Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kehriz veya kariz (Az.: kəhriz; Uy.: كارىز, kariz, кариз; Ar.: قناة, qanāt; Fa.: كاريز, kārēz), kurak bölgelerde, sularını toplamak için oluşturulur ve bazı durumlarda su yatırır ve ekseni yüzeye çıkarır. Eski Çağlardan itibaren var olan, ilk Urartu madencilerin işbirliği ile ve sonra Akamanış krallarının katkısı ile, yer altı tünel kazım yöntemleri geliştirilmiş, neredeyse mükemmel bir kehriz uygulayım bilimi oluşmuştur.
Yağmur suları, karadan denizlere % 10'u yüzeyden ve % 90'ı yer altından ulaşır. Su taşıyan bu yeraltı katmanlara, sutaşır (yeraltı suyunu taşıyan geçirimli katman) denir ve iki türde olabilir. Birincisine, Yer yüzeyinde su geçirmeyen katmanlara “sınırlı“ denir. İkincisine de, Sutaşır denir, bu tür genellikle, binlerce km2 alanda, yüzlerce metre derinliğindedir, çok eski oluşum ve şimdiki iklim koşulları altında tekrar doldurulamayan, ancak kehriz uygulama bilgisi ile dışarı ulaşır.
Tasarım ve yapım
Kehriz yapım nedenleri
Yüksek alanlarda oluşan uygarlıklarda kehriz uygulama bilgimi gelişiminin ve çoğalmasının nedenlerinden birincisi, büyük akarsuların eksikliği ve ikincisi yerleşim yerleri yakınlarında yağışı bol olan dağ veya sıradağların olmamasıdır. Buzul çağı'nın bitiminde sonra oluşan, kurak iklim kuşağı, büyük denizlere uzak, yamaç yağmurlarından yoksun, nemli havanın ulaşamadığı alanlardır. Son derece yüksek buharlaşma oranı olan kurak iklimde kısmen sorumludur ve bundan dolayı yüzey tatlı su kaynakları çabuk kurumaktadır. Dağlarda yeraltı su düzeyi yüksek olduğundan, daha fazla derinliklere kaybolmadan önce suyun yolunu kesmek gerekir. İşte burada kehriz düzenleri en doğru seçenektir.
Tasarım
İlk önce, yer altı su damarlarına ulaşana dek deneme kuyuları kazılarak düzenli ve yeterli su akışının belirlenmesi gerekir. Bu işlem başarılı olursa, yüzeyde gelecekte kehriz güzergâhı tasarlanır ve ilk önce yeraltı su yüzeyine kadar ulaşan ana kuyu (gamaneh) kazımı ile esas iş başlar.
Yapım
Geleneksel kehrizler muqannī adı verilen yetenekli işçi topluluğu tarafından el işçiliği ile kazılmıştır. Bu meslek tarihsel olarak iyi ücretli ve genellikle babadan oğula teslim edilmiştir. Günümüz İran'da da, kehriz inşaatçılarına "moqannī" ve kuyu kazanlara "čāh-kan" veya "čāh-ḵū", kuyudan toprak çekmeye yarayan çıkrığa'da "čarḵ-e čāh" denilir. Bunlar yarı göçebe, gizli kalıtsal bilgi iletimi olan (babadan oğula geçen) akraba insanlardır.
Bir kehriz düzeni, yer altında açılan yolun süzülme bölümü, yer altında açılan yolun su iletim bölümü, 20 ile 35 metre aralıkla kazılmış dikey kuyular, açık su yolu, küçük su toplama göleti ve sulama alanından oluşur. Sızma ve buharlaşmadan dolayı su yitimini önlemek için su yolunun çoğunluğu yer altındadır. Bir kehriz, pompa ihtiyacını ortadan kaldırarak tamamen yerçekimi gücü ile beslenir. Dünyanın pek çok kurak bölgelerinde eski kehrizler hala kullanılmaktadır ve yeni kehrizler yapım aşamasındadır. İran'ın yüksek düzlüklerinde, bugün (qanat denilen) en büyük yoğun yer altı su yolları bulunur. Bazen kehrizler, yer altı sularını yüzeye çıkarmak için mevsimlik akarsulara koşut olarak kazılır, kurak dönemlerde ve yağmurlu dönemlerde çamurlu nehir sularından süzülmüş temiz su sağlayacaktır.
