Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çay, çeşitli bitkilerin yapraklarının, çiçeklerinin, köklerinin, gövdelerinin, kabuklarının, tohumlarının kaynatılmasıyla veya haşlanmasıyla elde edilen bir içecek türüdür. Çay, çalının yapraklarının fermantasyonu, ısıtılması, kurutulması ve bazen diğer meyve veya bitkilerle karıştırılması sonucu hazırlanır.
 Bir gaiwan'da infüze edilen longjing yeşil çay | |
| Tip | Sıcak veya soğuk içecek |
|---|---|
| Köken | İlk olarak M.Ö. 59'da Çin'de yapıldı, ancak muhtemelen daha erken ortaya çıktı. |
Etimoloji
Çay kelimesinin dünya dillerinin pek çoğundaki kökeni, dünyaya yayıldığı Çin'de yer alan dillere dayanır. Mandarin lehçesindeki ç'a, Min lehçesindeki (Amoy) t'e ve Kantonca çàh, 茶 karakterinin farklı telaffuzları olup, çayın dünyaya yayılmış farklı söyleniş şekillerinin kökenini oluştururlar. Kantoncaya dayalı çàh formu ilk defa 1559'de Portekizli tüccarlar tarafından chà olarak benimsenmiş ve bu telaffuz tüccarlarca Hindistan'a yayılmıştır. Portekizceye ya dolaysız yoldan Kantoncadan ya da Kantonca kelimenin Malaycaya alıntılanması ve bu dilden Portekizceye geçmesi yoluyla girdiği düşünülmektedir.İngilizce gibi bazı Avrupa dillerinde kelimenin Portekizceden alıntı chaa, cha, tcha, chia ve cia gibi arkaik muadilleri bulunmaktadır.
Çin'in kuzey bölgelerinde konuşulan Mandarincede yer alan ç'a telaffuzu, Orta Asya'ya ve İran'a İpek Yolu vasıtasıyla yayılmış, bu bölgede Farsça bir ek olan -yi takısı kazanmıştır. Farsçaya girmiş kelime, ilerleyen dönemlerde Rusçaya ('чай'; çay), Arapçaya ('شاي'; şay) ve Hindustaniye (چائے, चाय; çay) alıntılanmıştır. Türkçede kelime ilk 17. yüzyılda tespit edilmiş olup, doğrudan Portekizlilerden veya Farsçadan alıntılanmış olabileceği öne sürülmüştür.
Avrupa'da daha sonraları Hollandalı tüccarlar tarafından Min lehçesi telaffuzu yaygınlaştırılmıştır. Bu sayede çay Batı dillerinde Min lehçesindeki 't'e kelimesinden türeyip, İngilizce'ye (tea), Fransızca'ya (the), İspanyolca'ya (te), Almanca'ya (tee) yerleşmiştir.
Korece, Vietnamca ve Japoncada yer alan ve içeceğe atıfta bulunan kelimelerin yukarıda belirtilen Çin dillerinin aksine daha eski bir Çince lehçesinden alıntılanmış olduğu öne sürülmektedir. Çayın botanik anavatanı olan Güneybatı Yünnan ve Kuzeydoğu Myanmar'da bulunan dillerde ise bitki ve içecek için Çin dillerinden farklı kelimeler yer alır ve bu kelimelerin Çincede yer alan kelimelerin nihai kökeni olabileceği öne sürülmüştür.Wa halkının dilinde la ve miiem, Burmaca lahpet (လက်ဖက်), miang (เมี่ยง), meng bu kelimelere örnek teşkil eder.
Tarihçe
Efsanevî kökenleri
Bir kaynağa göre, çayın ilk yudumlanışı çok eskilere, M.Ö. 2737 yılına, Çin İmparatorluğu'na kadar dayanır. Efsaneye göre Çin’in ilk imparatorlarından Shen Yung, çay bitkisinin tesadüfen sıcak suya düşmesine şahit olur. İmparator, işte bu keşifle birlikte çayın büyüsüne kapılır ve yine efsaneye göre yedi yıl boyunca o bölgede kalarak sürekli çay içer.[]
Avrupa ve Amerika'ya yayılması
Çayın Avrupa’da ilk söz edilişi ise yüzlerce yıl önce, 1559 yılında gerçekleşir. 1606 yılı ise çayın Avrupa’yla tanıştığı yıl olarak tarihe geçer. 1635 yılından sonra, Hollanda ve Fransa, Avrupa’da çay tüketimine öncülük eden ülkeler olurlar. İlk demlik örneklerinin Çin’den Avrupa’ya ulaşması ise 1650’li yıllarda gerçekleşir.
