Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddede bulunmasına karşın yetersizliği nedeniyle bazı bilgilerin hangi kaynaktan alındığı belirsizdir. (Haziran 2016) () |
Yunan astronomisi klasik antik dönemde Yunan dilinde yazılmıştır ve antik Yunan, Helenistik, Greko-Romen ve geç dönem antik çağlarını kapsar. Yunanca, Helenistik dönemden Büyük İskender’in (III. Aleksandros) fethini takip eden süreçte bilimin dili haline geldiği için antik Yunan astronomisi coğrafi sınırları aşmıştır. Bu yüzden Helenistik astronomi olarak da adlandırılır. Helenistik ve Roma dönemleri boyunca Yunan olan veya olmayan birçok astronom, çalışmalarını Yunan geleneklerini kullanarak Ptolemaios krallığındaki İskenderiye kütüphanesini de içeren büyük bir enstitüde yürütüyordu.
Tarihçiler astronominin gelişimindeki en büyük aşamanın helen ve Yunan astronomlar tarafından tarafından atlandığını düşünüyor. Yunan astronomisi gök olaylarına akla yatkın fiziksel açıklamalar arayışıyla başlayıp şekillenmiştir. Kuzey yarımkürede bulunan takım yıldızlarının çoğunun ismi birçok yıldızın, asteroidlerin ve gezegenlerin ismi gibi Yunan astronomisinden türemiştir. Yunan astronomisi Mısır ve özellikle Babil astronomisinden ilham almış ve sırasıyla Hint, Arap ve Batı Avrupa astronomisini etkilemiştir.
Antik Yunan Astronomisi
Tanımlanabilen yıldız vetakım yıldızlarına dair ilk yazılı belgeler, Homeros ve Hesiodos’a ait Yunan literatürünün sağ kalabilmiş en eski yazıtlarıdır. Homeros İlyada ve Odysseia’da aşağıdaki gök cisimlerinden bahseder:
- takımyıldızı Boötes
- yıldız kümesi Hyades
- takımyıldızı Orion
- yıldız kümesi Ülker
- Sirius, Köpek Yıldızı
- takımyıldızı büyükayı
Hesiodos, milattan önce 7. Yüzyılda Arcturus yıldızını şairane takvimi İşler ve Günler'e ekler. Homeros da Hesiodos da bilimsel çalışma yapmış olmamalarına rağmen, okyanusla çevrili düz dünya teorisinin kozmolojik temelini atmışlardır. Bazı yıldızlar doğar ve batar (Antik Yunanlara göre okyanusun içinde kaybolur), bazıları her zaman görünür. Yılın belli zamanlarında, belli yıldızlar doğar ve batar.
Kozmosla ilgili spekülasyonlar milattan önce 6. Ve 7. Yüzyıllarda Sokrates öncesi düşünürler arasında oldukça yaygındı. Anaksimandros silindirik dünyayı evrenin merkezinde asılı duran ve ateşten bir çemberle çevrili bir gökcismi olarak tanımlamıştır. Pisagorcu Filolaos kozmosu yıldızlar, gezegenler, Güneş, Ay, Dünya ve Karşı dünyayı barındıran, 10 cisimden oluşan topluluğun görünmeyen bir ateşin çevresinde döndüğü bir oluşum olarak tanımlamıştır. Bazı belgelerin gösterdiği üzere 6. ve 5. yüzyılda yaşayan Yunanlar gezegenler ve evrenin yapısı hakkında oldukça bilgiliydi.
Eski Yunan Astronomisinde Gezegenler
İngilizcede gezegen anlamına gelen planet kelimesi Yunancada gezgin kişi anlamına gelen planētēs kelimesinden gelmektedir çünkü eski çağ astronomlarının kayıtlarına göre belirli ışıklar gökyüzünde diğer yıldızlarla ilişkili bir şekilde yer değiştiriyordu. Çıplak gözle görülebilen beş gezegen vardı; Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn. Bazen Güneş ve Ay da listeye eklenir ve sayı yediye çıkardı. Gezegenler zaman zaman Güneşe yaklaşıp gözden kaybolduklarından beşini birden gözlemleyebilmek büyük dikkat gerektiriyordu. Venüsün doğrudan gözlemi yapılmamıştı, Yunanlar sabahları ve akşamları görünen Venüsün Hesperus (“akşam yıldızı”) ve Phosphorus (“sabah yıldızı”) isimli iki farklı cisim olduğunu düşünmüşlerdi. Sonraları ikisinin de aynı gezegen olduğunu fark ettiler. Pisagor'un bu keşifteki payı büyüktür.
Eudoxus Astronomisi
Antik Yunanda astronomi matematiğin bir dalıydı ve astronomların gökyüzündeki hareketleri taklit edebilecek geometrik modeller yaratması beklenirdi. Bu gelenek Pisagor'un astronomiyi dört matematik sanatının arasına koymasıyla başladı (aritmetik, geometri, astronomi, müzik). Bu dört alanı kapsayan çalışmalar sonradan ‘quadrivium’ (dört temel bilim) olarak adlandırıldı.