Yeni bulunmuş 10. yüzyılda Farslı bir bilim adamı Mohammed Karaci (Abū Bakr ibn Muḥammad ibn al Ḥusayn al-Karajī (veya al-Karkhī) tarafından yazılan İnbat al-miyah al-khafiya adlı kitap'ta qanat yapımı üzerine bir bölüm vardır. Onun yazdığı kehriz uygulama bilgisi, on bir yüzyıl sonra temelde bu bugünkü uygulama ile aynıdır.
Kıtalara göre kehrizler
Asya
Afganistan
Yüzlerce yıldır kullanılmakta olan kariz yapılar, özellikle Kandahar, Uruzgan, Nimruz ve Helmand gibi güney Afganistan illerinde bulunmaktadır. Hatta, Farah vilayetinde, Baḏāl Kāṟēz, Kārēze Ḩakim, Šāh Nawāz Kārēz, Ḏe Wazīṟ Kāṟēz ve Moḩammaḏ Sa‘iḏ Kāṟēz adlarında yerleşim yerleri bulunur.
Azerbaycan
Azerbaycan'da, kehrizler, Gence, Karabağ, Nahçıvan və Bakü gibi geniş alanda yaygındır. Həmdullah Qəzvini, 14. yüzyılda Tebriz ve onun etrafında 900 kehriz olduğunu iletmiştir.
Çin
Doğu Türkistan
Günümüzden 2500 yıl kadar önce Uygur Türkleri Doğu Türkistan'ın Turfan bölgesinde 'kariz' denen yer altı su kanalları yapmıştır. Bu yer altı su kanalarının sayısı 1.000 altında ve toplam uzunluğu 5000 km'yi bulmaktadır. Bu karizlerin bir kısmı günümüzde de kullanılabilmektedir. Yatay yer altı kanalı olan karizler ile binlerce yıldır çöl ortasında oluşturulan tarım alanları sızıntı ve buharlaşma olmadan yer çekimi gücü ile çalışan bir sistemle sulanmıştır. Dursun Özden, tarihsel ve bilimsel bilginin eksik olduğu karızlar konusunda yazdığı ve ((Turfan Karız Cenneti)) adlı kitapları ve ((Uygur Karızları)) belgeseli bulunmaktadır.
Ermenistan
Kehrizler, Ermenistan'da İran ile sınır Syunik güney eyaletindeki Şvanidzor köyünde korunmuştur. Kehrizler, Ermenice kahrezes olarak adlandırılır. Şvanidzor köyünde 5 kehriz vardır. Dördü XII-XIV, hatta daha köy kurulmadan önce inşa edilmiştir. Beşinci kehriz 2005 yılında inşa edilmiştir. I. II. ve V. kehrizler içme suyu içindir. Kehriz III. ve IV. oldukça kötü durumdadır. Yaz aylarında, özellikle Temmuz ve Ağustos'ta su miktarı çok azalır, bu da su sisteminde endişe veren bir durum yaratmaktadır. Yine de, kehrizler toplum için sulama ve içme suyu ana kaynağıdır.
