve 8. Orduların bozguna uğratılması sonucunda Ürdün'ün doğusundaki 4. Türk Ordusu geri çekildi ve Maan tahliye edildi.

Üçüncü aşama, Chaytor'un kuvvetleri tarafından 4. ordunun takibi ile başladı ve Amman'ın ele geçirilmesi ve teslim olan Maan garnizonunun geri çekilmesinin durdurulmasıyla sona erdi.

Dördüncü aşama, Çöl Atlı Kolordusunun Şam'a ilerlemesine, 4. Türk Ordusu'nun kalıntılarının ele geçirilmesine ve XXI. Kolordu'nun Hayfa'dan Beyrut'a kıyı boyunca ilerlemesine sahne oldu.

Beşinci aşamada birliklerim muhalefet görmeden Humus ve Trablusşam'a ulaştı. Süvarilerim daha sonra Halep'e doğru ilerledi ve 26 Ekim'de o şehri işgal etti."

Ürdün'ün doğusundaki Türkler kuzeye çekiliyor; ve Ürdün Vadisi'ndeki mevcut tüm birlikleri, Es Salt üzerinden arkalarından gönderiyorum. Bugün hastanelerde dolaşıyorum. Tüm hasta ve yaralılar çok neşeli ve memnundur. Onlara 36 saat içinde iki Orduyu tamamen yok ederek savaştaki en büyük şeyi yaptıklarını söyledim! Artık var olmayan VII ve VIII Orduları, Türk İmparatorluğu'ndaki en iyi askerlerdi; ve Almanlar ve Avusturyalılar tarafından güçlü bir şekilde desteklendiler... Süvarilerimin bugün Hayfa ve Akka'yı ele geçirdiğini duydum. Hayfa'da biraz uğraştılar; ama henüz detaylı bilgim yok. Sanırım Ürdün birlikleri yarın Es Salt'a ulaşacak; ama orada çok Türk yakalayamayacaklar. Uçaklarım ise o bölgede geri çekilen Türkleri bombalıyor.
— Lady Allenby'ye mektup 23 Eylül 1918, Lady Allenby'ye mektup 23 Eylül 1918

Halep Sokak Muharebeleri

Zırhlı Yarı paletli unsurlardan kurulu İngiliz keşif birlikleri 23 Ekim 1918 tarihinde Halep güney varoşlarına ulaştı.Halep güneyinde ilk temas muharebeleri başlarken, şehrin doğusundan taarruz eden komutasındaki Arap birlikleri Halep Kalesi ve hükûmet konağını aldı. Halep şehri içinde binalardan Türk birliklerine ateş açılmaya başladı. İngiliz keşif birlikleri ve Arap birlikleri ile sokak muharebeleri başladı.

Halep Kuzeyi / Kilis Güneyi Yıldırım Ordular Grubu Savunma Hattı

Allenby'nin komutasındaki Britanya İmparatorluğu taarruz görev kuvveti destek unsurlarının 26 Ekim'de Halep'e ulaşması sonucu Mustafa Kemal Paşa komutasındaki 7. Ordu birlikleri Halep'ten çekilmek zorunda kaldı. Yıldırım Ordular Grubu Komutanlığı'ndan aldığı emirle, elde kalan birlikleri yeniden tertiplenmesi ile görevlendirilen Mustafa Kemal Paşa; ilgili düzenlemeleri tamamladıktan sonra, savunmanın daha kolay yapılabileceği Halep Kuzeyi - Katma ve Müslimiye mevkilerine 7. Ordu güçlerini mevzilendirdi.

Hatta 26 Ekim'de Bağdat Demiryolu'nun çatal noktası olan İstasyonu'nu da kaybederek İstanbul istikametiyle Irak Cephesi'nde bulunan Ali İhsan Paşa komutasındaki 6. Ordu arasındaki bağlantının kesilmesine yol açtı.