Yaratıcı bir matematikçi olmamasına rağmen Platon (M.Ö 347-427) dört temel bilimi felsefi eğitimin temeli olarak saydı. Genç matematikçi Knidos'lu Eudoxus’u (M.Ö 347-410) Yunan astronomi sistemini geliştirmesi için teşvik etti. Modern bilim tarihçisi David Lindberg şöyle diyor:
" Gezegesel olayların tasviri için yapılan geometrik model, iki küre modeli ve gezegen gözlemleri ile ilgili yayımladıkları değerlendirme ölçütleri gösteriyor ki, çalışmalarında ilgilerini yıldızlardan gezegenlere yöneltmişler."
İki küre modeli kozmosu merkezi ve hareketsiz küresel bir dünya ve dünyayı çevreleyen küresel gökyüzü olarak ikiye ayıran bir yermerkezcil modeldir. Modele göre gökyüzü 'esîr' maddesinden yapılma bazı dönen cisimler içerebilir.
Platon'un kozmoloji üzerine yazdığı temel kitaplar Timeos ve Devlettir. Bu kitaplarda iki küre modelini tanımlamış, yedi gezegeni ve sabit yıldızları taşıyan sekiz çember olduğunu belirtmiştir. Devlet kitabında geçen Er efsanesine göre, kozmos, Sirenler ve Mireler ya da Fates olarak da bilinen Zorunluluk tanrıçasının kızları tarafından çevrilmekte olan Zorunluluk Ekseni'dir.
Kilikyalı Simplicius'un belgelerine göre (6. Yüzyıl), Platon dönemin Yunan matematikçilerine " Düzgün hareketin tanımından yola çıkarsak, gezegenlerin belirgin hareketleri nasıl sınıflandırılabilir?" diye sormuştur. (Lloyd 1970, s. 84). Ona göre gezegenlerin kaotik hareketleri ancak merkezi bir küresel Dünyanın etrafındaki düzgün dairesel hareketler olarak açıklanabilirdi, ki bu 4. yüzyıl için oldukça yeni bir fikirdi.
Eudoxus bu problemin üstesinden gezegenleri eş merkezli küreler takımı olarak düşünerek geldi. Gökyüzünün görünümüne kürelerin eksenlerini yatırarak ve her birine farklı bir dönme periyodu atarayarak yaklaştı. Böylece gezegenlerin hareketlerini matematiksel olarak tanımlayan ilk insan oldu. Eudoxus'un kitaplarının tamamı kaybolduğunundan dolayı içeriği ve fikirleriyle ilgili bilgilere ancak Aristotales'in derlemeleri ve Simplicius'un De Caelo'daki yorumları gibi ikincil kaynaklardan ulaşılabiliyor. Ayrıca Aratus'un astronomi üzerine yazdığı şiirin Eudoxus'un çalışmalarına ve Theodosius'un Sphaerics'ine dayandığı tahmin ediliyor. Bunlar Eudoxus'un astronomi çalışmalarıyla ilgili büyük ip uçları veriyor.
Yunan astronom Callippus (4. Yüzyıl) Eudoxus'un 27sine (gezegenlere sabit yıldızları da eklemişti) yedi küre daha ekledi. Aristotales her iki sisteme de, küre takımlarının aralarına dıştaki takımın dönmesini engelleyen "dönmeyen" küreler eklemekte ısrarcıydı çünkü dönmeyen küreler olmadan dıştaki hareketin içteki kürelere transfer olacağını savunuyordu.
Helenistik Astronomi
Gezegen modelleri ve gözlemsel astronomi
Eudoxus'un sisteminin birkaç kritik hatası vardı. Bunlardan biri hareketlerin kesin tahmine elverişsiz olmasıydı. Callippus'un çalışması bu hatanın düzeltilmesi için bir adım olmuştu. Diğer problem ise modellerin hız değişimini açıklamakta yetersiz olmasıydı. Dünyadan gözüken gezegenlerin parlaklığının neden değiştiğini açıklayamaması da bir başka eksiklikti çünkü kürelerin eş merkezli olması gezegenlerin hep aynı uzaklıkta kalmasını gerektiriyordu. Pitaneli Autolycus da M.Ö 310da bu soruna değinmiştir.
Pergeli Apollonius (M.Ö 190-262) taşıyıcı dış tekerleme eğrisi (deferent and epicycle) ve dış merkezli düzenek (eccentric) olarak tanıtılan iki yeni mekanizmanın gezegenlerin uzaklık ve hız değişimini açıklamaya yardımcı olmasıyla yanıtlanmış oldu. Taşıyıcı dış tekerleme eğrisi gezegenleri Dünyanın etrafında taşıyan bir çember mekanizmasıydı. Dış merkezli düzenek ise gezegenleri hafifçe merkezdeki Dünyadan uzaklaştırıyordu. Taşıyıcı düz tekerleme eğrisindeki 'yörünge' küçük bir çember taşımaktaydı ve 'dış çember' ise gezegenleri taşımaktaydı. Bu model, eccentric modeli Apollonius'un teorisindeki gibi taklit edebilirdi. Ayrıca retrogradasyon hareketini, yani gezegenlerin zodyaka doğru kısa süreli ters hareketini de açıklayabilirdi. Modern astronomi tarihçileri Eudoxus'un modelinin bu ters hareketi sadece kabaca bazı gezegenler için açıklayabildiğini düşünüyor.
