Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hazar-Arap ilişkileri, 7. yüzyılın ikinci çeyreğinden 9. yüzyılın ortalarına kadar devam eden ve genellikle savaşların yoğun olarak yaşandığı ilişkilerdir.
Dört Halife Dönemi
7. yüzyılda en önemli güçler olan Hazarlar'la Araplar arasında sık sık savaşlar yaşanmıştır. Hazar-Bizans işbirliği karşısında zayıflayan Sasani İmparatorluğu, 632-634'lerde İslam kuvvetleri tarafından çökertilip İran toprakları Arapların eline geçince “İslam İleri Harekâtı” bir yandan Ermenistan yolu ile Kafkaslar'a doğru bir yandan da Suriye üzerinden Anadolu içlerine kadar gelişmeye başlamıştır. Araplarla Hazarların mücadeleleri şiddetli ve devamlı olmuştur. İlk büyük taarruz, 651-652 yıllarında Halife Ömer zamanında Selmân bin Rebîa komutasında yapılmış ve İslam orduları Hazar topraklarına girip Derbent'i alarak Hazarların bu sıralardaki başkentleri olan Belencer'e kadar ilerlemiş ancak Hazarlar tarafından geri püskürtülmüşlerdi. Arap kumandanıyla 40.000 kadar askeri idam edilmiştir. Belencer'in Araplar tarafından istila edilmesinden sonra Hazarlar, başkentlerini Aşağı İdil civarına nakletmişlerdir. Daha sonra güneye doğru ilerleyerek Ermenistan'a girmişlerdi.
Historical Atlas, William R. Shepherd, 1923
Karadeniz'in kuzeyindeki Büyük Bulgarya Hanlığı'nın kuvvetli Hazar genişlemesi karşısında dayanamayarak parçalanması sonucunda Dinyeper'e kadar olan düzlükler Hazarların eline geçmiş ve Hakanlık, Kafkaslar'ın güneyinde de İslam İleri Harekâtı'na karşı yolları kapamıştı. 669 yılında Sabirler ve , yönetiminden ayrılarak Don Nehri ve Kafkaslar arasına yerleşmişler ve Hazarların hâkimiyeti altına girmişlerdir. Hazarlar, 679 yılında Bulgarları idareleri altına alarak Don ve Dinyeper arasında batıya doğru yayıldılar. 683 yılındaysa İberya, Albanya ve Ermenistan'a saldırıp ganimet elde edip geri döndüler. Bu arada 685 yılında Ermeni prensi, ülkesini istila etmek isteyen Hazarlarla savaşarak ordularını geri püskürtmüştür. 7. yüzyıl sona ermeden Hazarlar, Kırım'ı ele geçirip Azak Denizi çevresinde tam bir hâkimiyet sağlamışlardır ve böylece Hazar Denizi'nden Dinyester'e Kafkaslar'ın güney eteklerinden Oka Nehri'ne kadar bütün bölgeyi ve Kırım'ı ellerine geçirmişlerdir. 651-652'deki ilk karşılaşmadan sonra Halife Osman'ın 656'da şehit edilmesinden ve Halife Ali'nin halife seçilmesinden sonra meydana gelen karışıklıkların Kafkaslar yönündeki İslam saldırılarını azaltması üzerine harekete geçen Hazarlar, Arrân'a kadar indiler.
Emeviler Dönemi
Hazar-İslam savaşları yaklaşık yarım asırdan fazla süren sınır boyu çarpışmalarıyla devam etmiş ve daha sonra da İslam orduları, Emevi Halifesi Muaviye zamanında Kafkas taarruzlarına yeniden başlamıştır. Bu seferlerin başında Emevilerin ünlü kumandanlarından Mesleme bin Abdülmelik bulunuyordu. 708-709 yıllarında Mesleme komutasındaki İslam orduları Azerbaycan bölgesinden geçerek Derbent'e saldırmış Hazarlarla savaşa tutuşmuştur. 711 yılında Mesleme, tekrar Hazarlara saldırmış ve Derbent havalisine kadar uzanarak 714'te de Derbent'i zapt etmiştir. Ancak kendisinin 717'de İstanbul'a yürümek üzere Kafkaslar'dan ayrılmak zorunda kalmasıyla Hazar taarruzu karşısında Arap kuvvetleri geri çekilmiştir. Bunun üzerine Hazar ordusu 717-718 yıllarında Şirvan'a girmiş ve Azerbaycan'ın büyük bir kısmını işgal etmiştir. Ancak Emevi halifesi Ömer bin Abdülaziz'in görevlendirdiği Hatim bin Numan Eş-Bahili, Hazarları durdurmayı başarmıştır. Fakat 5 yıl sonra Kıpçaklar ve diğer Türk boylarının yardımını sağlayan Hazarların bozguna uğrattığı Müslüman ordusu ciddi kayıplar vermiştir. Bu bozgundan kurtulabilenler Dimaşık'tan gelmişlerdir. Bu durum karşısında halife II. Yezid, Cerrah bin Abdullah'yi Ermenistan valiliğine getirerek Hazarlar ile mücadelede görevlendirmiştir.
721-723 yılları arasında Ermenistan valisi Cerrah, Hazar ülkesinde büyük başarılar kazanmış ve Derbent'i ele geçirmiştir. İki tarafın orduları Derbent'in 6 fersah kuzeyindeki Narvan mevkiinde karşılaştılar. Bu savaşta Hazarlar ağır bir yenilgiye uğradılar. Cerrah'ın kuvvetleri 'yi daha sonra da Belencer'i ele geçirdiler. Bundan sonra Hazar hakanı, İdil Nehri üzerinde bulunan İtil şehrine taşınarak burayı başkent yapmıştır. Halife Hişam bin Abdülmelik zamanında 726 yılında Mesleme, tekrar Hazar ülkesine saldırarak Azerbaycan ve Dağıstan üzerine yürüdü ve bazı kaleleri ele geçirdi. Mesleme, 726 yılında yeniden Hazar topraklarına saldırarak pek çok esir ve ganimetle geri döndü. 730 yılında Cerrah, Hazarlara saldırdı ve Beyda şehrini ele geçirdi. Hazarlar 731'de büyük bir güç toplayarak karşı saldırıya geçip Arapları ağır bir mağlubiyete uğratarak Cerrah'ı öldürdüler. Hazar ordusu bu savaşta Musul önlerine kadar gelmiştir. Araplar böylece tekrar Azerbaycan'a gerilemek zorunda kaldılar. Buna karşı Sait El-Hareşi komutasında yeniden toparlanan Araplar, Hazarları geri püskürttüler. Bu olaydan bir yıl sonra Mesleme komutasındaki İslam orduları yeniden Hazarlara saldırdılar ve Belencer Dağı'na geçerek hakanın oğlunu öldürdüler. Ancak Hazarlar buna karşı saldırıyla cevap verince Mesleme Derbent'e sığınmak zorunda kaldı.
732-733 yıllarında daha sonraları halife olacak olan Mervan bin Muhammed, Ermenistan'a ve Azerbaycan'a vali tayin edildi. Araplar en önemli başarılarını onun zamanında elde ettiler. Mervan, 40.000 kişilik ordunun başında Derbent geçidini aşıp Belencer'e giderek şehri yağmaladı ve sonra 150.000 kişilik bir orduyla iki koldan Hazarlar'ın merkezi ve yeni başkentleri olan İdil şehrine kadar gitmeye karar verdi. Terek şehri üzerinde Semender şehri Arapların eline geçti. Böylece Hazar şehirlerini ele geçiren Mervan, Dağıstanlıları da vergiye bağladı. 737-738 yılında Mervan, bu 150.000 kişilik orduyla İdil şehrine kadar ilerledi. Daha sonra Kura Nehri üzerindeki Kazah şehrinden Hazarların Dağıstan'daki ikinci büyük şehri olan Semender'e saldırdı. Kaynaklarının ifadesine göre Arap ordularının bir kısmı Derbent yolundan fakat büyük bir kısmı şahsen Mervan'ın idaresinde Dalyal geçidi üzerinden hareket ederek ansızın Hazarlara saldırdı. Hazarlar buna karşı koyamadılar ve Mervan bütün kuvvetleriyle İdil şehri üzerine yürüyerek İdil şehrinin batı kısmı olan El-Beyza'yı ele geçirdi. Bunun üzerine Hazar hakanı bu şehirden kaçarak İdil Nehri'nin kuzeyine çekilerek oarada bir yere sığındı ve Araplara karşı 40.000 kişilik bir ordu gönderdi. Ancak Mervan hakanı orada yakalayarak şehri savunan Tarhan'ı öldürmeyi başardı. Bu savaşta Hazarlar 10.000 ölü ve 7.000 kadar esir verdiler. Hazar hakanı Arap hâkimiyetini ve İslamiyet'i kabul etmek şartıyla barışa razı oldu. Bunun üzerine Mervan, hakanın İdil'e dönmesine izin verdi. Yapılan antlaşmaya göre başkent İdil'de iki fakih kalacak ve Hazarlara İslamiyet'i öğretecekti. Ancak Hazar hakanının Müslümanlığı çok uzun sürmemiş ve hakan, Arapların gitmesini müteakip eski dinine dönmüştür. Böylece de İslamiyet, gerek Hazarlar arasında gerekse de bu topraklardaki diğer kavimler arasında güçlü bir şekilde yayılma fırsatı bulamamıştır. Mervan bu sefer esnasında aldığı esirleri Derbent'in güneyine geçilerek Samur Köprüsü'yle Şaberan arasına yerleştirmiştir. Mervan'ın bu seferinden sonra İslam-Hazar ilişkileri genellikle dostane seyretmiştir.
Abbasiler Dönemi
İslam halifeliğinde Abbasiler'in iktidara geldiği, 763'ten sonra, Arap-Hazar mücadeleleri eski hızını kaybetmiştir. Hakan, Hazarları As-Tarhan komutasındaki bir ordu ile göndererek Araplara 764-765 yıllarında yeniden saldırtmıştır. Hazarların Araplar ile savaşmaları, Bizans'ın Kafkaslar üzerindeki hâkimiyetlerinin korunmasına da yardım etmiştir. 775 yılında Hazarlar, diğer Türk boylarının da yardımıyla saldırarak Tiflis'i tekrar ele geçirmişler ve birçok müslümanı öldürmüşlerdir. Hazarların Müslüman ülkelerine son akınları Halife Harun Reşid zamanında olmuştur. 799'da Vezir Fadıl bin Yahya el-Bermeke Hazar hakanının kızı Sitit ile evlenmiş ve Sitit, hamileyken zehirlenerek Berde'de ölmüştür. Sitit'in ölümü üzerine yanında bulunan Hazar askerleri ülkelerine dönerek hakana kızının eceliyle değil de kasten öldürüldüğünü söylemiştir. Bu durum karşısında hakan, İslam topraklarına saldırmış ve 100.000'e yakın müslümanı esir almıştır. Bunun üzerine Halife Harun Reşit, kumandanı Yezid'i Hazarların üzerine göndermiş ve o da Hazarları Ermenistan'dan çıkarmayı başarmıştır. Bundan sonra Arap kaynaklarında Hazarların hücumlarından bahsedilmemektedir. Böylece Güney Kafkaslar'da hâkimiyet için yapılan Arap-Hazar mücadelesi sona ermiştir. Ayrıca İslam hilafet imparatorluğunun en kuvvetli devirlerinde Arap ordularına karşı gösterilen bu çetin mukavemet, Hazar Devleti'nin gücünü bir kere daha göstermektedir. Daha sonra Halife Vasık Billah tarafından Yecüc ve Mecüc Seddi hakkında bilgi edinmek için görevlendirilen Muhammed bin Musa el-Harizimi ile Selam et-Tercüman, Hazar hakanının izni ve yardımlarıyla yaptıkları araştırmalarda Hazar ülkesinde böyle bir seddin bulunmadığını tespit etmişlerdir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- Mikhail İllarionoviç Artamonov. Hazar Tarihi (çev. A. Batur), İstanbul, 2004
- İbn Hurdâdbih. el-Memâlik ve'l Mesalik, Leiden, 1889
- Peter B. Golden. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars, Budapeşte: Akadémiai Kiadó, 1980.
- İbrahim Kafesoğlu. Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999.
- Akdes Nimet Kurat. IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara, 1992.
- Şaban Kuzgun. Hazar ve Karay Türkleri: Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi, Alıç Matbaacılık, Ankara, 1993.
- Michael Kmosko. Araplar ve Hazarlar, Türkiyat Mecmuası, C. III 1935. (çev: A. Cemal Köprülü)
- Zeki Velidi Togan. Hazarlar md. İslam Ansiklopedisi, Cilt V, İstanbul, 1970
Dipnotlar
- ^ Artamanov'a göre Hazar başkenti Belencer, bugün Dağıstan'da Sulak Irmağı üzerinde bulunan Endere Harabeleri'dir;Artamanov, s.185
- ^ Bu şehir bazı kaynaklarda Varacan veya Varaçan olarak geçmektedir;Togan, s.389
- ^ a b Kafesoğlu, s.169
- ^ Kuzgun, s.56
- ^ Togan, s.390
- ^ Kurat, s.32
- ^ Kmosko, s.148
- ^ a b c d e f g h i Artamonov, s.202-213; Artamonov'a göre Hazarların tarihte oynadıkları en önemli rol, onların Arap-İslam istilasının Kafkaslar'ı aşmasını durdurmuş olmalarıdır. Bununla İslam dininin 8. yüzyılda Aşağı İdil Boyu ve Karadeniz yayılması önlenmiştir; Bkz a.g.e, s.457
- ^ Togan, s.399
- ^ Togan, Mervan'ın Terek ve İdil arasındaki bozkırlardan bu kadar kalabalık bir orduyu sevk ederek İdil'in doğusuna geçirmesinin Emeviler tarihinde emsali görülmemiş bir olay olduğunu belirterek Mervan'ın böyle bir sefer yapabilmesini daha önce 732'de Belencer'e yaptığı seferde buradaki durumu gayet iyi öğrenmesi ile açıklanabileceğini söylemektedir; Togan, s.399-400
- ^ Kurat, s.39-40
- ^ Kafesoğlu, s.159
- ^ Kuzgun, s.58-60
- ^ İbn Hurdâdbih, s.162-169
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Hazar Arap iliskileri 7 yuzyilin ikinci ceyreginden 9 yuzyilin ortalarina kadar devam eden ve genellikle savaslarin yogun olarak yasandigi iliskilerdir Dort Halife Donemi7 yuzyilda en onemli gucler olan Hazarlar la Araplar arasinda sik sik savaslar yasanmistir Hazar Bizans isbirligi karsisinda zayiflayan Sasani Imparatorlugu 632 634 lerde Islam kuvvetleri tarafindan cokertilip Iran topraklari Araplarin eline gecince Islam Ileri Harekati bir yandan Ermenistan yolu ile Kafkaslar a dogru bir yandan da Suriye uzerinden Anadolu iclerine kadar gelismeye baslamistir Araplarla Hazarlarin mucadeleleri siddetli ve devamli olmustur Ilk buyuk taarruz 651 652 yillarinda Halife Omer zamaninda Selman bin Rebia komutasinda yapilmis ve Islam ordulari Hazar topraklarina girip Derbent i alarak Hazarlarin bu siralardaki baskentleri olan Belencer e kadar ilerlemis ancak Hazarlar tarafindan geri puskurtulmuslerdi Arap kumandaniyla 40 000 kadar askeri idam edilmistir Belencer in Araplar tarafindan istila edilmesinden sonra Hazarlar baskentlerini Asagi Idil civarina nakletmislerdir Daha sonra guneye dogru ilerleyerek Ermenistan a girmislerdi Halifeligin 730 larda genislemesi Historical Atlas William R Shepherd 1923 Karadeniz in kuzeyindeki Buyuk Bulgarya Hanligi nin kuvvetli Hazar genislemesi karsisinda dayanamayarak parcalanmasi sonucunda Dinyeper e kadar olan duzlukler Hazarlarin eline gecmis ve Hakanlik Kafkaslar in guneyinde de Islam Ileri Harekati na karsi yollari kapamisti 669 yilinda Sabirler ve yonetiminden ayrilarak Don Nehri ve Kafkaslar arasina yerlesmisler ve Hazarlarin hakimiyeti altina girmislerdir Hazarlar 679 yilinda Bulgarlari idareleri altina alarak Don ve Dinyeper arasinda batiya dogru yayildilar 683 yilindaysa Iberya Albanya ve Ermenistan a saldirip ganimet elde edip geri donduler Bu arada 685 yilinda Ermeni prensi ulkesini istila etmek isteyen Hazarlarla savasarak ordularini geri puskurtmustur 7 yuzyil sona ermeden Hazarlar Kirim i ele gecirip Azak Denizi cevresinde tam bir hakimiyet saglamislardir ve boylece Hazar Denizi nden Dinyester e Kafkaslar in guney eteklerinden Oka Nehri ne kadar butun bolgeyi ve Kirim i ellerine gecirmislerdir 651 652 deki ilk karsilasmadan sonra Halife Osman in 656 da sehit edilmesinden ve Halife Ali nin halife secilmesinden sonra meydana gelen karisikliklarin Kafkaslar yonundeki Islam saldirilarini azaltmasi uzerine harekete gecen Hazarlar Arran a kadar indiler Emeviler DonemiHazar Islam savaslari yaklasik yarim asirdan fazla suren sinir boyu carpismalariyla devam etmis ve daha sonra da Islam ordulari Emevi Halifesi Muaviye zamaninda Kafkas taarruzlarina yeniden baslamistir Bu seferlerin basinda Emevilerin unlu kumandanlarindan Mesleme bin Abdulmelik bulunuyordu 708 709 yillarinda Mesleme komutasindaki Islam ordulari Azerbaycan bolgesinden gecerek Derbent e saldirmis Hazarlarla savasa tutusmustur 711 yilinda Mesleme tekrar Hazarlara saldirmis ve Derbent havalisine kadar uzanarak 714 te de Derbent i zapt etmistir Ancak kendisinin 717 de Istanbul a yurumek uzere Kafkaslar dan ayrilmak zorunda kalmasiyla Hazar taarruzu karsisinda Arap kuvvetleri geri cekilmistir Bunun uzerine Hazar ordusu 717 718 yillarinda Sirvan a girmis ve Azerbaycan in buyuk bir kismini isgal etmistir Ancak Emevi halifesi Omer bin Abdulaziz in gorevlendirdigi Hatim bin Numan Es Bahili Hazarlari durdurmayi basarmistir Fakat 5 yil sonra Kipcaklar ve diger Turk boylarinin yardimini saglayan Hazarlarin bozguna ugrattigi Musluman ordusu ciddi kayiplar vermistir Bu bozgundan kurtulabilenler Dimasik tan gelmislerdir Bu durum karsisinda halife II Yezid Cerrah bin Abdullah yi Ermenistan valiligine getirerek Hazarlar ile mucadelede gorevlendirmistir 721 723 yillari arasinda Ermenistan valisi Cerrah Hazar ulkesinde buyuk basarilar kazanmis ve Derbent i ele gecirmistir Iki tarafin ordulari Derbent in 6 fersah kuzeyindeki Narvan mevkiinde karsilastilar Bu savasta Hazarlar agir bir yenilgiye ugradilar Cerrah in kuvvetleri yi daha sonra da Belencer i ele gecirdiler Bundan sonra Hazar hakani Idil Nehri uzerinde bulunan Itil sehrine tasinarak burayi baskent yapmistir Halife Hisam bin Abdulmelik zamaninda 726 yilinda Mesleme tekrar Hazar ulkesine saldirarak Azerbaycan ve Dagistan uzerine yurudu ve bazi kaleleri ele gecirdi Mesleme 726 yilinda yeniden Hazar topraklarina saldirarak pek cok esir ve ganimetle geri dondu 730 yilinda Cerrah Hazarlara saldirdi ve Beyda sehrini ele gecirdi Hazarlar 731 de buyuk bir guc toplayarak karsi saldiriya gecip Araplari agir bir maglubiyete ugratarak Cerrah i oldurduler Hazar ordusu bu savasta Musul onlerine kadar gelmistir Araplar boylece tekrar Azerbaycan a gerilemek zorunda kaldilar Buna karsi Sait El Haresi komutasinda yeniden toparlanan Araplar Hazarlari geri puskurttuler Bu olaydan bir yil sonra Mesleme komutasindaki Islam ordulari yeniden Hazarlara saldirdilar ve Belencer Dagi na gecerek hakanin oglunu oldurduler Ancak Hazarlar buna karsi saldiriyla cevap verince Mesleme Derbent e siginmak zorunda kaldi 732 733 yillarinda daha sonralari halife olacak olan Mervan bin Muhammed Ermenistan a ve Azerbaycan a vali tayin edildi Araplar en onemli basarilarini onun zamaninda elde ettiler Mervan 40 000 kisilik ordunun basinda Derbent gecidini asip Belencer e giderek sehri yagmaladi ve sonra 150 000 kisilik bir orduyla iki koldan Hazarlar in merkezi ve yeni baskentleri olan Idil sehrine kadar gitmeye karar verdi Terek sehri uzerinde Semender sehri Araplarin eline gecti Boylece Hazar sehirlerini ele geciren Mervan Dagistanlilari da vergiye bagladi 737 738 yilinda Mervan bu 150 000 kisilik orduyla Idil sehrine kadar ilerledi Daha sonra Kura Nehri uzerindeki Kazah sehrinden Hazarlarin Dagistan daki ikinci buyuk sehri olan Semender e saldirdi Kaynaklarinin ifadesine gore Arap ordularinin bir kismi Derbent yolundan fakat buyuk bir kismi sahsen Mervan in idaresinde Dalyal gecidi uzerinden hareket ederek ansizin Hazarlara saldirdi Hazarlar buna karsi koyamadilar ve Mervan butun kuvvetleriyle Idil sehri uzerine yuruyerek Idil sehrinin bati kismi olan El Beyza yi ele gecirdi Bunun uzerine Hazar hakani bu sehirden kacarak Idil Nehri nin kuzeyine cekilerek oarada bir yere sigindi ve Araplara karsi 40 000 kisilik bir ordu gonderdi Ancak Mervan hakani orada yakalayarak sehri savunan Tarhan i oldurmeyi basardi Bu savasta Hazarlar 10 000 olu ve 7 000 kadar esir verdiler Hazar hakani Arap hakimiyetini ve Islamiyet i kabul etmek sartiyla barisa razi oldu Bunun uzerine Mervan hakanin Idil e donmesine izin verdi Yapilan antlasmaya gore baskent Idil de iki fakih kalacak ve Hazarlara Islamiyet i ogretecekti Ancak Hazar hakaninin Muslumanligi cok uzun surmemis ve hakan Araplarin gitmesini muteakip eski dinine donmustur Boylece de Islamiyet gerek Hazarlar arasinda gerekse de bu topraklardaki diger kavimler arasinda guclu bir sekilde yayilma firsati bulamamistir Mervan bu sefer esnasinda aldigi esirleri Derbent in guneyine gecilerek Samur Koprusu yle Saberan arasina yerlestirmistir Mervan in bu seferinden sonra Islam Hazar iliskileri genellikle dostane seyretmistir Abbasiler DonemiIslam halifeliginde Abbasiler in iktidara geldigi 763 ten sonra Arap Hazar mucadeleleri eski hizini kaybetmistir Hakan Hazarlari As Tarhan komutasindaki bir ordu ile gondererek Araplara 764 765 yillarinda yeniden saldirtmistir Hazarlarin Araplar ile savasmalari Bizans in Kafkaslar uzerindeki hakimiyetlerinin korunmasina da yardim etmistir 775 yilinda Hazarlar diger Turk boylarinin da yardimiyla saldirarak Tiflis i tekrar ele gecirmisler ve bircok muslumani oldurmuslerdir Hazarlarin Musluman ulkelerine son akinlari Halife Harun Resid zamaninda olmustur 799 da Vezir Fadil bin Yahya el Bermeke Hazar hakaninin kizi Sitit ile evlenmis ve Sitit hamileyken zehirlenerek Berde de olmustur Sitit in olumu uzerine yaninda bulunan Hazar askerleri ulkelerine donerek hakana kizinin eceliyle degil de kasten olduruldugunu soylemistir Bu durum karsisinda hakan Islam topraklarina saldirmis ve 100 000 e yakin muslumani esir almistir Bunun uzerine Halife Harun Resit kumandani Yezid i Hazarlarin uzerine gondermis ve o da Hazarlari Ermenistan dan cikarmayi basarmistir Bundan sonra Arap kaynaklarinda Hazarlarin hucumlarindan bahsedilmemektedir Boylece Guney Kafkaslar da hakimiyet icin yapilan Arap Hazar mucadelesi sona ermistir Ayrica Islam hilafet imparatorlugunun en kuvvetli devirlerinde Arap ordularina karsi gosterilen bu cetin mukavemet Hazar Devleti nin gucunu bir kere daha gostermektedir Daha sonra Halife Vasik Billah tarafindan Yecuc ve Mecuc Seddi hakkinda bilgi edinmek icin gorevlendirilen Muhammed bin Musa el Harizimi ile Selam et Tercuman Hazar hakaninin izni ve yardimlariyla yaptiklari arastirmalarda Hazar ulkesinde boyle bir seddin bulunmadigini tespit etmislerdir Ayrica bakinizHazar Yazismalari Hazarlar Hazar Kaganligi Turk Arap Iliskileri Hazar Bizans iliskileriKaynakcaMikhail Illarionovic Artamonov Hazar Tarihi cev A Batur Istanbul 2004 Ibn Hurdadbih el Memalik ve l Mesalik Leiden 1889 Peter B Golden Khazar Studies An Historio Philological Inquiry into the Origins of the Khazars Budapeste Akademiai Kiado 1980 Ibrahim Kafesoglu Turk Milli Kulturu Otuken Nesriyat Istanbul 1999 ISBN 9754372366 Akdes Nimet Kurat IV XVIII Yuzyillarda Karadeniz Kuzeyindeki Turk Kavimleri ve Devletleri Murat Kitabevi Ankara 1992 ISBN 975 7734 00 4 Saban Kuzgun Hazar ve Karay Turkleri Turklerde Yahudilik ve Dogu Avrupa Yahudilerinin Mensei Meselesi Alic Matbaacilik Ankara 1993 ISBN 975 95695 0 7 Michael Kmosko Araplar ve Hazarlar Turkiyat Mecmuasi C III 1935 cev A Cemal Koprulu Zeki Velidi Togan Hazarlar md Islam Ansiklopedisi Cilt V Istanbul 1970Dipnotlar Artamanov a gore Hazar baskenti Belencer bugun Dagistan da Sulak Irmagi uzerinde bulunan Endere Harabeleri dir Artamanov s 185 Bu sehir bazi kaynaklarda Varacan veya Varacan olarak gecmektedir Togan s 389 a b Kafesoglu s 169 Kuzgun s 56 Togan s 390 Kurat s 32 Kmosko s 148 a b c d e f g h i Artamonov s 202 213 Artamonov a gore Hazarlarin tarihte oynadiklari en onemli rol onlarin Arap Islam istilasinin Kafkaslar i asmasini durdurmus olmalaridir Bununla Islam dininin 8 yuzyilda Asagi Idil Boyu ve Karadeniz yayilmasi onlenmistir Bkz a g e s 457 Togan s 399 Togan Mervan in Terek ve Idil arasindaki bozkirlardan bu kadar kalabalik bir orduyu sevk ederek Idil in dogusuna gecirmesinin Emeviler tarihinde emsali gorulmemis bir olay oldugunu belirterek Mervan in boyle bir sefer yapabilmesini daha once 732 de Belencer e yaptigi seferde buradaki durumu gayet iyi ogrenmesi ile aciklanabilecegini soylemektedir Togan s 399 400 Kurat s 39 40 Kafesoglu s 159 Kuzgun s 58 60 Ibn Hurdadbih s 162 169