İran
Yazılı kayıtlar küçük şüphe bıraksa da eski İran (Fars) kehriz'in doğum yeridir. MÖ 7. yüzyılda, Asur Kralı II. Sargon İran'a bir sefer sırasında, burada bir yer altı su dağılım düzeni bulunduğunu bildirmiştir. Yirminci yüzyılın ortalarında, İran'da yaklaşık 50.000 kehrizlerin kullanımda olduğu tahmin edilir. Bilinen en büyük ve en eskisi 2700 yıl sonra dahi, hala yaklaşık 40.000 kişiye içme ve tarımsal su sağlayan İran'nın Gonabad şehrindedir. Başlıca kuyu derinliği 360 metre'den fazla ve uzunluğu 45 kilometredir. Tebriz, Zencan, Yezd, Horasan ve Kirman gibi bilinen bölgelerde geniş bir kehriz düzenleri vardır. Kopet Dağları eteklerinde yer alan vahalara, su, yeraltı tünelleri (kārīz) ile gelmektedir.
Geleneksel Fars mimarisinde, bir kehriz küçük qanat'dır. İran'da iyi bilinen qanāt (yeraltı su kanalları) ile birlikte, kuyular (čāh)'da, İran yeraltı kaynaklarının seferberliği için büyük bir önem taşır.
Irak
2009 yılında UNESCO adına Oklahoma Eyalet Üniversitesi Coğrafya Bölümü tarafından Irak'ın Kürdistan bölgesinde, kehriz sistemleri incelenmiş, yapılan araştırmalara göre, 683 kehriz sistemleri bulunmuş, bunlardan 2004 yılında 380'i ve 2009 yılında ise sadece 116'sı etkindir. Kehrizlerin düşüş nedenleri 2004 yılı öncesine kadar "terk etme ve ilgisizlik", "kuyulardan aşırı su çekilmesi" ve 2005'ten beri, kuraklıktır. Su kıtlığı, geçimleri kehriz sistemlerine bağımlı 100.000 üzerinde insanın, 2005 yılından bu yana evlerini terk etmek zorunda kaldığı söylenir. Araştırmalara göre, tek bir kehriz, yaklaşık 9.000 bireyler için yeterli su ve 200 hektar üzerinde tarım arazisini sulama yeteneğine sahip olduğu söylenir. Kehrizleri eski haline döndürmek için, UNESCO ve Irak hükûmeti 2010 yılında başlayacak olan bir kehriz, Yenilenmek için Toplum Girişimi tasarlamışlardır. Kehrizlerin çoğunluğu Süleymaniye Valiliğinde (% 84), çok az sayıda da Erbil Valiliğinde (% 13), özellikle geniş ova çevresinde ve Erbil kentinde bulunmaktadır.
Kazakistan
Bilimsel araştırmalar sonucu Türkistan vahalarında bugüne kadar Sauran, Türkistan, Çernak, Babaikorgan ve Karaşik gibi beş orta çağ yerleşim yerlerinde kehriz bulduğunu bildirilmiştir. 16. yüzyılda yaşamış Tacik yazar Makhmud Zainaddin Vasifi, "İnanılmaz Olaylar" adlı kitabında, Orta Asya'nın vaha şehri Sauran (günümüz güney Kazakistan'da)'da, iki kehriz (kâriz) sıralarının mümkün kıldığı bir čahārbāḡ ("dörtgen bahçeler", yolları veya su yolları bakışımlı dört bölüme bölünmüş, bir dörtköşe bahçe), onun bu güzelliğini "ne karada ne de denizde" hiç görmediğini yazmıştır. Vasifi tarafından belirtilen "Büyük Sauran kehrizi"'nin kaynağı, Sauran’ın 7 km. kuzeyindeki Orta Çağ Mirtobe kalesi'nin çevresinde bulunur. Bu kehrizler 200 Hint köle tarafından inşa edilmiştir. Bunların arasında en büyüğü olan Sauran'daki bir fersah (7,5 km) uzunlukta, yer altı su yolu 200 gyaz (1 gyaz = 0,6 m) ve taban su seviyesi ise 50 gyazderinliktedir.
Suriye
Suriye'de de çok sayıda kehriz bulunmuştur. Çok yaygın yeraltı su pompaları düzenleri, taban su seviyesini ve kehriz düzenlerinde suyu düşürmüştür. Kehrizler kurumuş ve ülke çapında terk edilmiştir.