Milattan önce 2. Yüzyılda, Hipparkos, Yunan astronomların gezegenlerin hareketleriyle ilgili tahminlerinin, Babilli astronomların fevkalade doğruluktaki tahminlerine yakın seviyede doğruluğa sahip olduğu konusunda ısrarcıydı. Bir şekilde Babillerin gözlemlerine ve tahminlerine ulaşmanın yolunu bulmuştu ve bunları daha iyi bir geometrik model tasarlamak için kullandı. Bu modelde Güneş için Güneşin hız değişimi ve mevsim sürelerindeki farkı açıklayan ekinoks gözlemlerini temel alan basit dış merkezli düzenek modelini kullandı. Ay için ise taşıyıcı dış tekerleme eğrisini kullandı. Yine de gezegenler için doğru bir model tasarlayamadı ve bunun için diğer Yunan astronomları eleştirdi.
Hipparkos ayrıca bir yıldız kataloğu derledi. Büyük Plinius'a göre bir nova gözlemlemişti. Gelecek nesiller yıldızların nasıl oluştuğunu, öldüğünü, hareket ettiğini ve parlaklıklarını değiştirdiğini anlayabilsin diye yıldızların parlaklıklarını ve pozisyonlarını kaydetti. Batlamyus kataloğun Hipparkos'un gece-gündüz eşitliğinin gerilemesiyle ilgili keşfiyle bağlantılı olduğunu belirtmişti. Hipparkos bu durumun sabit yıldızlar küresinin hareketlerinden kaynaklandığını düşünüyordu.
Heliosentrism ve Kozmik Ölçekler
Milattan önce 3. Yüzyılda Sisamlı Aristarkus evrenin merkezinde Dünya yerine Güneşin bulunduğu alternatif bir heliosentrik (Güneş merkezli) evren modeli öne sürmüştü (bu yüzden Yunan Kopernik olarak da bilinmektedir). Aristarkus'un astronomiyle ilgili görüşleri pek iyi karşılanmamıştı ve onu destekleyen pek az insandan biri Seleukialı Seleucus'tur.
Aristarkus'un günümüze kalabilen tek çalışması Aristarkus'dan Büyüklükler ve Uzaklıklar Üzerine isimli kitabıdır. Bu kitapta Güneş ve Ayın büyüklüklerini ve Dünyadan uzaklıklarını Dünyanın yarı çapı üzerinden hesaplamıştır. Kısa bir süre sonra da Eratosthenes Aristarkus'un bu hesaplamalarından yola çıkarak Dünyanın boyutunu hesaplamıştır. Hipparkos'un da günümüze ulaşamayan benzer çalışmaları vardı ve ikisi de Güneş ile Dünya arasındaki uzaklığı olduğundan çok daha az hesaplamışlardı.
Greko-Romen ve Geç Antik Dönem Astronomisi
Hipparkos astronomiye kesin tahminler konseptini getiren ilk kişi olduğu için Yunan astronomlar arasında en önemlisi olarak bilinir. Ayrıca Batlamyus'tan önceki son yenilikçi astronomdu. Batlamyus 2. Yüzyıl Roma Mısırında İskenderiye'de yaşamış ve çalışmış bir matematikçiydi. Astronomi ve astroloji üzerine çalışmalarından bazıları Almagest, Gezegenler Üzerine Hipotezler, Tetrabiblos'tur.
Batlamyus Astronomisi
Batı astronomi tarihini etkileyen en önemli kitaplardan biri Almagest'tir. Bu kitapta Batlamyus, Hipparkos'un yapamadığı, gezegenlerin davranışlarıyla ilgili tahminlerin yeni bir matematiksel araç olan ekuantla nasıl yapılacağını açıklamıştır. İçerdiği modeller, önceki matematikçilerin gözlemleri ve teoremlerle astronomi üzerine o döneme kadar yazılmış en kapsamlı kitaptı. Birçok ayrıntılı kitabın unutulup kaybolması ama bu kitabın günümüze kadar ulaşabilmesinin bir sebebi de muhtemelen buydu. Batlamyus'un bu kitapta kullandığı gezegen sıralaması heliosentrik sistemle yer değiştirene kadar standart sistem olarak kaldı:
- Ay
- Merkür
- Venüs
- Güneş
- Mars
- Jüpiter
- Satürn
- Sabit yıldızlar
19. Yüzyıldan itibaren Batlamyus'un çalışmalarının kapsamlılığı ve güvenilirliği diğer matematikçiler tarafından tartışılmaya başladı ve ilk karşıt iddia 1970'lerde Robert R. Newton'dan geldi. Batlamyus'un Suçu isimli kitabında Batlamyus'un gözlemlerinin sahte olduğunu ve Hipparkos'un kataloğunu kendisininmiş gibi gösterdiğini iddia etti. Newton'ın bu iddiaları astronomi tarihçileri tarafından pek tutulmadı.