Çayı Amerika’ya ulaştıran ise Peter Stuyvesant’tır. Bugün New York olarak anılan New Amsterdam’a yerleşen Hollandalı koloniler, Amerika’nın ilk çay tiryakileri olarak tarihe geçerler. Çaya bilimsel adının yani Camelia sinensis’in verilişi ise 1753 yılına rastlar. 1800’lü yıllarda, Avrupa ve Amerika’da yavaş yavaş çay endüstrisi boy göstermeye başlar.
Thomas Lipton’un ilk dükkânı da 1871 yılında, İskoçya'nın Glasgow şehrinde hizmete girer. 1890 yılına gelindiğinde Thomas Lipton, Seylan’da ilk çay tarlasını satın alır. Hindistan’dan getirilen çay tohumları 1903 yılından itibaren Kenya ’da yeşermeye başlar.
Amerika’da sıcak havalarda çay satmakta zorlanan Richard Blechynden, çayı soğuk halde sunmayı akıl eder. Amerika kökenli Ice tea kavramı da işte bu tesadüfle doğar. Poşet çayın keşfi ise 1908 yılında gerçekleşir.
Üst sınıflara hitap eden pahalı bir içecek olmaktan uzaklaşarak gitgide herkes tarafından tüketilen bir içecek haline gelen çay, çeşitli yeniliklerle birlikte gelişmeye devam eder.
Üretim
Hindistan, Sri Lanka, Çin, Türkiye, Kenya, Endonezya, Malavi ve Vietnam dünyada en önde gelen çay üretici ülkeleri oluşturur. Türkiye'de çay, sadece Gürcistan sınırından başlayan ve Fatsa'ya kadar uzanan alan içerisinde yetiştirilebilmektedir. Türkiye'de yaygın olarak çay, Doğu Karadeniz bölgesinden toplanır ve çay yapraklarından yapılan kırmızı renkteki içecek için kullanılır.
Sınıflandırma
Çayları birçok kritere göre sınıflara ayırmak münkün olmakla beraber; üç temel çay çeşidi vardır. Bunlar, siyah çay, yeşil çay ve beyaz çaydır. Bunların dışında, yetiştiği bahçe, yaprak boyutu, işleme yöntemi, fermantasyon yöntemlerine göre de sınıflara ayırmak mümkündür. "Bitki çayı" terimi meyve ve bitkilerin işlenmesi ile elde edilen içecekleri kapsar. Kuşburnu gibi bitki çaylarında gerçekte çay yaprakları yoktur. Bazı bitkilerin aromaları çaylara eklenerek meyve ve bitki aromalı çaylar elde edilmektedir.
Tıbbi etkileri ve besin değeri
Çay; tein, kafein, teofilin ve antioksidanlar için doğal bir kaynaktır. İçinde bulunan mineraller nedeniyle kemik ve diş sağlığına faydalıdır. Ancak neredeyse hiç karbonhidrat, protein ve yağ içermez, Şeker ya da diğer katkılarla tatlandırılır.
Bilimsel araştırmalarda çayda bulunan maddesi, çaydaki kafein ile dengeli bir şekildedir.[] theanine maddesi, doğal bir yatıştırıcı olup kafein gibi maddelerinde oluşan etkileri dengeler, bu açıdan kahve sonrası yaşanan kalp çarpıntısı gibi sorunlar çay içenlerde çayla alakalı olarak görülmez. Çay içindeki theanine maddesi, çayı içenin sinirlerini rahatlatır ve tansiyonu dengeler.[]
Galeri
-
![image]()
Çay üreten ülkeler -
![image]()
-
![image]()
Çin fincanında yeşil çay yaprakları. -
![image]()
Hazır çay demleme poşetleri
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Sebastião Rodolfo Dalgado; Anthony Xavier Soares (1988). Portuguese Vocables in Asiatic Languages: From the Portuguese Original of Monsignor Sebastiao Rodolfo Dalgado, Volume 1. South Asia Books. ss. 94-95. ISBN .
- ^ "tea". Online Etymology Dictionary. 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Ocak 2012.
The Portuguese word (attested from 1550s) came via Macao; and Rus. chai, Pers. cha, Gk. tsai, Arabic shay, and Turk. çay all came overland from the Mandarin form.
- ^ . Nişanyan Sözlük. 7 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2021.