Türkiye
Anadolu'da MÖ 9. ve 6. yüzyılların sahibi Urartu'ların kalıtı olan kehrizler, Osmanlı döneminde bile Van şehrine hem içme suyu sağlamış, hem de bahçe ve tarla sulamasına kullanılmıştır. Anadolu'da bilinen kariz yapılara Gaziantep, Şanlıurfa, Van ve İskilip kentlerinde rastlanılmıştır ve bunlarda günümüzde hala kullanılmaktadırlar. Anadolu Selçuklu Devleti'nden Cumhuriyet Dönemi'ne kadar kehrizlerin bakım ve onarım işleri vakıflar eliyle yürütülmüştür. 1926 yılı 10 Mayıs tarihli Resmî Gazete'de yayımlanan 831 sayılı "Sular Kanunu" ile bütün su vakıfları mal varlıkları ile birlikte yerel belediyelere geçmiştir. Anadolu'da yer altı su yolları için karız, kariz, kares, kehriz, keerüz, kevrüz, kevriz, keriz, teşme gibi değişik yöresel isimler kullanılır.
Ürdün
Roma İmparatorluğu altında kuzey Ürdün'de 94 km uzun Gadara su kemeri, en uzun aralıksız şimdiye kadar yapılmış kehriz arasındadır. Radyokarbon tarihçesi, orta bölümü MS 130 ile 210 arasında yapıldığını göstermiştir. Toplam uzunluğu mevcut olan bilgi üzere 170 km'den fazla, bunlardan üç yeraltı bölümleri, 1,11 ve 94 km. uzunluğundadır.Kireç taşı, havadaki karbondioksit gazının etkisi altındadır ve suya dayanıklı değil ve su geçirgendir. Tünelin su geçirmez sıvanması gerekir ve sıvanın su geçirmemesi için harçın içine, genellikle yanardağ çökelti taşı (tüf) tozu veya puzolan eklenmiştir.
Arap yarımadası
Birleşik Arap Emirlikleri
Birleşik Arap Emirlikleri'ndeki Al-Ayn (Arapça: العين, al-ʿayn) vahasında bulunan hurma-koruları ve bahçeler hala geleneksel falaj (qanat) düzenleri ile sulanmaktadır.
Umman
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'ne göre, yerel dilde Aflaj (çoğul) ve Falaj (tekil) denilen, 3,000 yakın kehriz düzenlerinin günümüz Umman'da kullanılmaktadır. Umman'nın eski başkenti Nizva çevresinde günümüzde dahi kullanılan bir falaj düzeni yapılmıştır. Temmuz 2006'da, bu sulama sistemini temsil eden beş örnekleri, bir Dünya Miras Alanı olarak kaydedilmiştir. Umman Aflaj Sulama sistemleri, Dünya Mirası listesinde, Kültürel v ölçütleri içinde yer almaktadır.
Notlar
- ^ a b Kheirabadi, Masoud (1991). Iranian Cities: Formation and Development. University of Texas Press. . (İngilizce)
- ^ a b Waterhistory.org Qanats 19 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ Karez (Qanats) of Turpan, China 2 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ UNESCO Water shortage fueling displacement of people in northern Iraq, UNESCO study finds 19 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ Mathias Döring, "Wasser für Gadara – 94 km langer antiker Tunnel im Norden Jordaniens entdeckt" 5 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Querschnitt 21: s. 25–35. (Almanca)
- ^ Aflaj Irrigation Systems of Oman 23 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
7- ^Anatolion Water Civilization^ "Anatolion Karezes" (Ozden, Dursun) İstanbul, Turkey (İngilizce)
Kaynakça
- P.W. English, 1990 ‘Qanats and life worlds in Iranian Plateau villages’ Yale F&S Bulletin, No.103.