İskenderiyeli Pappus, Theon ve kızı Hypatia gibi birkaç Geç Antik dönem matematikçisi de Almagest üzerine yorumlarını yazdı. Batlamyus astronomisi Orta Çağ'da İslami ve Batı Avrupa astronomisinde standart haline geldi ve 16. Yüzyılda heliosentrik sistemle yer değiştirinceye kadar öyle kaldı. Yine de bazı kaynaklara göre Antik Yunan astrologları hesaplamalarında Batlamyus öncesi yöntemleri kullanmaya devam ettiler (Aaboe, 2001)
Hint Astronomisi Üzerindeki Etkisi
Helenistik astronomi üzerine milattan önce 3. Yüzyılda Hindistan'ın yakınlarındaki Greko-Baktriyan Şehri Ai-Khanoum'da çalışıldığı biliniyor. Arkeolojik kazılarda Ujjain'e göre ayarlanmış çeşitli güneş saatleri bulundu Maurya İmparatorluğu ile olan etkileşimler ve Hint-Greko Krallığının Hindistana kadar genişlemesiyle bir bilgi aktarımı olmuş olabileceği düşünülüyor.
Ayrıca, Greko-Romenlere ait astrolojik tezlerin çağımızın ilk yüzyıllarında Hindistana aktarıldığı biliniyor. 2. Yüzyılda Saka kralı I. Rudradaman hükümdarlığı altındaki Yavanesvara Yavanajataka'yı (Yunanlara göre anlamına gelen bir kitap) Yunancadan Sanskritçeye çevirdi. Hint astronomlar için Rudradaman'ın Ujjain'deki başkenti, Greenwich, Arap ve Latin astronomlar içinse Arin haline gelmişti.
Daha sonra 6. yüzyılda, Romaka Siddhanta (Romalıların ilkeleri) ve Paulisa Siddhanta (Paulisa'nın ilkeleri) Hint astronom Varahamihira tarafından derlenen ve kabul gören beş temel astronomik tezden ikisi oldu.
Yunan Astronomisi İçin Kaynaklar
Birçok Yunan astronomisine ait metnin sadece adı ve muhtemelen alıntıları bilinmektedir. Bazı temel eserler günümüze kadar gelebildi, çünkü onlar büyük ölçüde matematiksel olmayan, okullarda kullanmak için uygun olan eserlerdi. Öklid'in Phaenomena'sı ve Pitaneli Autolycus'un iki kitabı da bu eserlerdendir. Batlamyus öncesi dönemden kalma üç önemli eser de Cleomedes, ve Smyrnalı Theon tarafından yazılmıştı. Yaşlı Pliny ve Vitruvius gibi Romalı bazı yazarlar da kitaplarında Yunan astronomisine yer vermişti. Kendinden öncekilerin çalışmalarına da yer verdiği için Batlamyus'un Almagest'i en önemli birincil kaynaktır (Evans 1998, p. 24).
Antik Çağın Ünlü Astronomları
Makalede adı geçen yazarların yanı sıra, matematik, astronomi veya kozmoloji üzerinde çalışmış olan kişilerin aşağıdaki listesi ilginizi çekebilir.
Ayrıca bakınız
Notlar
- ^ "Afghanistan, les trésors retrouvés", p269
- ^ "Les influences de l'astronomie grecques sur l'astronomie indienne auraient pu commencer de se manifester plus tot qu'on ne le pensait, des l'epoque Hellenistique en fait, par l'intermediaire des colonies grecques des Greco-Bactriens et Indo-Grecs" (French) Afghanistan, les trésors retrouvés", p269.
- ^ Pingree, David (1963). "Astronomy and Astrology in India and Iran". Isis. 54 (2). ss. 229-246. doi:10.1086/349703. JSTOR 228540.
- ^ "the Pañca-siddhāntikā ("Five Treatises"), a compendium of Greek, Egyptian, Roman and Indian astronomy.
Kaynakça
- Aaboe, Asger H. (2001). Episodes from the Early History of Astronomy. New York: Springer. ISBN .
- Dreyer, John L. E. (1953). A History of Astronomy from Thales to Kepler (2.2yer=New York bas.). Dover Publications. ISBN .
- Evans, James (1998). The History and Practice of Ancient Astronomy. New York: Oxford University Press. ISBN .
- (1913). Aristarchus of Samos. Oxford: Clarendon Press.
- (1992). The Beginnings of Western Science: The European Scientific Tradition in Philosophical, Religious, and Institutional Context, 600 B.C. to A.D. 1450. Chicago: University of Chicago Press. ISBN .
- Lloyd, Geoffrey E. R. (1970). Early Greek Science: Thales to Aristotle. New York: W. W. Norton & Co.
- Neugebauer, Otto E. (1975). A History of Ancient Mathematical Astronomy. Berlin: Springer. ISBN .
- Newton, Robert R. (1977). The Crime of Claudius Ptolemy. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN .
- Pedersen, Olaf (1993). Early Physics and Astronomy: A Historical Introduction (2.2yer=Cambridge bas.). Cambridge University Press. ISBN .
- Revello, Manuela (2013). "Sole, luna ed eclissi in Omero", in TECHNAI 4. Pisa-Roma: Fabrizio Serra editore. ss. 13-32.