26 Ekim 1918 tarihinde gerçekleşen Katma Meydan Muharebesi'nde Arap - İngiliz Müttefik Kuvvetleri Kilis güneyinde durduruldu. Savunma hattının bu bölgede kurulması, 30 Ekim'de imzalanacak Mondros Ateşkes Anlaşması'na kadar Britanya İmparatorluğu ve Şerif Hüseyin'e bağlı birliklerin Toros geçitlerine ulaşarak buradan Anadolu içlerine sızması önlendi.

Sonuç

Britanya İmparatorluğu'nun Osmanlı Devleti ile yaptığı I. Dünya Savaşı muharebeler dizisinin en can alıcı muharebesi olarak tarihteki yerini aldı. Britanya İmparatorluğu'nun kesin zaferi ile sonuçlanan muharebe sonucunda, Osmanlı Devleti tüm Ürdün ve Suriye'yi kaybederken, Yıldırım Orduları Grubu 19 eylül - 26 Ekim 1918 tarihleri arası 10.000 şehit, 20.000 yaralı ve 75.000 esir vererek büyük ölçüde imha oldu. Muharebenin bu şekilde sonuçlanması Osmanlı Devleti'nin I. Dünya Savaşı'dan çekilmesini hızlandırdı.

38 günde 560 km. ilerleyen İngilizler ise sadece 5.400 kayıp verdiler.

İngilizlerin sürat ile ilerlemesi üzerine Irak'ta Ali İhsan (Sabis) Paşa kumandasındaki 6. Ordu da kuzeye çekilmek zorunda kaldı. Böylece bu yenilgi, bir yandan zaten yeterli birlik ve iaşe desteğini alamayan Musul ve Kerkük'teki Osmanlı ordusunun sürekli mevcudunu ve harp teçhizatını arttıran İngiliz ordusu karşısındaki yenilgisini hızlandırdı ve dolaylı olarak bu bölgelerin kaybına sebep oldu, öte yandan da Mustafa Kemal Paşa'nın İskenderun ve Antakya üzerindeki ısrarlı tutumunun kaynağı olarak daha sonra bu bölgelerin Hatay olarak Türkiye'ye katılmasını sağladı.

Osmanlı muharebe düzeni

Yıldırım Ordular Grubu

Müşir Otto Liman von Sanders Paşa, Kurmay Başkanı: Miralay Kâzım Bey (İnanç)

4. Ordu: Ferik Mersinli Cemâl Paşa (Mersinli)
- 4. Ordu Menzil Müfettişliği: Miralay Münip Bey (Uzsoy)
- 8. Kolordu: Miralay Yasin Hilmi Bey
  - 48. Fırka; Miralay Âsım Bey (Gündüz) (esir)
  - Umman Mürettep Fırkası: Miralay Hüseyin Nurettin Bey (Özsu)
- 2. Kolordu: Miralay Galatalı Şevket Bey
  - 24. Fırka
  - 3. Süvari Fırka: Albay Esat Bey
7. Ordu: Mirliva Mustafa Kemal Paşa (Atatürk)
- 3. Kolordu: Miralay İsmet Bey (İnönü)
  - 1. Fırka: Miralay
  - 11. Fırka: Miralay Kâzım Bey (Sevüktekin)
- 20. Kolordu: Mirliva Ali Fuat Paşa (Cebesoy)
  - 26. Fırka: Kaymakam Mehmet Hayri Bey (Tarhan) (esir)
  - 53. Fırka: Kaymakam Reşat Bey (Çiğiltepe) (esir)
8. Ordu: Mirliva İsmail Cevat Paşa (Çobanlı)
- 22. Kolordu: Miralay Refet Bey (Bele), Topçu Müfettişi: Yarbay Mehmet Sabri Bey (Erçetin) (esir)
  - 7. Fırka: Kaymakam Nasuhi Bey
  - 20. Fırka: Kaymakam Veysel Bey (Özgür)
  - 46. Fırka: Kaymakam Şefik Avni Bey (Özüdoğru) (esir)
- : Miralay
  - 16. Fırka: Miralay Rüştü Bey (Sakarya)
  - 19. Fırka: Miralay Sami Sabit Bey (Karaman) (esir)
  - Sonradan oluşum: 43. Fırka: Kaymakam Osman Nuri Bey (Koptagel)

Kaynakça

Notlar

^ Liman Von Sanders. Türkiye'de Beş Yıl. 3. Cilt. s. 408.
^ David R. Woodward, Forgotten Soldiers of the First World War, Tempus Publishing Limited Stroud, s. 264
^ Cutlack 1941 p. 168
^ ^a ^b A brief record of the advance of the Egyptian Expeditionary Force under the command of Gen Sir Edmund Hynman Allenby, July 1917 to October 1918. London: 1919, s.27-28
^ *J. Blanco Villalta, Atatürk, Çey. Fatih Özsu, Ankara, 1982, s. 225.
^ Mango, Andrew: "Atatürk / Modern Türkiye'nin Kurucusu", Remzi Kitabevi, 2007, s. 309
^ Tezer, Şükrü, "Atatürk’ün Hatıra Defteri", Ankara 1972, s. 172; Atay, F. Rıfkı, "Çankaya", İstanbul 1984, s. 108-109. İnönü, İsmet, "Hatıralar", c. 1. Ankara 1985, s. 126 vd.
^ David Lloyd George - War Memoirs v6, p. 218
^ “Atatürk Maddesi, İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 728-729.
^ A.g.e.
^ Altuğ,Yılmaz; Türk İnkılap Tarihi, İstanbul, 1985, s. 26-27.
^ The Australian Flying Corps in the Western and Eastern Theatres of War, 1914–1918, Volume VIII, Cutlack, p.161
^ From Biplane to Spitfire: The Life of Air Chief Marshal Sir Geoffrey Salmond, Baker 2003, pp. 136–37
^ Mango, Andrew: "Atatürk / Modern Türkiye'nin Kurucusu", Remzi Kitabevi, 2007, s. 221.
^ “Atatürk Maddesi", İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 727-728.
^ Hughes 2004 pp. 183–4
^ Sanders,Liman von, "Türkiye’de Beş Yıl", Çev., M. Şevki Yazman, İstanbul 1968, s. 201.
^ Sanders,Liman von, "Türkiye’de Beş Yıl", Çev., M. Şevki Yazman, İstanbul 1968, s. 202.
^ Sanders,Liman von, "Türkiye’de Beş Yıl", Çev., M. Şevki Yazman, İstanbul 1968, s. 203-204
^ a.g.e. s. 352.
^ Kinross, "Atatürk / Bir Milletin Yeniden Doğuşu", Çeviren: Necdet Sander, Altın Kitaplar, s. 150.
^ Erickson 2001, p. 237-241
^ Statistics of the Military Effort of the British Empire During the Great War 1914–1920, The War Office, p. 778

Kaynakça

Anılar

Sanders, Liman von, "Türkiye’de Beş Yıl", Çev., M. Şevki Yazman, İstanbul 1968.
a.g.e.
a.g.e. s. 352.
İnönü, İsmet,"Hatıralar",c. 1. Ankara 1985, s. 126
Ahmet İzzet Pascha, Denkwürdigkeiten des Marschalls Izzet Pascha, Kösler, Leipzig, 1927.
Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, C.I-II, Nehir Yayınları, İstanbul, 1992.
Erkilet, Hüseyin Hüsnü Emir, Yıldırım, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2002.
Gündüz, Âsım, Hatıralarım, Kervan Kitapçılık, İstanbul, 1973.
Lawrence, T.E., Revolt in the Desert, Doubleday, Garden City, 1927.
Lawrence, T.E., Seven Pillars of Wisdon - a Triumph, Alb. Bonniers, Stockholm, 1946.
Liman von Sanders, Otto, Fünf Jahre Türkei, Verlag von August Scherl, Berlin 1920.

Araştırmalar

Kinross, "Atatürk / Bir Milletin Yeniden Doğuşu",Çeviren:Necdet Sander, Altın Kitaplar, s. 150.
J. Blanco Villalta, Atatürk, Çey. Fatih Özsu, Ankara, 1982, s. 225.
a.g.e.
Atay, F. Rıfkı, "Çankaya", İstanbul 1984, s. 108-109
Tezer, Şükrü, "Atatürk’ün Hatıra Defteri", Ankara 1972, s. 172
Mango, Andrew: "Atatürk / Modern Türkiye'nin Kurucusu", Remzi Kitabevi, 2007
Bruce, Anthony, The Last Crusade - The Palestine Campaign in the First World War, John Murray, *London, 2003.
Falls Cyril, Armagedon 1918, J.B.Lippincott, Philadelphia, 1964.
- İbranicede Har Megido (הר מגידו), Megiddo Tepesi (Kıyamet Savaşının yapılacak yer) demektir.
Erickson, Edward J., Order To Die - A History of the Ottoman Army in the First World War, Greenwood Press, Westport, 2001. (Türkçesi: Size Ölmeyi Emrediyorum, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2003.)
Erickson, Edward J., Ottoman Army Effectiveness in World War I - A comparative study, Routledge, New York, 2007.

(Türkçesi: "Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusu", İş Bankası Kültür Yayınları, 2009)

[1] Liman Von Sanders. Türkiye'de Beş Yıl. 3. Cilt. s. 408.

[2] David R. Woodward, Forgotten Soldiers of the First World War, Tempus Publishing Limited Stroud, s. 264

[3] Cutlack 1941 p. 168

[Sir_Edmund_Hynman_Allenby_1918-4] A brief record of the advance of the Egyptian Expeditionary Force under the command of Gen Sir Edmund Hynman Allenby, July 1917 to October 1918. London: 1919, s.27-28

[5] *J. Blanco Villalta, Atatürk, Çey. Fatih Özsu, Ankara, 1982, s. 225.

[6] Mango, Andrew: "Atatürk / Modern Türkiye'nin Kurucusu", Remzi Kitabevi, 2007, s. 309

[7] Tezer, Şükrü, "Atatürk’ün Hatıra Defteri", Ankara 1972, s. 172; Atay, F. Rıfkı, "Çankaya", İstanbul 1984, s. 108-109. İnönü, İsmet, "Hatıralar", c. 1. Ankara 1985, s. 126 vd.

[8] David Lloyd George - War Memoirs v6, p. 218

[9] “Atatürk Maddesi, İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 728-729.

[10] A.g.e.

[11] Altuğ,Yılmaz; Türk İnkılap Tarihi, İstanbul, 1985, s. 26-27.

[12] The Australian Flying Corps in the Western and Eastern Theatres of War, 1914–1918, Volume VIII, Cutlack, p.161

[13] From Biplane to Spitfire: The Life of Air Chief Marshal Sir Geoffrey Salmond, Baker 2003, pp. 136–37

[14] Mango, Andrew: "Atatürk / Modern Türkiye'nin Kurucusu", Remzi Kitabevi, 2007, s. 221.

[15] “Atatürk Maddesi", İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 727-728.

[16] Hughes 2004 pp. 183–4

[17] Sanders,Liman von, "Türkiye’de Beş Yıl", Çev., M. Şevki Yazman, İstanbul 1968, s. 201.

[18] Sanders,Liman von, "Türkiye’de Beş Yıl", Çev., M. Şevki Yazman, İstanbul 1968, s. 202.

[19] Sanders,Liman von, "Türkiye’de Beş Yıl", Çev., M. Şevki Yazman, İstanbul 1968, s. 203-204

[20] .g.e. s. 352.

[21] Kinross, "Atatürk / Bir Milletin Yeniden Doğuşu", Çeviren: Necdet Sander, Altın Kitaplar, s. 150.

[22] Erickson 2001, p. 237-241

[23] Statistics of the Military Effort of the British Empire During the Great War 1914–1920, The War Office, p. 778