- Makhmud Zainaddin Wasifi, Surprising events
- Dursun Özden, 2004 "Uygur Karızlarına Yolculuk" Kaynak Yayınları
- Dursun Özden, 2008 "Uygur Karızları" Kültür Bakanlığı
- Dursun Özden, 2010 "Turfan Karız Cenneti" Yoleri Yayınları
- Dursun Özden, 2011 "Anadolu Karızları" Kültür Bakanlığı
- Dursun Özden, 2011 "Anadolu Su Medeniyeti" TRT Belgesel
- Dursun Özden, 2012 "Kutsal Su Zemzem / Zübeyde Su Yolu" TRT Belgesel
- Dursun Özden, 2013 "Mekke Su Yolları" Belgesel film, Kültür Bakanlığı
- www.dursunozden.com.tr
Dış bağlantılar
- Xinjiang'da karız kanallarını kurtarma projesi 10 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . China Radio International. (Türkçe)
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kehriz veya kariz Az kehriz Uy كارىز kariz kariz Ar قناة qanat Fa كاريز karez kurak bolgelerde sularini toplamak icin olusturulur ve bazi durumlarda su yatirir ve ekseni yuzeye cikarir Eski Caglardan itibaren var olan ilk Urartu madencilerin isbirligi ile ve sonra Akamanis krallarinin katkisi ile yer alti tunel kazim yontemleri gelistirilmis neredeyse mukemmel bir kehriz uygulayim bilimi olusmustur Kerhiz sisteminin kesiti Yagmur sulari karadan denizlere 10 u yuzeyden ve 90 i yer altindan ulasir Su tasiyan bu yeralti katmanlara sutasir yeralti suyunu tasiyan gecirimli katman denir ve iki turde olabilir Birincisine Yer yuzeyinde su gecirmeyen katmanlara sinirli denir Ikincisine de Sutasir denir bu tur genellikle binlerce km2 alanda yuzlerce metre derinligindedir cok eski olusum ve simdiki iklim kosullari altinda tekrar doldurulamayan ancak kehriz uygulama bilgisi ile disari ulasir Tasarim ve yapim Kehriz yapim nedenleri Yuksek alanlarda olusan uygarliklarda kehriz uygulama bilgimi gelisiminin ve cogalmasinin nedenlerinden birincisi buyuk akarsularin eksikligi ve ikincisi yerlesim yerleri yakinlarinda yagisi bol olan dag veya siradaglarin olmamasidir Buzul cagi nin bitiminde sonra olusan kurak iklim kusagi buyuk denizlere uzak yamac yagmurlarindan yoksun nemli havanin ulasamadigi alanlardir Son derece yuksek buharlasma orani olan kurak iklimde kismen sorumludur ve bundan dolayi yuzey tatli su kaynaklari cabuk kurumaktadir Daglarda yeralti su duzeyi yuksek oldugundan daha fazla derinliklere kaybolmadan once suyun yolunu kesmek gerekir Iste burada kehriz duzenleri en dogru secenektir Tasarim Ilk once yer alti su damarlarina ulasana dek deneme kuyulari kazilarak duzenli ve yeterli su akisinin belirlenmesi gerekir Bu islem basarili olursa yuzeyde gelecekte kehriz guzergahi tasarlanir ve ilk once yeralti su yuzeyine kadar ulasan ana kuyu gamaneh kazimi ile esas is baslar Yapim Geleneksel kehrizler muqanni adi verilen yetenekli isci toplulugu tarafindan el isciligi ile kazilmistir Bu meslek tarihsel olarak iyi ucretli ve genellikle babadan ogula teslim edilmistir Gunumuz Iran da da kehriz insaatcilarina moqanni ve kuyu kazanlara cah kan veya cah ḵu kuyudan toprak cekmeye yarayan cikriga da carḵ e cah denilir Bunlar yari gocebe gizli kalitsal bilgi iletimi olan babadan ogula gecen akraba insanlardir Bir kehriz duzeni yer altinda acilan yolun suzulme bolumu yer altinda acilan yolun su iletim bolumu 20 ile 35 metre aralikla kazilmis dikey kuyular acik su yolu kucuk su toplama goleti ve sulama alanindan olusur Sizma ve buharlasmadan dolayi su yitimini onlemek icin su yolunun cogunlugu yer altindadir Bir kehriz pompa ihtiyacini ortadan kaldirarak tamamen yercekimi gucu ile beslenir Dunyanin pek cok kurak bolgelerinde eski kehrizler hala kullanilmaktadir ve yeni kehrizler yapim asamasindadir Iran in yuksek duzluklerinde bugun qanat denilen en buyuk yogun yer alti su yollari bulunur Bazen kehrizler yer alti sularini yuzeye cikarmak icin mevsimlik akarsulara kosut olarak kazilir kurak donemlerde ve yagmurlu donemlerde camurlu nehir sularindan suzulmus temiz su saglayacaktir Yeni bulunmus 10 yuzyilda Farsli bir bilim adami Mohammed Karaci Abu Bakr ibn Muḥammad ibn al Ḥusayn al Karaji veya al Karkhi tarafindan yazilan Inbat al miyah al khafiya adli kitap ta qanat yapimi uzerine bir bolum vardir Onun yazdigi kehriz uygulama bilgisi on bir yuzyil sonra temelde bu bugunku uygulama ile aynidir Kitalara gore kehrizlerAsya Afganistan Yuzlerce yildir kullanilmakta olan kariz yapilar ozellikle Kandahar Uruzgan Nimruz ve Helmand gibi guney Afganistan illerinde bulunmaktadir Hatta Farah vilayetinde Baḏal Kaṟez Kareze Ḩakim Sah Nawaz Karez Ḏe Waziṟ Kaṟez ve Moḩammaḏ Sa iḏ Kaṟez adlarinda yerlesim yerleri bulunur Azerbaycan Azerbaycan da kehrizler Gence Karabag Nahcivan ve Baku gibi genis alanda yaygindir Hemdullah Qezvini 14 yuzyilda Tebriz ve onun etrafinda 900 kehriz oldugunu iletmistir Cin Dogu Turkistan Gunumuzden 2500 yil kadar once Uygur Turkleri Dogu Turkistan in Turfan bolgesinde kariz denen yer alti su kanallari yapmistir Bu yer alti su kanalarinin sayisi 1 000 altinda ve toplam uzunlugu 5000 km yi bulmaktadir Bu karizlerin bir kismi gunumuzde de kullanilabilmektedir Yatay yer alti kanali olan karizler ile binlerce yildir col ortasinda olusturulan tarim alanlari sizinti ve buharlasma olmadan yer cekimi gucu ile calisan bir sistemle sulanmistir Dursun Ozden tarihsel ve bilimsel bilginin eksik oldugu karizlar konusunda yazdigi ve Turfan Kariz Cenneti adli kitaplari ve Uygur Karizlari belgeseli bulunmaktadir Ermenistan Kehrizler Ermenistan da Iran ile sinir Syunik guney eyaletindeki Svanidzor koyunde korunmustur Kehrizler Ermenice kahrezes olarak adlandirilir Svanidzor koyunde 5 kehriz vardir Dordu XII XIV hatta daha koy kurulmadan once insa edilmistir Besinci kehriz 2005 yilinda insa edilmistir I II ve V kehrizler icme suyu icindir Kehriz III ve IV oldukca kotu durumdadir Yaz aylarinda ozellikle Temmuz ve Agustos ta su miktari cok azalir bu da su sisteminde endise veren bir durum yaratmaktadir Yine de kehrizler toplum icin sulama ve icme suyu ana kaynagidir Iran Iran da bir Kanatin ici Yazili kayitlar kucuk suphe biraksa da eski Iran Fars kehriz in dogum yeridir MO 7 yuzyilda Asur Krali II Sargon Iran a bir sefer sirasinda burada bir yer alti su dagilim duzeni bulundugunu bildirmistir Yirminci yuzyilin ortalarinda Iran da yaklasik 50 000 kehrizlerin kullanimda oldugu tahmin edilir Bilinen en buyuk ve en eskisi 2700 yil sonra dahi hala yaklasik 40 000 kisiye icme ve tarimsal su saglayan Iran nin Gonabad sehrindedir Baslica kuyu derinligi 360 metre den fazla ve uzunlugu 45 kilometredir Tebriz Zencan Yezd Horasan ve Kirman gibi bilinen bolgelerde genis bir kehriz duzenleri vardir Kopet Daglari eteklerinde yer alan vahalara su yeralti tunelleri kariz ile gelmektedir Geleneksel Fars mimarisinde bir kehriz kucuk qanat dir Iran da iyi bilinen qanat yeralti su kanallari ile birlikte kuyular cah da Iran yeralti kaynaklarinin seferberligi icin buyuk bir onem tasir Irak 2009 yilinda UNESCO adina Oklahoma Eyalet Universitesi Cografya Bolumu tarafindan Irak in Kurdistan bolgesinde kehriz sistemleri incelenmis yapilan arastirmalara gore 683 kehriz sistemleri bulunmus bunlardan 2004 yilinda 380 i ve 2009 yilinda ise sadece 116 si etkindir Kehrizlerin dusus nedenleri 2004 yili oncesine kadar terk etme ve ilgisizlik kuyulardan asiri su cekilmesi ve 2005 ten beri kurakliktir Su kitligi gecimleri kehriz sistemlerine bagimli 100 000 uzerinde insanin 2005 yilindan bu yana evlerini terk etmek zorunda kaldigi soylenir Arastirmalara gore tek bir kehriz yaklasik 9 000 bireyler icin yeterli su ve 200 hektar uzerinde tarim arazisini sulama yetenegine sahip oldugu soylenir Kehrizleri eski haline dondurmek icin UNESCO ve Irak hukumeti 2010 yilinda baslayacak olan bir kehriz Yenilenmek icin Toplum Girisimi tasarlamislardir Kehrizlerin cogunlugu Suleymaniye Valiliginde 84 cok az sayida da Erbil Valiliginde 13 ozellikle genis ova cevresinde ve Erbil kentinde bulunmaktadir Kazakistan Bilimsel arastirmalar sonucu Turkistan vahalarinda bugune kadar Sauran Turkistan Cernak Babaikorgan ve Karasik gibi bes orta cag yerlesim yerlerinde kehriz buldugunu bildirilmistir 16 yuzyilda yasamis Tacik yazar Makhmud Zainaddin Vasifi Inanilmaz Olaylar adli kitabinda Orta Asya nin vaha sehri Sauran gunumuz guney Kazakistan da da iki kehriz kariz siralarinin mumkun kildigi bir caharbaḡ dortgen bahceler yollari veya su yollari bakisimli dort bolume bolunmus bir dortkose bahce onun bu guzelligini ne karada ne de denizde hic gormedigini yazmistir Vasifi tarafindan belirtilen Buyuk Sauran kehrizi nin kaynagi Sauran in 7 km kuzeyindeki Orta Cag Mirtobe kalesi nin cevresinde bulunur Bu kehrizler 200 Hint kole tarafindan insa edilmistir Bunlarin arasinda en buyugu olan Sauran daki bir fersah 7 5 km uzunlukta yer alti su yolu 200 gyaz 1 gyaz 0 6 m ve taban su seviyesi ise 50 gyazderinliktedir Suriye Suriye de de cok sayida kehriz bulunmustur Cok yaygin yeralti su pompalari duzenleri taban su seviyesini ve kehriz duzenlerinde suyu dusurmustur Kehrizler kurumus ve ulke capinda terk edilmistir Turkiye Anadolu da MO 9 ve 6 yuzyillarin sahibi Urartu larin kaliti olan kehrizler Osmanli doneminde bile Van sehrine hem icme suyu saglamis hem de bahce ve tarla sulamasina kullanilmistir Anadolu da bilinen kariz yapilara Gaziantep Sanliurfa Van ve Iskilip kentlerinde rastlanilmistir ve bunlarda gunumuzde hala kullanilmaktadirlar Anadolu Selcuklu Devleti nden Cumhuriyet Donemi ne kadar kehrizlerin bakim ve onarim isleri vakiflar eliyle yurutulmustur 1926 yili 10 Mayis tarihli Resmi Gazete de yayimlanan 831 sayili Sular Kanunu ile butun su vakiflari mal varliklari ile birlikte yerel belediyelere gecmistir Anadolu da yer alti su yollari icin kariz kariz kares kehriz keeruz kevruz kevriz keriz tesme gibi degisik yoresel isimler kullanilir Urdun Roma Imparatorlugu altinda kuzey Urdun de 94 km uzun Gadara su kemeri en uzun araliksiz simdiye kadar yapilmis kehriz arasindadir Radyokarbon tarihcesi orta bolumu MS 130 ile 210 arasinda yapildigini gostermistir Toplam uzunlugu mevcut olan bilgi uzere 170 km den fazla bunlardan uc yeralti bolumleri 1 11 ve 94 km uzunlugundadir Kirec tasi havadaki karbondioksit gazinin etkisi altindadir ve suya dayanikli degil ve su gecirgendir Tunelin su gecirmez sivanmasi gerekir ve sivanin su gecirmemesi icin harcin icine genellikle yanardag cokelti tasi tuf tozu veya puzolan eklenmistir Arap yarimadasi Birlesik Arap Emirlikleri Birlesik Arap Emirlikleri ndeki Al Ayn Arapca العين al ʿayn vahasinda bulunan hurma korulari ve bahceler hala geleneksel falaj qanat duzenleri ile sulanmaktadir Umman Birlesmis Milletler Egitim Bilim ve Kultur Orgutu ne gore yerel dilde Aflaj cogul ve Falaj tekil denilen 3 000 yakin kehriz duzenlerinin gunumuz Umman da kullanilmaktadir Umman nin eski baskenti Nizva cevresinde gunumuzde dahi kullanilan bir falaj duzeni yapilmistir Temmuz 2006 da bu sulama sistemini temsil eden bes ornekleri bir Dunya Miras Alani olarak kaydedilmistir Umman Aflaj Sulama sistemleri Dunya Mirasi listesinde Kulturel v olcutleri icinde yer almaktadir Notlar a b Kheirabadi Masoud 1991 Iranian Cities Formation and Development University of Texas Press ISBN 0 292 78517 8 Ingilizce a b Waterhistory org Qanats 19 Aralik 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Karez Qanats of Turpan China 2 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce UNESCO Water shortage fueling displacement of people in northern Iraq UNESCO study finds 19 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Mathias Doring Wasser fur Gadara 94 km langer antiker Tunnel im Norden Jordaniens entdeckt 5 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Querschnitt 21 s 25 35 Almanca Aflaj Irrigation Systems of Oman 23 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce 7 Anatolion Water Civilization Anatolion Karezes Ozden Dursun Istanbul Turkey Ingilizce KaynakcaP W English 1990 Qanats and life worlds in Iranian Plateau villages Yale F amp S Bulletin No 103 Makhmud Zainaddin Wasifi Surprising events Dursun Ozden 2004 Uygur Karizlarina Yolculuk Kaynak Yayinlari Dursun Ozden 2008 Uygur Karizlari Kultur Bakanligi Dursun Ozden 2010 Turfan Kariz Cenneti Yoleri Yayinlari Dursun Ozden 2011 Anadolu Karizlari Kultur Bakanligi Dursun Ozden 2011 Anadolu Su Medeniyeti TRT Belgesel Dursun Ozden 2012 Kutsal Su Zemzem Zubeyde Su Yolu TRT Belgesel Dursun Ozden 2013 Mekke Su Yollari Belgesel film Kultur Bakanligi www dursunozden com trDis baglantilarXinjiang da kariz kanallarini kurtarma projesi 10 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde China Radio International Turkce