- Toomer, Gerald J. (1998). Ptolemy's Almagest. Princeton: Princeton University Press. ISBN .
Dış bağlantılar
- MacTutor Matematik Tarihi Arşivi 19 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddede kaynak listesi bulunmasina karsin metin ici kaynaklarin yetersizligi nedeniyle bazi bilgilerin hangi kaynaktan alindigi belirsizdir Lutfen kaynaklari uygun bicimde metin icine yerlestirerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Haziran 2016 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Yunan astronomisi klasik antik donemde Yunan dilinde yazilmistir ve antik Yunan Helenistik Greko Romen ve gec donem antik caglarini kapsar Yunanca Helenistik donemden Buyuk Iskender in III Aleksandros fethini takip eden surecte bilimin dili haline geldigi icin antik Yunan astronomisi cografi sinirlari asmistir Bu yuzden Helenistik astronomi olarak da adlandirilir Helenistik ve Roma donemleri boyunca Yunan olan veya olmayan bircok astronom calismalarini Yunan geleneklerini kullanarak Ptolemaios kralligindaki Iskenderiye kutuphanesini de iceren buyuk bir enstitude yurutuyordu Bu Antikythera Mekanizmasi M O 100 150 yillari arasinda tasarlanmis gok cisimlerinin pozisyonlarini hesaplamayi saglayan bir analog bilgisayardir Tarihciler astronominin gelisimindeki en buyuk asamanin helen ve Yunan astronomlar tarafindan tarafindan atlandigini dusunuyor Yunan astronomisi gok olaylarina akla yatkin fiziksel aciklamalar arayisiyla baslayip sekillenmistir Kuzey yarimkurede bulunan takim yildizlarinin cogunun ismi bircok yildizin asteroidlerin ve gezegenlerin ismi gibi Yunan astronomisinden turemistir Yunan astronomisi Misir ve ozellikle Babil astronomisinden ilham almis ve sirasiyla Hint Arap ve Bati Avrupa astronomisini etkilemistir Antik Yunan AstronomisiTanimlanabilen yildiz vetakim yildizlarina dair ilk yazili belgeler Homeros ve Hesiodos a ait Yunan literaturunun sag kalabilmis en eski yazitlaridir Homeros Ilyada ve Odysseia da asagidaki gok cisimlerinden bahseder takimyildizi Bootes yildiz kumesi Hyades takimyildizi Orion yildiz kumesi Ulker Sirius Kopek Yildizi takimyildizi buyukayiAnaksimandros Hesiodos milattan once 7 Yuzyilda Arcturus yildizini sairane takvimi Isler ve Gunler e ekler Homeros da Hesiodos da bilimsel calisma yapmis olmamalarina ragmen okyanusla cevrili duz dunya teorisinin kozmolojik temelini atmislardir Bazi yildizlar dogar ve batar Antik Yunanlara gore okyanusun icinde kaybolur bazilari her zaman gorunur Yilin belli zamanlarinda belli yildizlar dogar ve batar Kozmosla ilgili spekulasyonlar milattan once 6 Ve 7 Yuzyillarda Sokrates oncesi dusunurler arasinda oldukca yaygindi Anaksimandros silindirik dunyayi evrenin merkezinde asili duran ve atesten bir cemberle cevrili bir gokcismi olarak tanimlamistir Pisagorcu Filolaos kozmosu yildizlar gezegenler Gunes Ay Dunya ve Karsi dunyayi barindiran 10 cisimden olusan toplulugun gorunmeyen bir atesin cevresinde dondugu bir olusum olarak tanimlamistir Bazi belgelerin gosterdigi uzere 6 ve 5 yuzyilda yasayan Yunanlar gezegenler ve evrenin yapisi hakkinda oldukca bilgiliydi Eski Yunan Astronomisinde Gezegenler Ingilizcede gezegen anlamina gelen planet kelimesi Yunancada gezgin kisi anlamina gelen planetes kelimesinden gelmektedir cunku eski cag astronomlarinin kayitlarina gore belirli isiklar gokyuzunde diger yildizlarla iliskili bir sekilde yer degistiriyordu Ciplak gozle gorulebilen bes gezegen vardi Merkur Venus Mars Jupiter ve Saturn Bazen Gunes ve Ay da listeye eklenir ve sayi yediye cikardi Gezegenler zaman zaman Gunese yaklasip gozden kaybolduklarindan besini birden gozlemleyebilmek buyuk dikkat gerektiriyordu Venusun dogrudan gozlemi yapilmamisti Yunanlar sabahlari ve aksamlari gorunen Venusun Hesperus aksam yildizi ve Phosphorus sabah yildizi isimli iki farkli cisim oldugunu dusunmuslerdi Sonralari ikisinin de ayni gezegen oldugunu fark ettiler Pisagor un bu kesifteki payi buyuktur Eudoxus AstronomisiAntik Yunanda astronomi matematigin bir daliydi ve astronomlarin gokyuzundeki hareketleri taklit edebilecek geometrik modeller yaratmasi beklenirdi Bu gelenek Pisagor un astronomiyi dort matematik sanatinin arasina koymasiyla basladi aritmetik geometri astronomi muzik Bu dort alani kapsayan calismalar sonradan quadrivium dort temel bilim olarak adlandirildi Yaratici bir matematikci olmamasina ragmen Platon M O 347 427 dort temel bilimi felsefi egitimin temeli olarak saydi Genc matematikci Knidos lu Eudoxus u M O 347 410 Yunan astronomi sistemini gelistirmesi icin tesvik etti Modern bilim tarihcisi David Lindberg soyle diyor Gezegesel olaylarin tasviri icin yapilan geometrik model iki kure modeli ve gezegen gozlemleri ile ilgili yayimladiklari degerlendirme olcutleri gosteriyor ki calismalarinda ilgilerini yildizlardan gezegenlere yoneltmisler Iki kure modeli kozmosu merkezi ve hareketsiz kuresel bir dunya ve dunyayi cevreleyen kuresel gokyuzu olarak ikiye ayiran bir yermerkezcil modeldir Modele gore gokyuzu esir maddesinden yapilma bazi donen cisimler icerebilir Iki kure modelini gosteren bir agac baski Platon un kozmoloji uzerine yazdigi temel kitaplar Timeos ve Devlettir Bu kitaplarda iki kure modelini tanimlamis yedi gezegeni ve sabit yildizlari tasiyan sekiz cember oldugunu belirtmistir Devlet kitabinda gecen Er efsanesine gore kozmos Sirenler ve Mireler ya da Fates olarak da bilinen Zorunluluk tanricasinin kizlari tarafindan cevrilmekte olan Zorunluluk Ekseni dir Kilikyali Simplicius un belgelerine gore 6 Yuzyil Platon donemin Yunan matematikcilerine Duzgun hareketin tanimindan yola cikarsak gezegenlerin belirgin hareketleri nasil siniflandirilabilir diye sormustur Lloyd 1970 s 84 Ona gore gezegenlerin kaotik hareketleri ancak merkezi bir kuresel Dunyanin etrafindaki duzgun dairesel hareketler olarak aciklanabilirdi ki bu 4 yuzyil icin oldukca yeni bir fikirdi Eudoxus bu problemin ustesinden gezegenleri es merkezli kureler takimi olarak dusunerek geldi Gokyuzunun gorunumune kurelerin eksenlerini yatirarak ve her birine farkli bir donme periyodu atarayarak yaklasti Boylece gezegenlerin hareketlerini matematiksel olarak tanimlayan ilk insan oldu Eudoxus un kitaplarinin tamami kayboldugunundan dolayi icerigi ve fikirleriyle ilgili bilgilere ancak Aristotales in derlemeleri ve Simplicius un De Caelo daki yorumlari gibi ikincil kaynaklardan ulasilabiliyor Ayrica Aratus un astronomi uzerine yazdigi siirin Eudoxus un calismalarina ve Theodosius un Sphaerics ine dayandigi tahmin ediliyor Bunlar Eudoxus un astronomi calismalariyla ilgili buyuk ip uclari veriyor Yunan astronom Callippus 4 Yuzyil Eudoxus un 27sine gezegenlere sabit yildizlari da eklemisti yedi kure daha ekledi Aristotales her iki sisteme de kure takimlarinin aralarina distaki takimin donmesini engelleyen donmeyen kureler eklemekte israrciydi cunku donmeyen kureler olmadan distaki hareketin icteki kurelere transfer olacagini savunuyordu Helenistik AstronomiGezegen modelleri ve gozlemsel astronomi Eudoxus un sisteminin birkac kritik hatasi vardi Bunlardan biri hareketlerin kesin tahmine elverissiz olmasiydi Callippus un calismasi bu hatanin duzeltilmesi icin bir adim olmustu Diger problem ise modellerin hiz degisimini aciklamakta yetersiz olmasiydi Dunyadan gozuken gezegenlerin parlakliginin neden degistigini aciklayamamasi da bir baska eksiklikti cunku kurelerin es merkezli olmasi gezegenlerin hep ayni uzaklikta kalmasini gerektiriyordu Pitaneli Autolycus da M O 310da bu soruna deginmistir Pergeli Apollonius M O 190 262 tasiyici dis tekerleme egrisi deferent and epicycle ve dis merkezli duzenek eccentric olarak tanitilan iki yeni mekanizmanin gezegenlerin uzaklik ve hiz degisimini aciklamaya yardimci olmasiyla yanitlanmis oldu Tasiyici dis tekerleme egrisi gezegenleri Dunyanin etrafinda tasiyan bir cember mekanizmasiydi Dis merkezli duzenek ise gezegenleri hafifce merkezdeki Dunyadan uzaklastiriyordu Tasiyici duz tekerleme egrisindeki yorunge kucuk bir cember tasimaktaydi ve dis cember ise gezegenleri tasimaktaydi Bu model eccentric modeli Apollonius un teorisindeki gibi taklit edebilirdi Ayrica retrogradasyon hareketini yani gezegenlerin zodyaka dogru kisa sureli ters hareketini de aciklayabilirdi Modern astronomi tarihcileri Eudoxus un modelinin bu ters hareketi sadece kabaca bazi gezegenler icin aciklayabildigini dusunuyor Milattan once 2 Yuzyilda Hipparkos Yunan astronomlarin gezegenlerin hareketleriyle ilgili tahminlerinin Babilli astronomlarin fevkalade dogruluktaki tahminlerine yakin seviyede dogruluga sahip oldugu konusunda israrciydi Bir sekilde Babillerin gozlemlerine ve tahminlerine ulasmanin yolunu bulmustu ve bunlari daha iyi bir geometrik model tasarlamak icin kullandi Bu modelde Gunes icin Gunesin hiz degisimi ve mevsim surelerindeki farki aciklayan ekinoks gozlemlerini temel alan basit dis merkezli duzenek modelini kullandi Ay icin ise tasiyici dis tekerleme egrisini kullandi Yine de gezegenler icin dogru bir model tasarlayamadi ve bunun icin diger Yunan astronomlari elestirdi Hipparkos ayrica bir yildiz katalogu derledi Buyuk Plinius a gore bir nova gozlemlemisti Gelecek nesiller yildizlarin nasil olustugunu oldugunu hareket ettigini ve parlakliklarini degistirdigini anlayabilsin diye yildizlarin parlakliklarini ve pozisyonlarini kaydetti Batlamyus katalogun Hipparkos un gece gunduz esitliginin gerilemesiyle ilgili kesfiyle baglantili oldugunu belirtmisti Hipparkos bu durumun sabit yildizlar kuresinin hareketlerinden kaynaklandigini dusunuyordu Heliosentrism ve Kozmik Olcekler Aristarkus un milattan once 3 Yuzyilda yaptigi Gunes Ay ve Dunyanin goreceli boyutlariyla ilgili hesaplamalarinin Yunanca kopyasi Milattan once 3 Yuzyilda Sisamli Aristarkus evrenin merkezinde Dunya yerine Gunesin bulundugu alternatif bir heliosentrik Gunes merkezli evren modeli one surmustu bu yuzden Yunan Kopernik olarak da bilinmektedir Aristarkus un astronomiyle ilgili gorusleri pek iyi karsilanmamisti ve onu destekleyen pek az insandan biri Seleukiali Seleucus tur Aristarkus un gunumuze kalabilen tek calismasi Aristarkus dan Buyuklukler ve Uzakliklar Uzerine isimli kitabidir Bu kitapta Gunes ve Ayin buyukluklerini ve Dunyadan uzakliklarini Dunyanin yari capi uzerinden hesaplamistir Kisa bir sure sonra da Eratosthenes Aristarkus un bu hesaplamalarindan yola cikarak Dunyanin boyutunu hesaplamistir Hipparkos un da gunumuze ulasamayan benzer calismalari vardi ve ikisi de Gunes ile Dunya arasindaki uzakligi oldugundan cok daha az hesaplamislardi Greko Romen ve Gec Antik Donem AstronomisiHipparkos astronomiye kesin tahminler konseptini getiren ilk kisi oldugu icin Yunan astronomlar arasinda en onemlisi olarak bilinir Ayrica Batlamyus tan onceki son yenilikci astronomdu Batlamyus 2 Yuzyil Roma Misirinda Iskenderiye de yasamis ve calismis bir matematikciydi Astronomi ve astroloji uzerine calismalarindan bazilariAlmagest Gezegenler Uzerine Hipotezler Tetrabiblos tur Batlamyus Astronomisi Bati astronomi tarihini etkileyen en onemli kitaplardan biri Almagest tir Bu kitapta Batlamyus Hipparkos un yapamadigi gezegenlerin davranislariyla ilgili tahminlerin yeni bir matematiksel arac olan ekuantla nasil yapilacagini aciklamistir Icerdigi modeller onceki matematikcilerin gozlemleri ve teoremlerle astronomi uzerine o doneme kadar yazilmis en kapsamli kitapti Bircok ayrintili kitabin unutulup kaybolmasi ama bu kitabin gunumuze kadar ulasabilmesinin bir sebebi de muhtemelen buydu Batlamyus un bu kitapta kullandigi gezegen siralamasi heliosentrik sistemle yer degistirene kadar standart sistem olarak kaldi Ay Merkur Venus Gunes Mars Jupiter Saturn Sabit yildizlar 19 Yuzyildan itibaren Batlamyus un calismalarinin kapsamliligi ve guvenilirligi diger matematikciler tarafindan tartisilmaya basladi ve ilk karsit iddia 1970 lerde Robert R Newton dan geldi Batlamyus un Sucu isimli kitabinda Batlamyus un gozlemlerinin sahte oldugunu ve Hipparkos un katalogunu kendisininmis gibi gosterdigini iddia etti Newton in bu iddialari astronomi tarihcileri tarafindan pek tutulmadi Iskenderiyeli Pappus Theon ve kizi Hypatia gibi birkac Gec Antik donem matematikcisi de Almagest uzerine yorumlarini yazdi Batlamyus astronomisi Orta Cag da Islami ve Bati Avrupa astronomisinde standart haline geldi ve 16 Yuzyilda heliosentrik sistemle yer degistirinceye kadar oyle kaldi Yine de bazi kaynaklara gore Antik Yunan astrologlari hesaplamalarinda Batlamyus oncesi yontemleri kullanmaya devam ettiler Aaboe 2001 Hint Astronomisi Uzerindeki EtkisiYunan ekvatoral gunes saati Ai Khanoum Afganistan Milattan once 2 veya 3 yuzyil Helenistik astronomi uzerine milattan once 3 Yuzyilda Hindistan in yakinlarindaki Greko Baktriyan Sehri Ai Khanoum da calisildigi biliniyor Arkeolojik kazilarda Ujjain e gore ayarlanmis cesitli gunes saatleri bulundu Maurya Imparatorlugu ile olan etkilesimler ve Hint Greko Kralliginin Hindistana kadar genislemesiyle bir bilgi aktarimi olmus olabilecegi dusunuluyor Ayrica Greko Romenlere ait astrolojik tezlerin cagimizin ilk yuzyillarinda Hindistana aktarildigi biliniyor 2 Yuzyilda Saka krali I Rudradaman hukumdarligi altindaki Yavanesvara Yavanajataka yi Yunanlara gore anlamina gelen bir kitap Yunancadan Sanskritceye cevirdi Hint astronomlar icin Rudradaman in Ujjain deki baskenti Greenwich Arap ve Latin astronomlar icinse Arin haline gelmisti Daha sonra 6 yuzyilda Romaka Siddhanta Romalilarin ilkeleri ve Paulisa Siddhanta Paulisa nin ilkeleri Hint astronom Varahamihira tarafindan derlenen ve kabul goren bes temel astronomik tezden ikisi oldu Yunan Astronomisi Icin KaynaklarBircok Yunan astronomisine ait metnin sadece adi ve muhtemelen alintilari bilinmektedir Bazi temel eserler gunumuze kadar gelebildi cunku onlar buyuk olcude matematiksel olmayan okullarda kullanmak icin uygun olan eserlerdi Oklid in Phaenomena si ve Pitaneli Autolycus un iki kitabi da bu eserlerdendir Batlamyus oncesi donemden kalma uc onemli eser de Cleomedes ve Smyrnali Theon tarafindan yazilmisti Yasli Pliny ve Vitruvius gibi Romali bazi yazarlar da kitaplarinda Yunan astronomisine yer vermisti Kendinden oncekilerin calismalarina da yer verdigi icin Batlamyus un Almagest i en onemli birincil kaynaktir Evans 1998 p 24 Antik Cagin Unlu AstronomlariMakalede adi gecen yazarlarin yani sira matematik astronomi veya kozmoloji uzerinde calismis olan kisilerin asagidaki listesi ilginizi cekebilir Anaksagoras Arsimet Archytas Aristaeus Aristillus Sisamli Conon Demokritos Empedokles Hicetas Sakizli Hipokrat Macrobius Iskenderiyeli Menelaus Menelaus teoremi Atinali Meton Parmenides Porfirios Posidonius Proclus Thales Bitinyali TheodosiusAyrica bakinizAntikythera Mekanizmasi Yunan matematigi Astronomi tarihiNotlar Afghanistan les tresors retrouves p269 Les influences de l astronomie grecques sur l astronomie indienne auraient pu commencer de se manifester plus tot qu on ne le pensait des l epoque Hellenistique en fait par l intermediaire des colonies grecques des Greco Bactriens et Indo Grecs French Afghanistan les tresors retrouves p269 Pingree David 1963 Astronomy and Astrology in India and Iran Isis 54 2 ss 229 246 doi 10 1086 349703 JSTOR 228540 the Panca siddhantika Five Treatises a compendium of Greek Egyptian Roman and Indian astronomy KaynakcaAaboe Asger H 2001 Episodes from the Early History of Astronomy New York Springer ISBN 9780387951362 Dreyer John L E 1953 A History of Astronomy from Thales to Kepler 2 2yer New York bas Dover Publications ISBN 9780486600796 Evans James 1998 The History and Practice of Ancient Astronomy New York Oxford University Press ISBN 9780195095395 1913 Aristarchus of Samos Oxford Clarendon Press 1992 The Beginnings of Western Science The European Scientific Tradition in Philosophical Religious and Institutional Context 600 B C to A D 1450 Chicago University of Chicago Press ISBN 9780226482309 Lloyd Geoffrey E R 1970 Early Greek Science Thales to Aristotle New York W W Norton amp Co Neugebauer Otto E 1975 A History of Ancient Mathematical Astronomy Berlin Springer ISBN 9780387069951 Newton Robert R 1977 The Crime of Claudius Ptolemy Baltimore Johns Hopkins University Press ISBN 9780801819902 Pedersen Olaf 1993 Early Physics and Astronomy A Historical Introduction 2 2yer Cambridge bas Cambridge University Press ISBN 9780521403405 Revello Manuela 2013 Sole luna ed eclissi in Omero in TECHNAI 4 Pisa Roma Fabrizio Serra editore ss 13 32 Toomer Gerald J 1998 Ptolemy s Almagest Princeton Princeton University Press ISBN 9780691002606 Dis baglantilarMacTutor Matematik Tarihi Arsivi 19 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde