Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli. (Şubat 2023) () |
İrlanda tarihi bugünkü İrlanda topraklarının tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar uzanan tarihini kapsar.
İlk ve Orta Çağlar
İrlandalıların ataları olan Keltlerin İrlanda Adasına Demir Çağı sırasında MÖ 8. - 1. yüzyıllar arasında yerleştikleri düşünülmektedir. Günümüzde daha çok Britanya ve İrlanda ile sınırlı olan Kelt kültürüne o dönemde İber yarımadasından Anadolu'ya kadar Avrupa'nın her bölgesinde rastlanmaktaydı. Ancak Roma İmparatorluğu döneminde Roma kültürü Kelt kültürünü zayıflatmış, ancak İrlanda ve Büyük Britanya gibi Roma İmparatorluğu'nun sınırları dışında kalan ya da sınır uçlarında bulunan bölgelerde etkisini sürdürebilmiştir. Romalılar İrlanda'ya Hiberniya adını veriyorlardı. Yunan coğrafyacı Batlamyus MS 100 yıllarında yazdığı yazılarında İrlanda'nın coğrafyasından ve orada yaşayan kavimlerden söz etmiştir.
Hristiyanlık İrlanda'ya 5. yüzyılda ulaştı. Romalı Palladius ve Hristiyan azizi Patrik adaya 430'lu yıllarda gelerek Hristiyanlığı yaymaya başladılar. Ayrıca Latin alfabesini adaya getirdiler. Günümüzde Patrik İrlanda'nın koruyucu azizi (Patron Saint) olarak kabûl edilmektedir ve her yıl 17 Mart günü İrlandalılar tarafından Aziz Patrik Günü olarak kutlanır.
İrlanda ilk defa 800 yılı civarında Vikinglerin akınlarına uğradı. 840 yılı civarında Vikingler İrlanda kıyılarında Dublin dahil birçok yerleşim yerleri kurdular. Vikingler hiçbir zaman adayı tamamen ellerine geçirmediler ve etkileri 11. yüzyıl civarında ortadan kalktı. 1167 yılından başlayarak İrlanda'nın Normanlar tarafından işgali'ne ve Normanların İralanda'yı istilâlarına sahne oldu. Bu dönemde İngiltere de zaten Normanlar tarafından yönetilmekteydi. İngiltere'nin Norman kökenli kralı II. Henry İrlanda'yı ele geçirerek oğlu John'a verdi. II. Henry ölünce John hem İngiltere kralı oldu, hem de İrlanda kralı olarak kaldı. 14. yüzyılda İngiltere'nin etkisi azaldı ve Kelt kültürü ve İrlandaca tekrar ön plâna çıktı. 15. yüzyılda İngiltere'de çıkan Güller Savaşı İngilizlerin İrlanda'yı gözden çıkarmalarına neden oldu.
Protestanlığın İrlanda üzerindeki etkisi
1532 yılında İngiltere kralı VIII. Henry'nin Protestanlığı kabûl etmesi İrlanda'nın kaderini kökünden değiştirmiştir. İngilizler, Galliler ve İskoçlar birer birer Protestan olmalarına rağmen İrlandalıların çoğu Katolik kilisesine bağlı kaldılar. Bu durum günümüze kadar devam etmekte ve Kuzey İrlanda'daki mezhep kavgasının temelini oluşturmaktadır. VII. Henry 1536 tarihinden itibaren gözlerini tekrar İrlanda'ya çevirdi. İngiltere'nin sonra gelen hükümdarları olan I. Elizabeth ve I. James zamanında İrlanda tamamen İngiltere'nin hâkimiyeti altına girdi. İngiltere hükümdarları İrlanda halkını Protestan yapmak için büyük bir çaba gösterdiler. Adaya İngiliz ve İskoç Protestanlar yerleştirek koloniler kurdular. Bu Protestanlar İrlanda'nın aristokrasisini oluşturdular. Adadaki Katolik çoğunluk arasında bu Protestanlara karşı günümüze kadar süren bir hoşnutsuzluk ortamı oluştu.
1641 yılında İrlandalı Katolikler ayaklandılar. Binlerce Protestan göçmeni öldürdürerek yönetimi ele geçirdiler. Ancak 1649-1653 yılları arasında İngiliz komutan Oliver Cromwell acımasız yöntemler kullanarak tekrar İngiltere'nin İrlanda üzerindeki egemenliğini kurdu. Ayaklanmanın bastırılması sırasında İrlanda nüfusunun üçte biri öldü veya sürgüne gönderildi. Katoliklerin elindeki bütün mallar ve topraklara el konarak Protestanlara verildi.
1688 yılında İrlanda bu sefer İngiltere'deki Katolik-Protestan kavgalarına sahne oldu. İrlandalı Katolikler İngiltere'nin Katolik kralı II. James'i destekliyorlardı. İngiltere'deki Protestanlar II. James'i tahttan indirerek yerine Protestan yeğeni II. William'i geçirdiler. Bu durum İrlanda'daki Katolikler ve Protestanlar arasında bir savaşa neden oldu. 1 Temmuz 1690 tarihinde yapılan Boyne Savaşı'nı kaybeden Katolikler tekrar büyük eziyetlere mâruz kaldılar. 1707 yılında İngiltere ve İskoçya birleşerek Büyük Britanya Krallığı'nı kurdular. İrlanda bu krallığın sömürgesi haline geldi.
18. yüzyılda Büyük Britanya Krallığı gücünü arttırarak imparatorluk hâline gelirken İrlanda daha ziyade bir tarım ülkesi olarak kaldı. 1740-1741 yılları arasında İrlanda'da büyük bir açlık ve kıtlık dönemi yaşandı. 400.000 civarında İrlandalı açlıktan yaşamını yitirdi. 1798 yılında Fransız Devriminden esinlenen İrlandalılar tekrar ayaklandılar. Bu ayaklanmanın kanlı bir şekilde bastırılmasından sonra İngiltere İrlandalıları hoşnut etmek için Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı adı altında yeni bir düzen getirdi. Günümüze kadar gelen Birleşik Krallık adı bu kökene dayanmaktadır.
Birleşik Krallık dönemi
Birleşik Krallık'ın kurulmasındaki bir amaç İrlandalı Katoliklerin dinî özgürlüklerinin tanınmasıydı. Ancak Britanya kralı III. George buna izin vermedi. 1823 yılında Daniel O'Connell adında bir Katolik avukat Britanya ile kurulan birliğin yürürlükten kaldırılması için uğraştı ama başarılı olamadı.
1845-1849 yılları arasında İrlanda tarihinin en kötü açlık dönemlerinden biri olan İrlanda Patates Kıtlığı'nı yaşadı. Açlık yüzünden milyonlarca İrlandalı yerlerini yurtlarını bırakarak ABD ve diğer ülkelere göç ettiler. İrlanda'nın nüfusu 8 milyondan 4,5 milyona indi. Bu dönemde İrlanda Gaelcesi'nin kullanımı azaldı ve çoğunluk İngilizce konuşmaya başladı. 1886 ve 1893 yılları arasında Britanya başbakanı William Ewart Gladstone İrlanda'nın kendi kendisini yönetmesini sağlayacak yasal değişiklikleri yapmaya çalıştı ama başarılı olamadı. Ülke Britanya'ya bağlı kalmayı savunan Birlikçiler (Unionists) ve bağımsızlığı savunan Milliyetçiler (Nationalists) olarak iki gruba ayrıldı.
Bağımsız İrlanda Cumhuriyeti
1916 Nisan'ındaki Paskalya Ayaklanması'nın ardından gelen baskı döneminde, İrlandalı gönüllüler IRA (Irish Republician Army, İrlanda Cumhuriyet Ordusu) çatısı altında örgütlenerek Britanyalılar'a karşı bir gerilla savaşına giriştiler. İngiliz başbakanı David Lloyd George biri Kuzey İrlanda, diğeri Güney İrlanda için olmak üzere iki parlamento kurarak kontrolü elinde tutmaya çalıştı. Protestan Kuzey İrlanda'da (Ulster) parlamento toplandı. Ancak Katolik Güney İrlanda, İngilizlere ödün vermeyi reddetti. Bunun üzerine İngiliz başbakanı Lloyd George İrlandalı yurtseverlerle görüşme masasında barış yaptı. Anlaşma sonucunda Güney İrlanda uygulamada İrlanda Bağımsız Devleti adıyla bağımsızlığını kazandı (6 Aralık 1921, İngiltere-İrlanda Anlaşması). Kuzey İrlanda ise Birleşik Krallık'a bağlı kaldı.
Fakat IRA'nın aşırı kanadı, Eamon de Valera'nın öncülüğünde, İrlanda'nın bir bölümünü bağımsız, bir bölümünü de yeniden İngiltere'ye bağlı kılan anlaşmayı kabul etmedi. Bunu, bu anlaşmayı destekleyenlerin ve anlaşmaya karşı olanların savaştıkları bir iç savaş izledi. Sonunda IRA, İrlanda'nın bölünmesine razı oldu. 1925'te gerçekleşen Bağımsız İrlanda ile Kuzey İrlanda arasındaki sınır belirleme görüşmelerinden sonuç çıkmadı. De Valera'nın Fianna Fáil partisi, 1927'de başbakan 'in hükûmetine katıldı. 1932'de De Valera başbakan oldu ve Birleşik Krallık karşıtı bir takım ekonomik önlemler aldı.
II. Dünya Savaşı'nda İrlanda tarafsız kaldı. 1948'de De Valera seçimleri kaybetti ve 1949'da İrlanda Cumhuriyeti ilan edildi. 1951'de De Valera yeniden başbakan,1959'da ise cumhurbaşkanı oldu. 1972'de bir referandum ile Roma Katolik Kilisesi'nin devlet üzerindeki etkisi ortadan kaldırıldı. 1973'te protestan cumhurbaşkanı oldu. Onu Cearbhall Ó Dálaigh (1974-1976), (1976-1990), Mary Robinson (1990-1997) izledi.
Kaynakça
- Irish History, Séamus Mac Annaidh, Bath: Paragon, 1999,
- Irish Kings and High Kings, Francis John Byrne, Dublin, 1973.
- A New History of Ireland: I - PreHistoric and Early Ireland, ed. Daibhi O Croinin. 2005
- A New History of Ireland: II- Medieval Ireland 1169-1534, ed. Art Cosgrove. 1987.
- Braudel, Fernand, The Perspective of the World, vol III of Civilization and Capitalism (1979, in English 1985)
- Plumb, J. H., England in the 18th Century, 1973: "The Irish Empire"
- For a New Liberty13 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Murray N. Rothbard, 1973.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Irlanda tarihi haber gazete kitap akademik JSTOR Subat 2023 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Irlanda tarihi bugunku Irlanda topraklarinin tarih oncesi donemlerden gunumuze kadar uzanan tarihini kapsar Ilk ve Orta Caglar800 yili civarindan kalma el yazmasi Kells Kitabi Irlandalilarin atalari olan Keltlerin Irlanda Adasina Demir Cagi sirasinda MO 8 1 yuzyillar arasinda yerlestikleri dusunulmektedir Gunumuzde daha cok Britanya ve Irlanda ile sinirli olan Kelt kulturune o donemde Iber yarimadasindan Anadolu ya kadar Avrupa nin her bolgesinde rastlanmaktaydi Ancak Roma Imparatorlugu doneminde Roma kulturu Kelt kulturunu zayiflatmis ancak Irlanda ve Buyuk Britanya gibi Roma Imparatorlugu nun sinirlari disinda kalan ya da sinir uclarinda bulunan bolgelerde etkisini surdurebilmistir Romalilar Irlanda ya Hiberniya adini veriyorlardi Yunan cografyaci Batlamyus MS 100 yillarinda yazdigi yazilarinda Irlanda nin cografyasindan ve orada yasayan kavimlerden soz etmistir Hristiyanlik Irlanda ya 5 yuzyilda ulasti Romali Palladius ve Hristiyan azizi Patrik adaya 430 lu yillarda gelerek Hristiyanligi yaymaya basladilar Ayrica Latin alfabesini adaya getirdiler Gunumuzde Patrik Irlanda nin koruyucu azizi Patron Saint olarak kabul edilmektedir ve her yil 17 Mart gunu Irlandalilar tarafindan Aziz Patrik Gunu olarak kutlanir Irlanda ilk defa 800 yili civarinda Vikinglerin akinlarina ugradi 840 yili civarinda Vikingler Irlanda kiyilarinda Dublin dahil bircok yerlesim yerleri kurdular Vikingler hicbir zaman adayi tamamen ellerine gecirmediler ve etkileri 11 yuzyil civarinda ortadan kalkti 1167 yilindan baslayarak Irlanda nin Normanlar tarafindan isgali ne ve Normanlarin Iralanda yi istilalarina sahne oldu Bu donemde Ingiltere de zaten Normanlar tarafindan yonetilmekteydi Ingiltere nin Norman kokenli krali II Henry Irlanda yi ele gecirerek oglu John a verdi II Henry olunce John hem Ingiltere krali oldu hem de Irlanda krali olarak kaldi 14 yuzyilda Ingiltere nin etkisi azaldi ve Kelt kulturu ve Irlandaca tekrar on plana cikti 15 yuzyilda Ingiltere de cikan Guller Savasi Ingilizlerin Irlanda yi gozden cikarmalarina neden oldu Protestanligin Irlanda uzerindeki etkisiIrlanda Kralligi ni kuran Ingiltere krali VIII Henry 1532 yilinda Ingiltere krali VIII Henry nin Protestanligi kabul etmesi Irlanda nin kaderini kokunden degistirmistir Ingilizler Galliler ve Iskoclar birer birer Protestan olmalarina ragmen Irlandalilarin cogu Katolik kilisesine bagli kaldilar Bu durum gunumuze kadar devam etmekte ve Kuzey Irlanda daki mezhep kavgasinin temelini olusturmaktadir VII Henry 1536 tarihinden itibaren gozlerini tekrar Irlanda ya cevirdi Ingiltere nin sonra gelen hukumdarlari olan I Elizabeth ve I James zamaninda Irlanda tamamen Ingiltere nin hakimiyeti altina girdi Ingiltere hukumdarlari Irlanda halkini Protestan yapmak icin buyuk bir caba gosterdiler Adaya Ingiliz ve Iskoc Protestanlar yerlestirek koloniler kurdular Bu Protestanlar Irlanda nin aristokrasisini olusturdular Adadaki Katolik cogunluk arasinda bu Protestanlara karsi gunumuze kadar suren bir hosnutsuzluk ortami olustu 1641 yilinda Irlandali Katolikler ayaklandilar Binlerce Protestan gocmeni oldurdurerek yonetimi ele gecirdiler Ancak 1649 1653 yillari arasinda Ingiliz komutan Oliver Cromwell acimasiz yontemler kullanarak tekrar Ingiltere nin Irlanda uzerindeki egemenligini kurdu Ayaklanmanin bastirilmasi sirasinda Irlanda nufusunun ucte biri oldu veya surgune gonderildi Katoliklerin elindeki butun mallar ve topraklara el konarak Protestanlara verildi Gulliver in Seyahatleri kitabini yazan Irlandali yazar Jonathan Swift 1667 1745 1688 yilinda Irlanda bu sefer Ingiltere deki Katolik Protestan kavgalarina sahne oldu Irlandali Katolikler Ingiltere nin Katolik krali II James i destekliyorlardi Ingiltere deki Protestanlar II James i tahttan indirerek yerine Protestan yegeni II William i gecirdiler Bu durum Irlanda daki Katolikler ve Protestanlar arasinda bir savasa neden oldu 1 Temmuz 1690 tarihinde yapilan Boyne Savasi ni kaybeden Katolikler tekrar buyuk eziyetlere maruz kaldilar 1707 yilinda Ingiltere ve Iskocya birleserek Buyuk Britanya Kralligi ni kurdular Irlanda bu kralligin somurgesi haline geldi 18 yuzyilda Buyuk Britanya Kralligi gucunu arttirarak imparatorluk haline gelirken Irlanda daha ziyade bir tarim ulkesi olarak kaldi 1740 1741 yillari arasinda Irlanda da buyuk bir aclik ve kitlik donemi yasandi 400 000 civarinda Irlandali acliktan yasamini yitirdi 1798 yilinda Fransiz Devriminden esinlenen Irlandalilar tekrar ayaklandilar Bu ayaklanmanin kanli bir sekilde bastirilmasindan sonra Ingiltere Irlandalilari hosnut etmek icin Buyuk Britanya ve Irlanda Birlesik Kralligi adi altinda yeni bir duzen getirdi Gunumuze kadar gelen Birlesik Krallik adi bu kokene dayanmaktadir Birlesik Krallik donemiDaniel O ConnellIrlandali yazar Oscar Wilde 1854 1900 Birlesik Krallik in kurulmasindaki bir amac Irlandali Katoliklerin dini ozgurluklerinin taninmasiydi Ancak Britanya krali III George buna izin vermedi 1823 yilinda Daniel O Connell adinda bir Katolik avukat Britanya ile kurulan birligin yururlukten kaldirilmasi icin ugrasti ama basarili olamadi 1845 1849 yillari arasinda Irlanda tarihinin en kotu aclik donemlerinden biri olan Irlanda Patates Kitligi ni yasadi Aclik yuzunden milyonlarca Irlandali yerlerini yurtlarini birakarak ABD ve diger ulkelere goc ettiler Irlanda nin nufusu 8 milyondan 4 5 milyona indi Bu donemde Irlanda Gaelcesi nin kullanimi azaldi ve cogunluk Ingilizce konusmaya basladi 1886 ve 1893 yillari arasinda Britanya basbakani William Ewart Gladstone Irlanda nin kendi kendisini yonetmesini saglayacak yasal degisiklikleri yapmaya calisti ama basarili olamadi Ulke Britanya ya bagli kalmayi savunan Birlikciler Unionists ve bagimsizligi savunan Milliyetciler Nationalists olarak iki gruba ayrildi Bagimsiz Irlanda CumhuriyetiBirlesik Krallik basbakani David Lloyd George 1916 Nisan indaki Paskalya Ayaklanmasi nin ardindan gelen baski doneminde Irlandali gonulluler IRA Irish Republician Army Irlanda Cumhuriyet Ordusu catisi altinda orgutlenerek Britanyalilar a karsi bir gerilla savasina giristiler Ingiliz basbakani David Lloyd George biri Kuzey Irlanda digeri Guney Irlanda icin olmak uzere iki parlamento kurarak kontrolu elinde tutmaya calisti Protestan Kuzey Irlanda da Ulster parlamento toplandi Ancak Katolik Guney Irlanda Ingilizlere odun vermeyi reddetti Bunun uzerine Ingiliz basbakani Lloyd George Irlandali yurtseverlerle gorusme masasinda baris yapti Anlasma sonucunda Guney Irlanda uygulamada Irlanda Bagimsiz Devleti adiyla bagimsizligini kazandi 6 Aralik 1921 Ingiltere Irlanda Anlasmasi Kuzey Irlanda ise Birlesik Krallik a bagli kaldi Fakat IRA nin asiri kanadi Eamon de Valera nin onculugunde Irlanda nin bir bolumunu bagimsiz bir bolumunu de yeniden Ingiltere ye bagli kilan anlasmayi kabul etmedi Bunu bu anlasmayi destekleyenlerin ve anlasmaya karsi olanlarin savastiklari bir ic savas izledi Sonunda IRA Irlanda nin bolunmesine razi oldu 1925 te gerceklesen Bagimsiz Irlanda ile Kuzey Irlanda arasindaki sinir belirleme gorusmelerinden sonuc cikmadi De Valera nin Fianna Fail partisi 1927 de basbakan in hukumetine katildi 1932 de De Valera basbakan oldu ve Birlesik Krallik karsiti bir takim ekonomik onlemler aldi II Dunya Savasi nda Irlanda tarafsiz kaldi 1948 de De Valera secimleri kaybetti ve 1949 da Irlanda Cumhuriyeti ilan edildi 1951 de De Valera yeniden basbakan 1959 da ise cumhurbaskani oldu 1972 de bir referandum ile Roma Katolik Kilisesi nin devlet uzerindeki etkisi ortadan kaldirildi 1973 te protestan cumhurbaskani oldu Onu Cearbhall o Dalaigh 1974 1976 1976 1990 Mary Robinson 1990 1997 izledi Kaynakca Bakiniz Irlanda nin Cromwell tarafindan fethi Irish History Seamus Mac Annaidh Bath Paragon 1999 ISBN 0762561391 Irish Kings and High Kings Francis John Byrne Dublin 1973 A New History of Ireland I PreHistoric and Early Ireland ed Daibhi O Croinin 2005 A New History of Ireland II Medieval Ireland 1169 1534 ed Art Cosgrove 1987 Braudel Fernand The Perspective of the World vol III of Civilization and Capitalism 1979 in English 1985 Plumb J H England in the 18th Century 1973 The Irish Empire For a New Liberty13 Agustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde Murray N Rothbard 1973