- ^ "Tea" 14 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Online Etymology Dictionary. Retrieved 29 June 2012.
- ^ Victor H. Mair and Erling Hoh (2009). The True History of Tea. Thames & Hudson. ss. 262. ISBN .
- ^ a b Mair & Hoh 2009, ss. 264–65.
| Wikimedia Commons'ta Çay (içecek) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Etymonline.com14 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Cay cesitli bitkilerin yapraklarinin ciceklerinin koklerinin govdelerinin kabuklarinin tohumlarinin kaynatilmasiyla veya haslanmasiyla elde edilen bir icecek turudur Cay calinin yapraklarinin fermantasyonu isitilmasi kurutulmasi ve bazen diger meyve veya bitkilerle karistirilmasi sonucu hazirlanir CayBir gaiwan da infuze edilen longjing yesil cayTipSicak veya soguk icecekKokenIlk olarak M O 59 da Cin de yapildi ancak muhtemelen daha erken ortaya cikti Etimoloji source source source source source source source Cayin hazirlanisi Cay kelimesinin dunya dillerinin pek cogundaki kokeni dunyaya yayildigi Cin de yer alan dillere dayanir Mandarin lehcesindeki c a Min lehcesindeki Amoy t e ve Kantonca cah 茶 karakterinin farkli telaffuzlari olup cayin dunyaya yayilmis farkli soylenis sekillerinin kokenini olustururlar Kantoncaya dayali cah formu ilk defa 1559 de Portekizli tuccarlar tarafindan cha olarak benimsenmis ve bu telaffuz tuccarlarca Hindistan a yayilmistir Portekizceye ya dolaysiz yoldan Kantoncadan ya da Kantonca kelimenin Malaycaya alintilanmasi ve bu dilden Portekizceye gecmesi yoluyla girdigi dusunulmektedir Ingilizce gibi bazi Avrupa dillerinde kelimenin Portekizceden alinti chaa cha tcha chia ve cia gibi arkaik muadilleri bulunmaktadir Cin in kuzey bolgelerinde konusulan Mandarincede yer alan c a telaffuzu Orta Asya ya ve Iran a Ipek Yolu vasitasiyla yayilmis bu bolgede Farsca bir ek olan yi takisi kazanmistir Farscaya girmis kelime ilerleyen donemlerde Ruscaya chaj cay Arapcaya شاي say ve Hindustaniye چائے च य cay alintilanmistir Turkcede kelime ilk 17 yuzyilda tespit edilmis olup dogrudan Portekizlilerden veya Farscadan alintilanmis olabilecegi one surulmustur Avrupa da daha sonralari Hollandali tuccarlar tarafindan Min lehcesi telaffuzu yayginlastirilmistir Bu sayede cay Bati dillerinde Min lehcesindeki t e kelimesinden tureyip Ingilizce ye tea Fransizca ya the Ispanyolca ya te Almanca ya tee yerlesmistir Korece Vietnamca ve Japoncada yer alan ve icecege atifta bulunan kelimelerin yukarida belirtilen Cin dillerinin aksine daha eski bir Cince lehcesinden alintilanmis oldugu one surulmektedir Cayin botanik anavatani olan Guneybati Yunnan ve Kuzeydogu Myanmar da bulunan dillerde ise bitki ve icecek icin Cin dillerinden farkli kelimeler yer alir ve bu kelimelerin Cincede yer alan kelimelerin nihai kokeni olabilecegi one surulmustur Wa halkinin dilinde la ve miiem Burmaca lahpet လက ဖက miang emiyng meng bu kelimelere ornek teskil eder TarihceEfsanevi kokenleri Bir cay calisi Bir kaynaga gore cayin ilk yudumlanisi cok eskilere M O 2737 yilina Cin Imparatorlugu na kadar dayanir Efsaneye gore Cin in ilk imparatorlarindan Shen Yung cay bitkisinin tesadufen sicak suya dusmesine sahit olur Imparator iste bu kesifle birlikte cayin buyusune kapilir ve yine efsaneye gore yedi yil boyunca o bolgede kalarak surekli cay icer kaynak belirtilmeli Avrupa ve Amerika ya yayilmasi Cayin Avrupa da ilk soz edilisi ise yuzlerce yil once 1559 yilinda gerceklesir 1606 yili ise cayin Avrupa yla tanistigi yil olarak tarihe gecer 1635 yilindan sonra Hollanda ve Fransa Avrupa da cay tuketimine onculuk eden ulkeler olurlar Ilk demlik orneklerinin Cin den Avrupa ya ulasmasi ise 1650 li yillarda gerceklesir Cayi Amerika ya ulastiran ise Peter Stuyvesant tir Bugun New York olarak anilan New Amsterdam a yerlesen Hollandali koloniler Amerika nin ilk cay tiryakileri olarak tarihe gecerler Caya bilimsel adinin yani Camelia sinensis in verilisi ise 1753 yilina rastlar 1800 lu yillarda Avrupa ve Amerika da yavas yavas cay endustrisi boy gostermeye baslar Thomas Lipton un ilk dukkani da 1871 yilinda Iskocya nin Glasgow sehrinde hizmete girer 1890 yilina gelindiginde Thomas Lipton Seylan da ilk cay tarlasini satin alir Hindistan dan getirilen cay tohumlari 1903 yilindan itibaren Kenya da yesermeye baslar Amerika da sicak havalarda cay satmakta zorlanan Richard Blechynden cayi soguk halde sunmayi akil eder Amerika kokenli Ice tea kavrami da iste bu tesadufle dogar Poset cayin kesfi ise 1908 yilinda gerceklesir Ust siniflara hitap eden pahali bir icecek olmaktan uzaklasarak gitgide herkes tarafindan tuketilen bir icecek haline gelen cay cesitli yeniliklerle birlikte gelismeye devam eder UretimHindistan Sri Lanka Cin Turkiye Kenya Endonezya Malavi ve Vietnam dunyada en onde gelen cay uretici ulkeleri olusturur Turkiye de cay sadece Gurcistan sinirindan baslayan ve Fatsa ya kadar uzanan alan icerisinde yetistirilebilmektedir Turkiye de yaygin olarak cay Dogu Karadeniz bolgesinden toplanir ve cay yapraklarindan yapilan kirmizi renkteki icecek icin kullanilir SiniflandirmaTurk usulu ince belli cam bardakta cay Caylari bircok kritere gore siniflara ayirmak munkun olmakla beraber uc temel cay cesidi vardir Bunlar siyah cay yesil cay ve beyaz caydir Bunlarin disinda yetistigi bahce yaprak boyutu isleme yontemi fermantasyon yontemlerine gore de siniflara ayirmak mumkundur Bitki cayi terimi meyve ve bitkilerin islenmesi ile elde edilen icecekleri kapsar Kusburnu gibi bitki caylarinda gercekte cay yapraklari yoktur Bazi bitkilerin aromalari caylara eklenerek meyve ve bitki aromali caylar elde edilmektedir Tibbi etkileri ve besin degeriCay tein kafein teofilin ve antioksidanlar icin dogal bir kaynaktir Icinde bulunan mineraller nedeniyle kemik ve dis sagligina faydalidir Ancak neredeyse hic karbonhidrat protein ve yag icermez Seker ya da diger katkilarla tatlandirilir Bilimsel arastirmalarda cayda bulunan maddesi caydaki kafein ile dengeli bir sekildedir kaynak belirtilmeli theanine maddesi dogal bir yatistirici olup kafein gibi maddelerinde olusan etkileri dengeler bu acidan kahve sonrasi yasanan kalp carpintisi gibi sorunlar cay icenlerde cayla alakali olarak gorulmez Cay icindeki theanine maddesi cayi icenin sinirlerini rahatlatir ve tansiyonu dengeler kaynak belirtilmeli GaleriCay ureten ulkeler Japon cay toreni Cin fincaninda yesil cay yapraklari Hazir cay demleme posetleriAyrica bakinizDogu Frizya cayi Uluslararasi Cay GunuKaynakca Sebastiao Rodolfo Dalgado Anthony Xavier Soares 1988 Portuguese Vocables in Asiatic Languages From the Portuguese Original of Monsignor Sebastiao Rodolfo Dalgado Volume 1 South Asia Books ss 94 95 ISBN 978 81 206 0413 1 tea Online Etymology Dictionary 11 Ocak 2012 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Ocak 2012 The Portuguese word attested from 1550s came via Macao and Rus chai Pers cha Gk tsai Arabic shay and Turk cay all came overland from the Mandarin form Nisanyan Sozluk 7 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Subat 2021 Tea 14 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Online Etymology Dictionary Retrieved 29 June 2012 Victor H Mair and Erling Hoh 2009 The True History of Tea Thames amp Hudson ss 262 ISBN 978 0 500 25146 1 a b Mair amp Hoh 2009 ss 264 65 Wikimedia Commons ta Cay icecek ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Etymonline com14 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde