Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azerbaycanlıların Ermenistan'dan Tehciri (Azerice: Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və köçürülməsi) - SSCB Bakanlar Konseyi'nin 23 Aralık 1947 tarihli ve 4083 sayılı Kararnamesi uyarınca 1947-1950 yılları arasında Ermenistan SSC'deki Azerbaycanlıların yeniden yerleştirilmesidir. Süreç, Azerbaycanlıların Ermenistan SSC topraklarındaki tarihi-etnik topraklarından zorla göç ettirilmesi ve etnik temizliğe tabi tutulması olarak değerlendirilmektedir.
| Sovyetler Birliği'nde sürgünler Azerilerin Ermenistan'dan sürgün edilmesi | |
 Günümüz Ermenistan topraklarında 1886-1890 yıllarında Azerbaycanlıların yaşadığı bölgeler | |
| Bölge | Ermenistan SSC, Sovyetler Birliği |
|---|---|
| Tarih | Aralık 1947–1956 |
| Hedef | Azerbaycanlılar |
Saldırı türü | Tehcir |
| Ölü | Bilinmiyor |
| İşleyenler | Ermenistan SSC Sovyetler Birliği |
Belgede tehcir için gerekli fonların tahsisi ve maddi-teknik yardım sağlanması öngörülmesine rağmen ya uygulanmadı ya da çok kötü uygulandı. Sınır dışı edilenlerin çoğu bundan şikayetçiydi. Ayrıca, sürgün edilenlerin en azından yaşadıkları yerin iklimine benzer bir bölgeye yerleştirilme talepleri de reddedildi. Belgede gönüllülük esasına göre uygulama öngörülse de, tehcir edilenlerin çoğunun gitmeye niyeti olmaması nedeniyle devletin güc kullanılarak, bazen de şiddet kullanılarak yürütülüyor.
Tehcir edilenlerin kesin sayısı bilinmiyor. Sayılarının 50 binden fazla olduğu sanılıyor. Sovyetler Birliği'nin mutlak lideri Joseph Stalin'in ölümünden sonra tehcir yavaşladı ve 1956'da tamamen durduruldu.
Arka plan
Ermenilerin bölgeye yerleştirilmesi
1829 yılında Ivan Chopin Erivan'a geldi ve bölgeyi incelemeye başladı. Araştırmalarını daha sonra devlet için yayınladı. "Kameral'noe Opisanie" ("İdari Sayım") başlıklı bu kitap, bölgedeki etnik ve demografik göstergeler hakkında bilgi veren o döneme ait tek kaynaktır. Bu kitaba göre, Rus işgalinden kısa bir süre sonra, bölgede yaşayan Müslümanların sayısı (eski Nahçıvan, Erivan ve Ordubad hanlıkları kastediliyor) Ermenilerden birkaç kat daha fazlaydı. Ancak bu sayıma Rus işgali sırasında öldürülen savaşçılar dahil edilmemiştir. Rus işgalinin tamamlanmasının ardından bölgenin elit sınıfının, bürokratlarının ve hayatta kalan yerel savaşçıların bölgeyi terk ederek Kaçar İmparatorluğu'nun diğer bölgelerine göç ettiği de bilinmektedir. Aslen İran Ermenisi olan George Bournoutian, bu faktörleri göz önünde bulundurarak, Rus işgalinden sonra bölgeyi terk eden 20.000 kişi rakamından bahseder. Liste aşağıdaki gibidir:
1826 istatistikleri:
Toplam Müslüman sayısı: 117,849
Toplam Hristiyan sayısı: 25,151
Görüldüğü gibi, Rus İmparatorluğu'nun bölgedeki işgalini tamamladığı ve bunu Kaçar İmparatorluğu'na kabul ettirdiği 1828 Türkmençay Antlaşması'na kadar bölgede yaşayan Müslümanların sayısı Ermenilerin yaklaşık beş katıydı. Ancak Rus işgalinden sonra önemli sayıda Müslüman bölgeden göç etmek zorunda kalmıştır. Rus işgalinin ardından komşu Osmanlı ve Kaçar imparatorluklarından Ermenilerin bölgeye kitlesel olarak yerleştirilmesiyle rakamlar dramatik bir şekilde değişmiştir.
1832'den itibaren istatistikler:
Toplam Müslüman sayısı: 82,073 Toplam Hristiyan sayısı: 82,377
Rakamlardan da görülebileceği gibi, Müslümanların sayısı sadece altı yıl içinde yaklaşık 35.000 azalırken, Ermenilerin sayısı yaklaşık 57.000 artmıştır. Bunun nedeni iki komşu imparatorluktan gelenlerdi. İki imparatorluktan tehcir edilen Ermenilerin ve yerel Ermenilerin sayısı aşağıdaki gibidir:
Osmanlı İmparatorluğu'ndan: 21,666 Kaçar İmparatorluğu'ndan: 35.560 Yerel Halk: 25,151
Rus yönetimi tarafından Ermeni vilayeti kurulduktan sonra da Ermeni göçleri artarak devam etmiştir. Edmund Herzig ve Marina Kürkçiyan eserlerinde, Kaçar İmparatorluğu'ndan 45.000, Osmanlı İmparatorluğu'ndan ise 100.000 Ermeni'nin Rus yönetimi altında bu vilayete göç ettiğini belirtmişlerdir. Simon Payaslian kitabında, sadece Ekim 1829'da 7.668 ailenin bu bölgeye göç ettiğini ve nihayetinde 14.047 ailenin (90-100 bin kişiyi temsil eden) bölgeye taşındığını belirtmiştir.
Bölgede yaşayan Türklerin bir kısmı yerleşik bir hayat sürerken, bir kısmı yarı göçebe, bir kısmı da tamamen göçebeydi. Bölgede yaşayan Kürtlerin yaşam tarzı da Türklerinkine benzerdi. Burada yaşayan başlıca Türk aşiretleri arasında Karapapaklar, Ayrımlar, Kengerler, Kazaklar, Kaçarlar, Bayatlar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Çobankare, Seyidli, Saadlı, Sadaraklı (Kaçar grubu), Muğanlı ve diğerleri yer alıyordu. Ermenilerin Kaçar İmparatorluğu'ndan tehcirinin yasal dayanağı Türkmençay Antlaşması iken, Osmanlı İmparatorluğu'ndan tehcirinin yasal dayanağı Edirne Antlaşması'dır. Bu dönemde komşu imparatorluklardan yaklaşık 57.000 Ermeni göç etmiş olmasına rağmen, Rusya'nın bölgeyi işgalini tamamlamasını takip eden birkaç yıl içinde bile Ermenilerin bölgede çoğunluğu oluşturamadığı açıktır. Ermeniler ancak Kırım Savaşı ve 1877-1878 Rus-Türk Savaşları'ndan sonra bölgede hakimiyet kurabilmişlerdir. Bundan sonra bile Erivan şehrinin sakinlerinin çoğunluğu Müslümandı. Bu durum 20. yüzyılın başlarına kadar devam etti. İngiliz gezgin ve siyasetçi H. F. B. Lynch'e göre 1890'larda Ermeniler şehirde çoğunlukta değildi.
Bölgede 1873 yılında yapılan nüfus sayımına göre Erivan Vilayeti'nde 538.000'den biraz fazla kişinin yaşadığı ortaya çıkmıştır. Bunların 292.978'i Ermeni, 239.042'si ise Müslümandı. Bu sayımda ayrıca bölgede yaşayan Rusların, Süryanilerin, Rumların ve diğer milletlerin temsilcilerinin varlığı da kaydedilmiştir. Görüldüğü gibi, Kırım Savaşı'ndan önce ve sonra gelen Ermenilerin de yardımıyla bölgedeki Ermenilerin sayısı Müslümanların sayısını çoktan geçmişti. 1886 yılında yapılan nüfus sayımında bölgede 670.400 kişinin yaşadığı tespit edilmiştir. Bir sonraki genel nüfus sayımı 1897 yılında yapıldı. Bu sayımın sonuçlarına göre, 1877-1878 savaşı ve Anadolu'daki Ermeni ayaklanmaları nedeniyle bölgeye yeni Ermeni göçlerinin olduğu ve Ermeniler ile Müslümanlar arasındaki sayı farkının Ermeniler lehine daha da arttığı görülmüştür. Nüfus sayımına göre Erivan Vilayeti'nde toplam 829.556 kişi yaşamaktaydı. Bunların 441.000'ini Ermeniler oluştururken, Azerbaycan Türkleri sadece 313.176 kişiydi. 1914 yılına gelindiğinde 412.583 Müslüman yaşarken, Ermenilerin sayısı 613.559'a ulaşmıştı. Görüldüğü üzere, Rus işgalinin ilk yıllarında on binlerce Ermeni'nin Osmanlı ve Kaçar imparatorluklarından bugünkü Ermenistan topraklarına ve Nahçıvan bölgesine kitlesel olarak göç ettirilmesinden sonra, iki etnik grubun sayıları aşağı yukarı eşitlenmiştir. Ancak 1914 yılına gelindiğinde iki etnik grup arasında önemli bir fark oluşmuştur. Bu fark, I. Dünya Savaşı sırasındaki demografik değişiklikler ve Azerbaycanlıların kitlesel olarak sürülmesi ve soykırıma uğraması nedeniyle daha da açılmıştır. Ermenistan'daki Azerbaycanlılar için 20. yüzyıl, ülkenin demografik yapısını tamamen değiştiren baskı, ayrımcılık ve kitlesel, çoğu zaman şiddetli sürgünlerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Hem Azerbaycan'ın hem de Ermenistan'ın 1918'de bağımsızlıklarını ilan etmeleri, her iki devletin de aynı toprakları kendi sınırları içine katmaya çalışması nedeniyle durumu daha da kötüleştirdi. Bu süreç, Azerbaycanlıların Ermenistan topraklarından kitlesel olarak yok olmasıyla sonuçlanmıştır. Yüzyıllardır bu bölgede yaşayan Azerbaycanlılar, ırk ayrımcılığına ve sosyal izolasyona maruz kaldılar.Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'ndan çok sayıda Ermeni bu bölgeye getirilmiştir. Özellikle, Osmanlılara karşı savaşan askeri liderler Andranik Ozanyan ve Ruben Ter-Minasyan'ın eylemleri nedeniyle, Anadolu'dan gelen Ermeniler, bir zamanlar Ermenilerin ve Azerbaycan Türklerinin birlikte yaşadığı bölgelere yerleştirildi. Bölgenin asıl sakinleri komşu ülkelere ya da Azerbaycan'ın kendisine kaçtı. Sonuç olarak birçok Müslüman köyü yok edildi. 1918 yazında Andranik ve Şahnazaryan'ın savaşçıları Zengezur bölgesine saldırdı. Berlin Üniversitesi'nde profesör olan Alman tarihçi Jörg Baberowski, Eylül ayı başlarına kadar 18 Müslüman köyünü yaktıklarını ve 500 kadını öldürdüklerini bildirmektedir. Bu olayın dikkat çekici bir başka yönü de, polis şefinin raporuna göre, saldırının Müslümanların mallarına el koymak isteyen Ermeni köylülerin talebi üzerine gerçekleştirilmiş olmasıdır. Sonbahar boyunca Müslüman köylerine yapılan saldırıların sayısı ve etkisi Baberowski tarafından sayısız olarak nitelendirilmiştir. Sadece Zengezur bölgesinden 50.000'den fazla Müslüman göç etmek zorunda kaldı. Bu saldırılar sonucunda Zengezur bölgesinde yaşayan Müslümanlar Cebrayıl ve Cevanşir bölgelerine kaçmak zorunda kaldı. 100'den fazla köy tamamen yok edildi ve yaklaşık 10.000 kişi öldürüldü.Anastas Mikoyan tarafından 1919 yılında Güney Kafkasya'daki siyasi durum hakkında hazırlanan bir raporda şöyle deniyordu:
| “ | "Ülke [Ermenistan] içinde anarşi, silahlı çetelerin hakimiyeti, ölümcül kıtlık, salgın hastalıklar ve dahası Müslümanların her an sistematik olarak yok edilmesi söz konusudur. Bu durum her an Azerbaycan'ın savaş ilan etmesine yol açabilir." | ” |
Bu dönemde Azerbaycan Türklerinin yaşadığı birçok bölge tahrip edildi. Taşnaklar, öncelikli hedefleri Müslümanlar olmak üzere "ülkeyi yabancılardan arındırma" politikası izlediler. Bu süreç esas olarak Yeni Beyazıt, Erivan, Eçmiyazin ve Şerur-Dereleyez bölgelerinde gerçekleşiyordu. Baberovski, Yeni Beyazıt bölgesini örnek olarak gösteriyor. Ona göre, bu bölgedeki sistematik temizlik sonucunda 100'den fazla Müslüman köyü neredeyse tamamen yok edilmiş ve Mayıs 1919'a kadar bu bölge Müslümanlardan tamamen "temizlenmiştir".
Bölgede bulunan bir İngiliz gazeteci de bugün Ermenistan sınırları içinde kalan bölgede, özellikle de Zengezur bölgesinde Azerbaycan Türklerine karşı yürütülen etnik temizlik politikasına tanıklık etmiştir. Ayrıca yarı resmi Azerbaycan gazetesi "Azerbaycan", Avrupa'nın konuya ilgisizliğinden duyduğu şaşkınlığı dile getirmiştir. Azerilere yönelik katliamların itirafları da vardı. Bir Ermeni başpiskoposu 1920 tarihli notlarında katliamların yapıldığını itiraf etmiştir. Zengezur'daki etnik temizliği 1915'te Osmanlı İmparatorluğu tarafından Ermenilere karşı gerçekleştirilen katliamlarla karşılaştırmasına rağmen, çatışmadan Osmanlı yanlısı politikalar izleyen Tatarları (Azerileri) sorumlu tutmuştur. Bu katliamlar sırasında boşaltılan köyler, Andranik tarafından Bitlis ve Van'dan getirilen Ermeni köylülerle yeniden doldurulmuştur. Richard Hovhannisyan, Andranik'in politikasını "Zengezur'u Ermeni toprağına dönüştürme" sürecinin başlangıcı olarak tanımlar. 1919 yazında Karabağ'daki Ermeniler bastırıldıktan sonra Zengezur'a yönelik bir operasyon için hazırlıklar başladı. Mehmed Emin Resulzâde bu harekât için zamanın geldiğini belirtti. 20 Kasım 1919'da Tiflis'te müzakereler başladı ve 23 Kasım'da Ermenistan ve Azerbaycan başbakanları Hatisian ve Nesib Bey Yusufbeyli bir barış anlaşması imzaladı, ancak uygulanması mümkün olmadı. Devam eden askeri operasyonlar sırasında bölgedeki son Azeri köyü olan Acıbac da boşaltıldı. Taşnak liderleri tarafından gerçekleştirilen toplu katliamlardan ve etnik temizlikten kurtulanlar Hakari Nehri boyunca uzanan dağ sığınaklarına ve Nahçıvan'a kaçmak zorunda kaldılar. Azerbaycan ve Ermenistan'ın Bolşevik ordusu tarafından işgal edilmesinin ardından bölgede yeni sınırlar oluşturuldu. Bolşeviklerin başlangıçta Zengezur'un Azerbaycan'da kalmasını savunmalarına rağmen, Zengezur bölgesi ikiye bölündü. Bunun başlıca nedenleri, Garegin Njdeh'in Bolşeviklere karşı isyanı ve talepleri ile 1918-1920 yılları arasında gerçekleştirilen katliam ve sürgünler nedeniyle bölgenin etnik yapısında meydana gelen önemli değişikliklerdir. Örneğin, 1897 nüfus sayımına göre Zengezur bölgesinde yaşayan 137,9 bin kişinin 63,6 bini (%46,2) Ermeni, 73,0 bini (%53) ise Müslümandı. Ancak 1922 tarım sayımı, 73,0 bin kişiden geriye sadece 6,5 bin (%10,2) Müslüman kaldığını ortaya koymuştur. Buna karşılık Ermenilerin sayısı %46,2'den %89,5'e yükselmişti. Tom de Waal'a göre, 1921'de Taşnak lideri Garegin Nzhdeh Zengezur'u ele geçirmiş ve Azerbaycan Türklerinin hayatta kalanlarını kovarak Ermeni yazar Claude Mutafyan'ın üstü kapalı bir şekilde bölgenin "yeniden Ermenileştirilmesi" olarak tanımladığı şeyi başarmıştır. Genel olarak, Erivan Valiliği izlendiğinde, 1918 ve 1921 yılları arasında 180 bin Azerbaycanlının (burada yaşayan toplam Azerbaycanlı nüfusun üçte ikisi) Ermenistan'dan kaybolduğu anlaşılmaktadır. Ya öldürülmüşler ya da komşu ülkelere veya bölgelere kaçmışlardır.
Yabancı ülkelerden gelen otuz Ermeni aile Basarkeçer ilçesinin Kırkbulag ve Gödekli köylerine, birkaç Ermeni aile de Böyük Vedi, Şirazlı, Karalar köylerine yerleşmiştir, Vedi bölgesinde Taytan ve Afşar, Erivan çevresinde Zeytun, Nor Areş, Kilikya, Malatya ve Kirza yerleşimlerinin yanı sıra Leninakan, Kirovakan ve Oktomberyan şehirlerinde yerleşmiştiler.
-
![image]()
Erivan Rus-Müslüman kız okulunun öğretmenleri ve öğrencileri (1902). -
![image]()
Luigi Villari'nin fotoğrafında, 20. yüzyılın başlarında Erivan pazarındaki Azerbaycanlılar. -
![image]()
Rus İmparatorluğu'na ait bir kartpostalda Erivanlı bir kızın resmi. -
![image]()
Aleksandropol'den Azerbaycanlılar. Rus İmparatorluğu'nun bir kartpostalında görüntü.
Tehcir edilme nedenleri ve Türkiye ile ilişkilerin etkisi
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasına zemin hazırlayan Türk Kurtuluş Savaşı döneminden itibaren Türkiye ile Sovyet Rusya arasında iyi ilişkiler kurulmuştur. Bu ilişkiler İkinci Dünya Savaşı arifesine kadar devam etmiştir. Ancak gerek 1939'daki resmi temaslar gerekse savaş boyunca yapılan diplomatik görüşmeler, Sovyetler Birliği'nin özellikle Türk Boğazları üzerinde mutlak bir kontrol kurma kaygısı taşıdığını göstermiştir. Savaşın sonu yaklaşırken, Sovyet yetkililer Türkiye'ye iki devlet arasındaki 1925 anlaşmasının aynı şartlarla yenilenmeyeceğini bildirdiler. Bu noktada Türk tarafı yeni bir antlaşma için önerilecek koşulları beklemeye başladı. Nihayet Haziran 1945'te yapılan bir toplantıda Sovyet Dışişleri Bakanı Vyaçeslav Molotov antlaşmanın yenilenmesi için aşağıdaki koşulları sundu:
- Sovyetler Birliği ile Türkiye arasındaki sınırları belirleyen 1921 tarihli antlaşmanın şartlarında Sovyetler lehine yapılan değişiklikler,
- Türk Boğazlarının iki devlet tarafından ortaklaşa korunması ve Sovyetlerin Boğazlarda bir askeri üs kurması,
- Boğazların mevcut rejimini düzenleyen 1936 Montrö Boğazlar Sözleşmesi'nin değiştirilmesi için iki devlet arasında karşılıklı bir anlaşma.
Vyaçeslav Molotov ilk şartı açıklarken Moskova Antlaşması'nın Sovyetlerin zayıf olduğu bir dönemde imzalandığını ve değişikliklerin Kars ve Ardahan'ın Sovyetlere devrini öngördüğünü belirtmiştir. İkinci şartı gerekçelendirmek için mevcut Boğazlar sisteminin 200 milyon Sovyet vatandaşını Türkiye'nin insafına bıraktığını iddia etti. Üçüncü koşulla ilgili olarak da Türkiye'nin Montrö'nün izin verdiği şekilde Boğazları tarafsız bir şekilde korumak için yeterli kabiliyete sahip olmadığını ileri sürdü. Kısacası Sovyetler Birliği, Almanya'nın teslim olması ve Sovyet ordusunun Balkanların kapılarına dayanmasıyla oluşan stratejik durumdan yararlanarak taleplerini kısa sürede gerçekleştirmeye çalıştı. Ancak bu talepler, ABD ve Batı dünyası tarafından desteklenen Türkiye'nin sert itirazlarıyla karşılaştı ve Sovyetler Birliği ile Türkiye arasındaki ilişkilerin bozulmasına neden oldu. Türkiye'nin Batı ile yakınlaşması, Batı'dan mali ve askeri yardım alması ve ardından NATO'ya katılması, Sovyetler Birliği tarafından düşman bir devlet olarak görülmesine neden oldu. Bu ilişkilerin bozulması Güney Kafkasya'daki Türkleri ve Müslümanları da etkiledi.
1953 yılına kadar bu iddiayı desteklemek için Stalin'in emriyle önemli adımlar atılmıştır. Bu adımların bir parçası olarak, yurtdışında yaşayan Ermenilerin Sovyet Ermenistan'ına yerleştirilmesi için bir program başlatıldı. SSCB'nin Türkiye'yi etki alanı altına alma arzusunda, Türkiye'ye sınır olan Sovyet Ermenistan'ı önemli bir rol oynamıştır. Sovyet yönetimine göre, o dönemde Ermenistan'da yaşayan Azerbaycanlılar, Türkiye ile beklenen çatışmada potansiyel olarak bir "beşinci kol" olarak hareket edebilirdi. Vladislav Zubok'a göre bu faktör Stalin'in Azerbaycanlıları Ermenistan'dan çıkarma kararında belirleyici bir rol oynamıştır.
Vladislav Zubok'a göre, Stalin'in Gürcistan ve Ermenistan'a verdiği "ata topraklarının iadesi" sözü gerçekleşmeyince, bu iki cumhuriyet Azerbaycan'a karşı planlar yapmaya başladı. Ermenistan Dağlık Karabağ ve Nahçıvan üzerinde hak iddia ederken, Gürcistan da Kah bölgesi üzerinde hak iddia ediyordu. Stalin döneminde Sovyet Ermenistan'ının komşu bir cumhuriyete karşı toprak iddiasında bulunması büyük cesaret gerektiriyordu. Farid Şefiyev'e göre, böyle bir iddianın iktidarın üst kademelerine önceden danışılması gerekiyordu. 6 Haziran 1945'te Ermenistan Komünist Partisi Birinci Sekreteri Grigory Arutyunov, Josef Stalin tarafından kabul edildi. Türkiye'deki "Ermeni toprakları" tartışılırken Arutyunov Karabağ ve Nahçıvan konusunu gündeme getirdi. Ancak Stalin, bu konunun Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreteri Mircafer Bağırov ile görüşülmesi gerektiğini belirtti. O dönemde Azerbaycan'da çalışan üst düzey bir yetkili olan Hasan Seyidov'a göre, 1945 sonbaharında Ermeni Anastas Mikoyan ve Gürcü Lavrentiy Beria, Bağırov ile bir araya gelerek Karabağ'ın Ermenistan'a ve bazı kuzey bölgelerinin Gürcistan'a ilhakını şaka yollu tartışmış, ayrıca Güney Azerbaycan'ının Azerbaycan SSC ile birleşmesinin yaklaştığından bahsetmişlerdir. Görüşme sırasında Bağırov bu tür konuları tartışmak için çok erken olduğunu belirtti.
İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden iki ay sonra Arutyunov, Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi'nin Ermenistan'a ilhakı konusunda Stalin'e bir mektup daha gönderdi. Mektupta Arutyunov, bölgenin Ermenistan ile güçlü etnik, ekonomik ve dilsel bağları olduğunu belirtmiş ve bu bağlara dayanarak ilhak edilmesini talep etmiştir. Böyle bir birleşmenin yerel halka Ermeni dilinde daha iyi eğitim ve hizmet sağlayacağını vurguladı. Genellikle kendi başına karar veren ve bu hassas konuda görüş bildirmekten kaçınan Stalin, mektubu Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi Sekreteri Malenkov'a iletti, o da yanıtlaması için Mircafer Bağırov'a gönderdi. Bağırov cevabında, bu adımın atılması halinde Ermenistan ve Gürcistan'da Azerbaycanlı nüfusun çoğunlukta olduğu bölgelerin de Azerbaycan'a ilhak edilmesini önerdi. Bu iddiaların başarısızlığa uğramasının ardından Ermeni yönetimi 1960'lara kadar Karabağ konusunu bir daha gündeme getirmedi. Stalin ve Malenkov'un bu konudaki isteksizliklerinin nedeni, Güney Kafkasya'da etnik çatışma potansiyelinin yüksek olduğunun ve Sovyetler Birliği içinde sınırların yeniden tanımlanmasının bu eğilimi diğer müttefik cumhuriyetlere yayma tehlikesinin farkında olmalarıydı.
Tehcirin başlıca nedenleri arasında, savaş ihtimali nedeniyle Türkiye ile ilişkilerin bozulması ve Türkiye yanlısı Azerbaycanlıların sınır bölgelerinden uzaklaştırılması, Ermeni iktidar çevrelerinin Türkiye'den alınan topraklarla kendi destekçilerini ödüllendirememesi ve bu nedenle bu bölgeleri Azerbaycanlılardan "temizleyerek" onları ödüllendirmesi ve yurtdışından gelen Ermenilere yer açılması dışında, Rus tarihçi T. Y. Krasovitskaya tarafından dile getirilen bir başka neden daha bulunmaktadır. Sovyetler Birliği'nde tehcirin başlıca nedeninin "homojen bir dilsel ortam" yaratma zorunluluğu olduğunu belirten Krasovitskaya, tehcire tabi tutulanların önemli bir bölümünü Türk dilli halkların oluşturduğuna dikkat çekmektedir. "Sovyet Dilbilim Tarihi Üzerine" başlıklı mektup-makalesinde V. M. Alpatov, "Voprosy Istorii" dergisinin yayın kuruluna gönderdiği "Sovyet Dilbilim Tarihi Üzerine: Marr ve Stalin" başlıklı mektup-makalesinde Krasovitskaya'nın görüşlerini yanlış, temelsiz ve hatalı olarak eleştirerek alternatif bir bakış açısı sunar. Alpatov, Stalin'in Kafkasya'da yaşadığı dönemde orada yaşayan halklara karşı duyduğu sempati ve antipatinin sürgünlerde belli bir rol oynadığına inanmaktadır. Araştırmacı N. F. Bugay, Alpatov'un görüşünü gerçeğe daha yakın bulmaktadır. Bugay'a göre, 1930'lar ve 1940'larda Sovyetler Birliği'nde gerçekleştirilen tüm sürgünlerin iki amacı vardı: cezalandırma (genellikle işgal sırasında hedef alınan ulustan bireylere veya gruplara uygulanır) ve olası ihanetlere karşı önleyici tedbirler. Bugay, son iddiasını Stalin'in bu halkların olası savaşlar sırasında yurtdışında yaşayan yurttaşlarıyla potansiyel bağlantılarını göz önünde bulundurduğunu belirterek açıklıyor. Latife Hasanova, Sovyet sürgünlerinin her vaka için hem genel hem de özel nedenleri olduğunu belirtiyor ve Azerbaycanlıların sürgününü genel sürgün faaliyetlerinin mantıksal bir sıralaması olarak değerlendiriyor. Atahan Paşayev, zorunlu tehcirin temel nedenini Kremlin'in siyasi çevrelerinde yerleşik Ermeni lobisinin faaliyetlerine bağlamaktadır. Tarih Bilimleri Doktoru Bahtiyar Necefov, Azerbaycan Türklerinin tehcirinin "Taşnaksutyun" partisi tarafından özel bir senaryoya dayanarak ve Kremlin'in doğrudan talimatı altında gerçekleştirildiğini belirtmektedir. Ancak tarihçi Asad Gurbanli, Necefov'un iddiasına katılmamaktadır. Tarihçi C. Hasanlı, Azerbaycanlıların tarihi topraklarından sürülmelerinin nedenini, Ermenistan SSC'ye yerleştirilen Ermenilerin sosyal ve yaşam koşullarının iyileştirilmesine bağlamaktadır.
Ermeni tarih yazımının konuya yaklaşımı farklıdır. Bunların çoğu, Azerbaycanlıların Ermenistan'dan sürülmesini Mircafer Bağırov ve Ermenistan Komünist Partisi Sekreteri G. Arutyunyan'ın birlikte Stalin'e başvurmasıyla ilişkilendirmektedir. Onların iddiasına göre bu meselenin nedeni, Azerbaycan'ın Kur-Araz ovasında gelişmekte olan pamuk tarımı ekonomisi için yeni işgücüne duyulan ihtiyaçtı.
Yurtdışında yaşayan Ermenilerin Ermenistan'a yerleştirilmesi (1946–1948)
1920 ve 1929 yılları arasında yaklaşık 28.000 Ermeni, Sovyet hükûmetinin daveti üzerine Ermenistan'a yerleşti. Bu yeni gelenler çoğunlukla Yunanistan, Irak, Türkiye, Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri'ndendi. Edmund Herzig ve Marina Kurkchiyan Milletler Cemiyeti'nin bu durum karşısındaki ikilemini şu şekilde anlatmaktadır:
Norveçli araştırmacı ve insani yardımsever Fridtjof Nansen, Milletler Cemiyeti Mülteciler Yüksek Komiseri olarak, Cemiyeti Ermenilerin Sovyet Ermenistan'ına geri dönüşünü finanse etmeye ikna etmek için gayretle çalıştı. "Gerçek şu ki, en nihayetinde bu küçük cumhuriyet Ermeniler için ulusal bir evdir ve Meclis üyelerine başka bir ev umulabileceğine içtenlikle ve ciddiyetle inanıp inanmadıklarını soruyorum. Vicdanlarının vereceği cevabı bildiğime inanıyorum ve Meclis'e, Ermeni ulusuna ulusal bir vatan konusunda geçmişte verilen tüm sözlerin yerine getirilmesi için bu tek çabayı desteklemesi çağrısında bulunuyorum." Sonunda bu kredi verilmedi, ancak 1929'dan 1937'ye kadar, çoğu Avrupa'dan gelen ve Sovyet hükümeti tarafından finanse edilen 16.000'den fazla mülteci Ermenistan'a geldi.
Karabağ üzerindeki taleplerin gerçekleşmemesinin ardından Ermenistan liderliği Stalin'e farklı bir konuda bir kez daha başvurdu. Bu başvuru, yurtdışındaki Ermenilerin Ermenistan'a yerleştirilmesiyle ilgili bazı sorunları ele almayı amaçlıyordu. Arutyunov, yurtdışından planlanan Ermeni akını ışığında Ermenistan'daki arazi ve altyapı sıkıntısına dikkat çekmiş ve Ermenistan'da yaşayan Azerbaycanlıların Azerbaycan'a yerleştirilmesi çözümünü önermiştir. Giden Azerbaycanlıların boşalan toprakları ve mülkleri yeni gelen Ermenilere verilecekti. Sovyet yönetimi bu planı görünüşte Azerbaycan'ın Kur-Araz ovasındaki pamuk çiftliklerinde işgücüne duyulan ihtiyacı gerekçe göstererek haklı çıkardı (, Shafiyev, 2019, 184).
SSCB, ABD ve İngiltere'nin katılımıyla 28 Kasım-1 Aralık 1943 tarihleri arasında düzenlenen Tahran Konferansı'nda Sovyet-İran ilişkileri tartışılırken, gelecekte bir "Büyük Ermenistan" devleti kurma hayalini taşıyan Ermeniler, uygun koşullardan yararlanarak Sovyet Dışişleri Bakanı V. Molotov'a başvurdular ve İran'da yaşayan Ermenilerin SSCB'ye yerleştirilmeleri için izin istediler. Konuyu Stalin ile görüştükten sonra V. Molotov, Ermenilerin Ermenistan SSC topraklarına yerleştirilmelerini kabul etti. 19 Ekim 1946'da SSCB Yüksek Sovyeti Prezidyumu, yurtdışında yaşayan Ermenilerin Ermenistan SSC'ye yerleştirilmesine ilişkin bir kararname yayınladı. Ermenilerin Ermenistan SSC'ye geri gönderilmesi, Taşnaksutyun Partisi'nin Haziran 1947'de yapılan XIV. Kongresi'nde alınan kararlarla doğrudan bağlantılıydı. Bu kararlar, tehcirin "Azerilerin yaşadığı toprakların temizlenmesi ve Ermenistan'ın sınırlarının genişletilmesi" koşulları altında gerçekleştiğini iddia ediyordu. Gregoryen Kilisesi de bu çabayı kutsamıştır.
Yurtdışındaki Ermenilerin yeniden yerleştirilmesi sürecinde, 1946'dan 1948'e kadar 90.000 kişi Ermenistan'a taşınmıştır. Toplamda, 1946'dan 1975'e kadar, yurtdışından SSCB'ye göç eden Ermenilerin sayısı yaklaşık 150.000'dir ve bunların neredeyse tamamı Ermenistan topraklarına yerleştirilmiştir. Tarihçiler Barbara A. Anderson ve Brian D. Silver, Sovyet döneminde SSCB'de yaşayan Ermenilerin sayısındaki sürekli artışı, yurtdışından göç ettirilen Ermenilere bağlamışlardır.
Sovyet döneminde Ermenistan'daki Azerbaycanlılar
Ermenistan'ın Sovyetleştirilmesinden sonra, önceki dönemdeki katliamlardan kaçan Azerbaycanlıların sadece küçük bir kısmı geri döndü. 1926 nüfus sayımına göre Ermenistan'da 76.000'den biraz fazla Azerbaycanlı yaşıyordu. Bu sayı 1939'da 131.000'e yükselmiştir. Bu dönemde ülkenin Sovyet yönetimi Komünist Parti'nin resmi organı olarak Azerbaycan dilinde bir gazete yayınladı ve Erivan'da Azerbaycanlılar için bir kulüp faaliyet gösterdi. Erivan'da 1928 yılında faaliyete geçen Erivan Devlet Azerbaycan Dram Tiyatrosu, Ermenistan'da Ermeni olmayan ilk tiyatro merkeziydi. Okulların sayısında da bir artış oldu. 1922 yılında Azerbaycan dilinde eğitim veren 32 okul varken, 1923/1924 öğretim yılında bu sayı 104'e yükseldi.
Tarihçi Esat Gurbanli'nin hesaplamalarına göre tehcirden önce Ermenistan'da 170.000 kadar Azerbaycanlı yaşıyordu ve Azizbekov, Vedi, Karabaglar, Gukasyan, Basargeçer, Kapan ve diğer bölgelerde nüfusun çoğunluğunu oluşturuyorlardı. Ermenistan'ın 24 bölgesinde sadece Azerbaycanlıların yaşadığı 220 kolektif çiftlik (kolhoz) vardı. 63 kolhozda ise hem Ermeniler hem de Azerbaycanlılar birlikte yaşıyordu.
Tehcir
Böylece, SSCB Bakanlar Konseyi'nin 23 Aralık 1947 tarihli ve 4083 sayılı "Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'nin Kur-Araz ovasına kolektif çiftçilerin ve diğer Azerbaycanlı nüfusun yerleştirilmesi hakkında" kararnamesi uyarınca, 1947-1950 yılları arasında Ermenistan SSC'den Azerbaycanlıların toplu olarak yerleştirilmesine başlanmıştır. Bu plana göre 1948'de 10.000, 1949'da 40.000, 1950'de ise 50.000 Azerbaycanlının yerleştirilmesi öngörülmüştür. Böylece Ermenistan'dan 100.000 Azerbaycanlı yerleştirilecekti.
Bu kararnamenin maddelerinden biri şöyledir:
| “ | "Ermenistan SSC Bakanlar Kurulu, Azerbaycan SSC'nin Kur-Aras ovasına yerleştirilen Azerbaycanlı nüfusun boşalttığı binaları ve konutları, Ermenistan SSC'ye gelen yabancı Ermenilerin yerleştirilmesi için kullanabilir." | ” |
Tehcirin ayrıntıları SSCB Bakanlar Konseyi'nin 754 sayılı kararıyla belirlenmiştir. Bu karara göre, tehcir edilen kişiler, kolektif çiftliklerinden kendilerine tahsis edilen taşınır malları yanlarında götürebileceklerdi. Devlet, bu malların yeni ikamet yerlerine ücretsiz taşınmasını sağlayacaktı. Ermenistan topraklarında bırakılan taşınır malların değeri, Azerbaycanlıların yerleştirildiği yerlerdeki kolektif çiftliklere ödenecekti. Göçmenlere, aile reisi için 1.000 ruble ve her bir aile üyesi için 300 ruble olmak üzere geri ödemesiz nakit para yardımı da dahil olmak üzere bazı yardımlar yapıldı. Ermenistan SSC Bakanlar Kurulu, yeniden yerleştirilenlerin ayrıldıkları yerlerdeki evlerini satmalarına yardımcı olmayı taahhüt etti.
Ermenistan'dan yeniden yerleştirilen Azeri nüfus için bir dizi "ayrıcalık" öngörülmüştür. SSCB Merkezi Yürütme Komitesi ve SSCB Halk Komiserleri Konseyi'nin 17 Kasım 1937 tarihli "Tarımda yeniden yerleşim çalışmaları için ayrıcalıklar hakkında" kararı, Kur-Araz ovasına yerleştirilen Azerbaycanlı nüfus için de geçerliydi. İlginçtir ki, bu karar aslında 1937'de Sibirya, Kazakistan ve Uzak Doğu'ya yerleştirilenler için geçerliydi. Bu karara göre, Ermenistan'dan gelen her Azerbaycanlı bir göç bileti verilecekti ve bu amaçla bu biletlerden 5.000 adet hazırlanarak Ermenistan SSC'ye gönderildi.
Tarihçi Vladislav Martynovich Zubok'a göre, Ermenistan SSC Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri Grigory Arutyunov'un önerisi üzerine Stalin, Ermenistan SSC'deki Azerbaycanlı nüfusun Azerbaycan'a sürülmesi emrini vermiştir. Arutyunov bu önerisini, yurtdışından gelen Ermenilerin sayısının beklendiği kadar fazla olmamasına rağmen, sayılarının 400.000 olduğu tahmin edilen Ermeni geri dönüşçülere yer açma ihtiyacını gerekçe göstererek gerekçelendirmiştir. Zubok'a göre yurtdışından Sovyet Ermenistan'ına sadece 90.000 Ermeni gelmiştir. Azerbaycanlılar, pamuk tarımının ana tarım sektörü olduğu Kur-Araz ovasına sürüldü ve evleri gelen Ermeniler tarafından devralındı. Kur-Araz ovasına üç aşamada 100.000 kişinin yerleştirilmesi planlanmıştı: 1948'de 10.000, 1949'da 40.000 ve 1950'de 50.000. Ancak, Azerbaycan SSC'de inşaat çalışmaları için yeterli mali tahsisat olmaması nedeniyle, bu plan bu kadar kısa bir süre içinde uygulanamadı. Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulunun talebi üzerine, yeniden yerleştirme programı 1954 yılına kadar uzatıldı.
Yer değiştirmeler resmi olarak 1948 yılında başlamış olsa da, Azerbaycanlılar bu sürecin resmi olarak başlamasından biraz önce, 1947 yılının sonlarında izinsiz olarak taşınmaya başlamışlardı. Bu konu, Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu'na bağlı Yer Değiştirme Dairesi Başkanı N. A. Brutens'in Bakanlar Kurulu Başkanı T. Kuliyev'e gönderdiği 15 Mart 1948 tarihli bir raporda ele alınmıştır. Raporda 200 kadar ailenin Gence'ye geldiği ve Azerbaycan'ın batı bölgelerine yerleşmek istedikleri belirtiliyordu. İzinsiz tehcirin temel nedeni, dağlık ve dağ eteklerinde yaşayan Azerbaycanlıların, Azerbaycan'a tehcir edildiklerinde ovalara yerleştirilecekleri korkusuydu. Ermenistan SSC Tarım Bakanlığı'nın 1939 nüfus sayımı ve 1948 verilerine göre, bölgede yaşayan 25.000 Azerbaycanlı aileden sadece 9.000'i ovalarda ikamet ediyordu. Dolayısıyla, Azerbaycan SSC Bakanlar Kuruluna bağlı Tehcir Dairesi'nin eksik verilerine göre, 1949 yılında 4.396 kişiden oluşan 856 aile Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'ye bağımsız olarak taşınmıştır.
2 Şubat 1948'de Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu, Ermenistan'dan tehcir edilecek kişilerin kabulü için yerel bölge idari organlarının hazırlık yapmasını gerektiren bir karar aldı. Devlet Planlama Komitesi, Tarım Bakanlığı ve Sovhoz yönetimleri de süreç hakkında bilgilendirildi. Asıl mesele tehcir edilen kişilere arazi ve konut sağlanmasıydı, ancak tehcir başladıktan sonra devlet kurumlarının buna hazırlıklı olmadığı ortaya çıktı. Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi'nin 19 Mart 1948'de yaptığı görüşmelerde, üst düzey parti yetkilileri Teymur Guliyev ve Hasan Seyidov'un Ermenistan'a gönderilmesine karar verildi. Görevleri, tehcir sürecini uygulamak için her iki cumhuriyetin çabalarını koordine etmekti. Ayrıca Mursal Mammadov da Ermenistan'da Azerbaycan makamlarını temsil etmek üzere Erivan'a gönderildi.
Konuyla ilgili olarak Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu 14 Nisan ve 13 Mayıs 1948 tarihlerinde iki yeni karar kabul etti. Ayrıca tehcir edilecek halk arasında açıklayıcı çalışmalar yapılması kararı alındı. Teymur Guliyev ve Hasan Seyidov Ermenistan'daki Azerbaycanlıl yerleşimlerini, özellikle de Zengezur'u ziyaret ettiler ve tehcirin "avantajlarını" anlatmak için halkla görüşmeler yaptılar. Guliyev 5 Temmuz 1948'de Moskova'ya bir mektup yazarak sürgün edilenlerin önemli bir kısmının Kur-Aras vadisine yerleştirilmesinin mümkün olmadığını belirtmiş ve bu insanların Azerbaycan'ın başka bölgelerine yerleştirilmesi için izin istemiştir. Kur-Aras vadisindeki sulama sisteminin tam olarak gelişmediğini ve bölgedeki pamuk tarımının ilerlemediğini belirtti. Sovyetler Birliği Tarım Bakanlığı'nı bölgenin kalkınması için gerekli fonları ayırmamakla suçladı. Dağlık bölgelerde yaşayan insanların Kur-Aras vadisi dışında, Bakü çevresi de dahil olmak üzere Azerbaycan'ın diğer bölgelerine taşınması için izin istedi. Sürgün edilen insanların yeni ikamet yerlerinin Ermenistan'daki yaşam alanlarının iklim koşullarını dikkate alması gerektiğini vurguladı. Onun planına göre Kur-Aras vadisine 1948'de 5.303, 1949'da 20.000 Azerbaycanlı yerleştirilirken, 1948'de 4.697, 1949'da 20.000 Azerbaycanlının başka bölgelere yerleştirilmesi gerekiyordu, ancak önerisi reddedildi ve Moskova'nın kararı orijinal plana bağlı kalınmasını gerektirdi. 13 Mayıs 1948'de Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu 10.945 kişinin Kur-Aras vadisine yerleştirilmesine karar verdi. Yeni yerleştirilen insanların ihtiyaçlarını karşılamak ve sulama sistemini geliştirmek için bütçeden belirli bir miktar fon da ayrıldı.
İlginçtir ki, tehcir başlangıçta sadece Ermenistan'daki kolektif çiftliklerde ve devlet çiftliklerinde yaşayan Azerbaycanlılar için düşünülmüş, ancak 1948'de konu biraz daha genişlemiştir. Sovyetler Birliği'nin Metalurji Bakanı ve etnik bir Ermeni olan Ivan Tevosyan, Azerbaycan'ın Daşkesen kentindeki cevher madenlerinde faaliyetlerin iyileştirilmesi için Kapan bölgesinden madenlerde çalışan yaklaşık 100 Azerbaycanlı ailenin taşınması emrini verdi. Bu tür eylemlere bir başka örnek de Sovyetler Birliği Tarım Bakanlığı tarafından alınan bir kararla ilgiliydi. Ermenistan Bakanlar Kurulu Başkanı A. Piruzyan, Teymur Guliyev'e Moskova'nın 29 Eylül 1948'de Ermenistan'ın Lembeli ve Kerpulu bölgelerinde zeytinyağı ve subtropikal meyveler konusunda uzmanlaşmış devlet çiftlikleri kurma kararı aldığını bildirdi. Sonuç olarak, orada yaşayan Azerbaycanlıların Azerbaycan'a taşınması için Guliyev'den onay istedi. Gerçekte bu Azerbaycanlıların yerine Ermeniler yerleştirilecekti. Bu talebi güçlendirmek için, tehcir idaresini yöneten A. Gozalov, Guliyev'e bu talebi tekrarlayan bir mektup yazdı. Tarihçi Farid Şefiyev bu iki olguya dikkat çekerek Ermenistan'daki Sovyet yönetiminin, yüksek elit tabakadaki önde gelen Ermeni figürlerin gücünü kullanarak tehcir edilen Azerbaycanlıların sayısını artırmaya çalışmış olabileceğini öne sürmektedir. Lembeli köyündeki tehcir meselesi oldukça karmaşık bir hal almıştır. Köy sakinlerinin tehciri Ermenistan Tarım Bakan Yardımcısı A. Grigoryan'a emanet edilmiş olsa da, köylüler belirlenen Salyan bölgesine taşınmak istemediklerini dile getirmiş ve itaatsizlik göstermişlerdir. Lembeli halkını taşınmaya ikna edemeyen bölge yetkilileri, kolektif çiftliğin genel toplantısında sahte bir protokol hazırlayarak kolektif çiftçilerin %25'inin rızasını baskı altında aldı. Toplantıya 150 kişi katılmış olmasına rağmen, protokolde 450 katılımcı kaydedilmiştir. Lembeli kolektif çiftçilerini taşınmaya ikna etmek için Lembeli kolhoz başkanı B. Insanov ilçe parti merkezine çağrıldı ve baskı yapıldı, ancak bu çabalar başarısız oldu. İnsanov, tehcir kaçınılmazsa, en azından Kazah, Ağstafa ve Tovuz gibi ilçelere taşınmalarını talep etti. Aralarında Samed Vurgun'un da bulunduğu Azerbaycanlı aydınlara bu konuyu gündeme getirmeleri için çağrıda bulunan bir belge halen Azerbaycan Millî İlimler Akademisi El Yazmaları Enstitüsü arşivlerinde muhafaza edilmektedir. Sonunda, Ermeni yetkili S. Karapetyan'ın emriyle ve polisin de katılımıyla Lembeli köylüleri araçlara bindirilerek Gürcistan'da Azerbaycanlıların yaşadığı bölgelere nakledilmiş, onlar da Yerevan'a geri gönderilmiştir. C. Velibeyov ve B. Insanov bu konuyu Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi'ne taşımış, bunun üzerine hükûmet Lembeli sakinlerinin Basargeçer'daki Zod ve Agkilse köylerine yerleştirilmesine izin vermiştir. Azerbaycan SSC Tarım Bakan Yardımcısı M. Poladov'un Ermenistan ziyareti sırasında hazırladığı bir rapor, Lembeli sakinlerinin evlerinin Ermeni aileler arasında dağıtıldığını ve Azerbaycan mezarlığının, mezar taşları yeni binaların yapımında kullanılmak üzere tahrip edildiğini belirtmektedir. 1950'lerin ortalarında Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi, Lembeli'deki evlerin eski Azerbaycanlı sahiplerine iade edilmesi ve bu kişilerin devlet çiftliklerinde istihdam edilmesi yönünde bir karar aldı. Geri dönen Azerbaycanlılar ile evlerine el koyan Ermeniler arasında çatışmalar çıkmış ve iki Azerbaycanlı kadın Ermeniler tarafından öldürülmüştür.
Haziran 1948'de, Ermenistan'dan sürgün edilen 44 Azerbaycanlıdan oluşan ilk grup Jdanov bölgesine (bugünkü Beylegan ilçesi) ulaştı. Bu yeni gelenlere gerekli malzemeler sağlandı. Sovyet yetkilileri bu şekilde, tehcir edilmesi planlanan diğer insanlara Azerbaycan'a vardıklarında kendilerine yeterli yardımın yapılacağını göstermeyi amaçlıyordu. Komünist Parti, sürgün edilenleri karşılamak için sık sık resmi törenler düzenliyordu. 1 Kasım 1948'de Teymur Guliyev, Sovyetler Birliği Bakanlar Konseyi Başkan Yardımcısı Georgi Malenkov'a 7.747 Azerbaycanlının Azerbaycan'a geldiğini bildirdi. Ayrıca 2.834 kişi de Ermenistan'dan Azerbaycan'a izinsiz olarak göç etmişti.
Ermenistan SSC Bakanlar Kurulu tarafından hazırlanan ilk yeniden yerleşim planında, ilk aşamada 53 yerleşim yerinden 2.378 hanenin taşınması öngörülmüştü. Bu da toplam 11.244 kişiye tekabül ediyordu. Ancak sorun, bu rakamın SSCB tarafından hazırlanan yeniden yerleştirme planının ilk aşamasında öngörülen rakamları aşmasıydı. Bu durum Ermenistan'ın mümkün olduğunca çok sayıda Azerbaycanlıyı yerleştirmek istemesiyle açıklanmaktadır.
Tehcir sırasında Ermeni kolluk kuvvetleri, Azerbaycanlı nüfusun yeniden yerleştirilmesini sağlamak için insanları idari olarak korkutmuş ve göçe zorlamıştır. Bu tür olaylar Zengibasar ilçesine bağlı Sarıcalar köyünde ve Azizbeyov ilçesine bağlı Cul, Gomur ve Safoylu köylerinde kaydedilmiştir. Ermeni tehditleri nedeniyle bu köyleri terk etmek zorunda kalan 35 aile, Zar-Zeylik köyü (Kelbecer ilçesi) yakınlarında mahsur kalmış ve 16 erkek, kadın ve çocuk hayatını kaybetmiştir.
Temmuz 1949'da SSCB, Ana Yeniden Yerleşim İdaresi'ni kurdu. Bu idare SSCB Bakanlar Kuruluna bağlıydı. İdare kurulmuş olmasına rağmen, tüzüğü ancak Kasım ayında hazırdı. Hazırlıkların yetersizliği ve Azerbaycanlıların Ermenistan'dan sınır dışı edilmesinde yaşanan sorunlar bu idarenin yeniden düzenlenmesine yol açtı. 17 Aralık 1949'da SSCB Bakanlar Kurulu, Ermenistan'dan Azerbaycan'a 3.500 ailenin daha yerleştirilmesine karar verdi. Bu tehcir 1950 yılında gerçekleşecekti. Yine 6 Eylül 1950'de alınan yeni bir karara göre, Ermenistan'dan Azerbaycan'a 15.000 aile daha yerleştirilecekti. Bu aileler 1951 ve 1955 yılları arasında yeni yerleşim yerlerine yerleştirilecekti. Bu kararın alındığı tarihte, başlangıçta Azerbaycanlıların tehcirine gerekçe olarak gösterilen yurtdışındaki Ermenilerin Ermenistan'a taşınması iki yıldan fazla bir süredir durmuştu. Ancak Moskova, Azerbaycanlıların Ermenistan'dan sınır dışı edilmesini hala önemli buluyordu. Aynı zamanda Moskova'daki iktidar çevreleri Bakü'yü 1948-1949 planında öngörülenden daha az sayıda insanı tehcir etmekle eleştiriyordu.
SSCB Bakanlar Kurulunun 23 Aralık 1947 tarihli "Kolhoz çiftçilerinin ve diğer Azerbaycanlı nüfusun Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'nin Kur-Araz ovasına taşınması hakkında" kararının 7. Maddesine göre, Ulaştırma Bakanlığı, Ermenistan SSC Bakanlar Kurulunun emirlerine dayanarak Azerbaycanlı nüfusun, mallarının ve hayvanlarının özel olarak düzenlenmiş, dezenfekte edilmiş vagonlarla taşınmasını sağlamakla görevlendirilmiştir. Bu kararın ardından Vedi, Karabağlar, Eçmiadzin, Zengibasar, Gamarli ve Azizbekov bölgelerinden tehcir edilen nüfus Erivan, Gamarli, Şirazlı ve Develi istasyonlarından gönderilmiştir, Basargeçer, Nor-Bayazet ve Akhta'dan tehcir edilenler ise Uluhanlı (Zangibasar) istasyonlarından eşyaları ve hayvanlarıyla birlikte yük vagonlarıyla Erivan-Nahçıvan-Minjevan-Horadiz-Saatli güzergâhı boyunca gönderildi. Yeniden yerleştirmenin ilerleyişini olumsuz etkilememek için trenler tren istasyonlarından gece geçti ve yeniden yerleştirilen nüfus toplu halde Kur-Araz ovasındaki Ucar, Zerdab, Ali-Bayramlı (şimdi Şirvan), Salyan, Saatlı, Sabirabad, Yevlah, Kürdemir ve Mirbaşir (şimdi Terter) ilçelerine taşındı. Yeniden yerleştirilen bölgelerde çok az sayıda konut, kamu binası ve içme suyu sistemi vardı ve yerel makamların bunları sağlama kapasitesi çok sınırlıydı. Örneğin, 1950 yılında Karadonlu'dan gelen bir telgrafta, tehcir edilenleri taşıyan 11 vagonun üç gündür boşaltılmadığı ve Zerdab bölgesine yerleştirilmek üzere Ucar istasyonuna gelen 52 ailenin bir aydan fazla bir süredir istasyonlarda kaldığı belirtilmiştir. Ana Göç İdaresi'nin 31 Ocak 1951 tarihli raporuna göre, 1948-1950 yılları arasında iskân edilen 8.110 aileden 4.787'sine konut sağlanmamıştır.
Basargeçer İlçesi, Azerbaycanlıların yoğun olarak yaşadığı bölgelerden biriydi. İlçe başkanı Talib Musayev'in önderliğinde yerel halk zorunlu tehcire karşı direniş örgütledi. Ermeni yetkililer 600 ailenin bölgeden taşınmasını talep etti ve bu süreci kolaylaştırmak için kamyonlarla birlikte bir komisyon gönderdi. Sonunda, halkın protestolarını organize eden Talib Musayev azarlandı ve görevinden alındı.
Ermeni yetkililer Azerbaycan Türklerini Vedi bölgesinden tehcir etmek için daha sert yöntemler kullandı. Tehcirin ilk yılı için yapılan plan 500 kişinin Vedi'den taşınmasını hedeflese de 28 Nisan 1948'e kadar 9.915 kişi tehcir için başvuruda bulunmuştur. Bu durum, SSCB Bakanlar Kurulunun 23 Aralık 1947 tarihli kararında 1948 yılında tüm Ermenistan SSC'den 10.000 kişinin tehcir edilmesinin planlanmış olmasına rağmen gerçekleşmiştir. 1951'den itibaren Ermeni yetkililer, tehcir edildikten sonra Ermenistan'a geri dönenlerin sayısından şikayet etmeye başladılar. Bu sorunu çözmek için Teymur Guliyev, Azerbaycanlı sürgünlerin Azerbaycan'ın dağlık bölgelerine yerleşmelerine izin verilmesini önerdi. Ancak yapılan incelemeler Azerbaycan'dan Ermenistan'a sadece 215 ailenin geri döndüğünü gösterdi. Ermeni tarafı bu sayının 360 ila 376 arasında olduğunu iddia etmiştir. Ocak 1952'de SSCB Bakanlar Kurulu, 1952-1954 yılları arasında 3.000 hanenin daha yer değiştirmesini öngören bir planı onayladı.
Tehcirin askıya alınması
Sürgün 1953 yılı boyunca devam etse de, Stalin'in o yıl ölümünden sonra yavaşladı. Stalin döneminde başlatılan birçok proje genel olarak durduruldu. 1953-1954 yıllarında çok sayıda Azerbaycanlı geri dönmeye başladı. Azerbaycanlı yetkililer Tarım Bakan Yardımcısı M. Poladov'u Ermenistan'a göndererek onları Azerbaycan'a geri dönmeye ikna etti. Bu heyetin hesaplamalarına göre Stalin'in ölümünden sonra 1.500 aile Ermenistan'a geri dönmüştü. Tehcir uygulamasının hızı Stalin'in 1953'teki ölümünden sonra yavaşlamış olsa da tamamen durması biraz zaman almıştır. Aslında tehcir, Sovyetler Birliği'nde Kruşçev'in liderliğinde Stalinizasyondan arındırmanın başladığı 1956 yılına kadar devam etmiştir. Sürgün planının uygulanmasına ilişkin göstergeler de bunu kanıtlamaktadır: 1954 yılında 749 hane (3.368 kişi); 1955 yılında 207 hane (965 kişi); ve 1956 yılında 360 hane (1.543 kişi).
Yer adlarının değiştirilmesi
Tehcirin yol açtığı sorunlardan biri de bölgedeki tarihi yer isimlerinin değiştirilmesi sürecinin hızlanması olmuştur. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra iki olay bu süreci hızlandırmıştır. Bunlardan ilki 90.000 kadar Ermeni'nin yurtdışından Ermenistan'a göç ettirilmesi, ikincisi ise Azerbaycanlıların kitlesel olarak göç ettirilmesidir. Azerbaycan Türklerinin Ermenistan'dan zorla göç ettirilmesinin yanı sıra, yerleşim yerlerinin isimlerinin değiştirilmesi, eğitim ve kültür kurumlarının kapatılması ve bölgelerin birleştirilmesi operasyonları yapıldı. 1947 ve 1953 yılları arasında 60'tan fazla Azeri yerleşim yerinin ismi değiştirildi. 19 Eylül 1950'de Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti'nin kararıyla tren istasyonlarının isimleri de değiştirildi; Kolagir Tumanyan, Hamamlı Spitak, Ortakilse Maisyan, Tomardaş Vapdakar oldu, Arpaçay Akhuryan, Buğdaşeş Baghravan, Karakula Gedan, Eleyez Aragats, Boğutlu Armeni, Karaburun Garmraşen oldu, Kamışlı Sovetaşen, Uluhanlı Masis, İmanşahlı Mıhçıyan, Gemerli Artaşat ve Şirazlı Aytsavan oldu.
Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti'nin 19 Mart 1951 tarihli bir başka kararıyla Dilican ilçesi İcevan'la, Azizbekov ilçesi Mikoyan'la, Alayaz ilçesi Vedi'yle ve Gukasyan ilçesi Amasya'yla birleştirildi. Azerbaycanlı personelin görevden alınmasının ardından bu ilçeler ayrılarak yeniden bağımsız ilçeler haline geldi. Tehcir, Ermenistan'da Azerbaycanlı nüfusun yaşadığı bölgeler arasındaki bağlantıları da bozdu. Tehcirden önce Ermenistan'daki Azeri yerleşim yerleri birbirleriyle sıkı bir bağlantı içindeydi ve Azerbaycanlı mahalleleri neredeyse birbirine bitişikti. Ancak Ermeniler tarafından düzenlenen tehcir planı nedeniyle, tarihsel olarak kurulmuş olan bu bağlantılar kopmuştur. Göyçe Gölü'nün sağ kıyısında (Kamo ve Martuni bölgeleri) yaşayan Türklerin tehciri Dereçiçek, Garnibasar ve Dereleyez bölgelerinin Sevan'ın sol kıyısıyla olan bağlantısını; Gemerli nüfusunun tehciri Zengibasar ve Vedibasar arasındaki bağlantıyı; Gümrü'nün tehciri ise Ağbaba, Pembek ve dağlık Borçalı arasındaki bağlantıyı kopardı. Talin, Artik, Aştarak, Oktemberyan ve Kotayk ilçelerinde yaşayan son Azerbaycanlılar da bu ilçelerden tamamen çıkarıldı. Ayrıca Erivan Pedagoji Enstitüsü'nün Azerice eğitim veren dört fakültesi kapatılarak Bakü'ye taşındı. Bu, Azerbaycan SSR NS'nin 1 Temmuz 1948 tarihli 700 sayılı özel kararında ayrıntılı olarak tartışılmıştır.
Tehcir sürecindeki sorunlar ve itirazlar
Toplu sürgünün en tartışmalı yönlerinden biri, gönüllü olarak yapıldığı belgelenmesine rağmen, gerçekte Azerbaycan'a zorunlu bir sürgün olmasıydı.
Sürgünle ilgili bir diğer önemli sorun da tehcir edilenlerin istihdamıyla ilgiliydi. SSCB Yüksek Sovyeti'nin 10 Mart 1948 tarihli "Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'nin Kur-Araz ovasına kolektif çiftçilerin ve diğer Azerbaycanlı nüfusun tehciriyle ilgili önlemler hakkında" kararnamesinin III. maddesinde "bakanlıkların, dairelerin ve işletmelerin başkanlarının Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'nin Kur-Araz ovasına tehcir edilen kişilerin derhal işten çıkarılmasını sağlamaları" emrediliyordu. Ermeni yönetim ve işletme liderleri bu direktifi Azerbaycanlı kolektif çiftçilerin, işçilerin ve çalışanların toplu olarak işten çıkarılmasını başlatmak için kullandılar.
Tehcir süreci, yönetimdeki eksiklikleri, zayıf koordinasyonu, yetersiz finansmanı ve Sovyet bürokrasisindeki diğer yaygın sorunları ortaya çıkardı. Teymur Guliyev, tehcirin başlangıcında, yeterli konut ve arazinin olmaması ve iklim uyumsuzluğu nedeniyle Ermenistan'ın dağlık bölgelerinden yerinden edilmiş kişilerin ısrarlı başvuruları nedeniyle, yerinden edilmiş kişilerin bir kısmının Azerbaycan'ın diğer bölgelerine yönlendirildiğini belirtti. Bu, Moskova'nın daha önce bu kişilerin Kur-Araz ovasına yerleştirilmesi yönündeki talimatlarına aykırı olarak gerçekleştirilmiştir. Guliyev ayrıca Ermeni kolhozlarının yerinden edilmiş kişilere iş günleri için son ödemeleri yapmadığından ve Azerbaycan'daki kolhozlara aktarılacak mülklerinin uygun şekilde tazmin edilmediğinden şikayet etti. Azerbaycanlıların izinsiz hareketlerini önlemek için tedbirler alınması konusunda endişeliydi. Azerbaycan yönetiminin endişesi iki yönlü idi: siyasi ve devlet kontrolü ile ilgili. Öncelikle endişe, insanların SSCB içinde izinsiz dolaşımının önlenmesiyle ilgiliydi. Sovyetler Birliği'nde Stalin döneminde kolhoz sakinleri iç pasaporttan mahrumdu ve bir yerden başka bir yere ancak özel izinlerle gidebiliyorlardı. Şehir sakinlerinin Sovyetler Birliği içinde hareket etmeleri için de bazı kısıtlamalar vardı, ancak bunlar daha yumuşaktı; ikamet izni (propiska) almak için ikamet ettikleri yerlere kayıt yaptırmaları gerekiyordu.
Yer değiştirmenin resmi olarak başlamasından önce bile bazı Azerbaycanlı aileler resmi izin almadan Azerbaycan'a taşınmaya başladı. Mart 1948'de Azerbaycanlı yetkililer (Bağırov ve Guliyev) yerel yetkililere bu tür bir yeniden yerleşimi yasaklayan gizli bir yönerge gönderdi. Yasadışı Azerbaycanlı ailelerin çoğu Ermenistan sınırındaki bölgelere yerleşti. Örneğin, Mart 1948'de Kazah'taki bir yerel yetkili sekiz ailenin buraya geldiğini bildirdi. Buna ek olarak, başka raporlar 200 yasadışı Azerbaycanlı ailenin Gence, Kazah, Şemkir, Ağstafa ve Gedebey gibi Ermenistan sınırına yakın bölgelere geldiğini belirtmiştir. Gence'ye gelenler doğrudan Yerevan'dan gelmişlerdir.
Azerbaycan'da tehciri denetleyen ofisin başkanı Brutents, bu durumun Ermenistan ve Azerbaycan arasında tehcirle ilgili bilgi eksikliğinden kaynaklandığını gözlemlemiştir. Ermenistan'daki bazı Azerbaycanlılar, Azerbaycan'a taşınarak mevcut olduğu söylenen yardımdan yararlanmak istedi. Ayrıca daha fazla kariyer fırsatına sahip olmayı ve anadillerini kullanmayı umdukları kardeş cumhuriyetlerinde yaşamayı tercih ettiler. Bazı Azerbaycanlılar Ermenistan'da karşılaştıkları zulümden memnun olmadıklarını ve Azerbaycan'da daha iyi bir yaşam umduklarını ifade ettiler. Bu, Guliyev'in Malenkov'a yazdığı mektupta bahsi geçen izinsiz yerleştirme ile ilgili sorunun ikinci boyutuydu. Azerbaycanlı yetkililer tarafından açıkça ifade edilmese de, Guliyev'in Birlik yetkililerinin dikkatini tehcirden kaynaklanan siyasi sorunlara çekmeye çalıştığı düşünülmektedir. Arşiv belgelerine göre, sürgün edilenler arasında bu karara ilişkin güçlü bir memnuniyetsizlik vardı. Örneğin Cevahir Nazarova, Stalin'e yazdığı 11 Nisan 1948 tarihli bir mektupta zorunlu tehcirden şikayet ediyordu. Köyündeki herkesin Azerbaycanlı olduğunu, kocası İkinci Dünya Savaşı'nda öldükten sonra dört çocuğunu tek başına büyüttüğünü, gelecekte kendisine yardım etmelerini planladığını, ancak şimdi tüm köyün zorunlu tehcire tabi tutulduğunu yazıyordu. Köydeki hiç kimsenin doğduğu köyü terk etmek istemediğini de sözlerine eklemiştir:
| “ | "Bu karar neye dayanıyor?... Sovyetler Birliği'nin temel yasası olan anayasamıza aykırı olduğunu anlıyorum. Ben eşit haklara sahip bir Sovyetler Birliği vatandaşıyım. YUrdumda kalıp bana ihtiyaç duyulan her yerde Ermeni kardeşlerimin yanında çalışmak istiyorum". | ” |
Bir diğer Azerbaycanlı Ali Seyidov ise Stalin'e yazdığı mektupta, evinin inşaatına çok para harcadığını, artık başka bir yere taşınmak zorunda kaldığını belirterek, bu taşınmayla birlikte evlerini kaybedeceklerini söyledi:
| “ | Azerbaycanlı nüfusun Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSR'ye yerleştirilmesi gönüllülük ilkesine dayanmasına rağmen, köyümüz dahil olmak üzere Ermenistan'dan zorla yerleştirme işlemi gerçekleştirilmektedir. Örneğin Lambeli köyü Telman kollektif çiftliğinin kollektif çiftçilerinin genel toplantısında yeniden yerleşim meselesinin tartışılması sırasında kollektif çiftçilerin hiçbiri Azerbaycan SSC'ye taşınmayı kabul etmedi. Bu yılın haziran ayında Azerbaycan temsilcisinin kollektif çiftçilerin ikinci genel toplantısına katılması gerekiyordu ancak toplantı onun katılımı olmadan gerçekleşti. Toplantı İçişleri Bakanlığı'nın baskısı altında yapılmış, İlçe İcra Kurulu Başkanı ve Raykom Sekreteri demokrasiyi ihlal ederek protesto yapmamıza izin vermediler. | ” |
Aynı zamanda Ermenistan SSC İçişleri Bakanlığı Başkanı Khoren Grigoryan tehcirle ilgili gizli bir rapor hazırladı. Raporda, tehcir edilen Azerbaycanlıların arasında protestolara yol açan olayların meydana geldiği kaydedildi. Azerbaycanlıların tehciri, Türkiye ile olası bir savaş durumunda Sovyetler Birliği'nin kendilerine güvenmediğinin bir işareti olarak algıladıkları belirtiliyordu.
Bu daha geniş bir jeopolitik bağlamda anlaşılabilir. İkinci Dünya Savaşı'nın sonunda Moskova'nın Türkiye'ye karşı toprak taleplerinde bulunması, Türkiye'nin ABD'ye yakınlaşmasına yol açmıştır. ABD ile bu yakınlaşma, Sovyetler Birliği içinde önemli bir Türk karşıtı kampanya ile sonuçlandı. 1936-1937'ye kadar, o zamanlar Türk olarak anılan Azerbaycanlılar bu gelişmelerden endişe duyuyordu. Resmi Sovyet propagandası ve yeni tarih teorisi, Azerbaycanlıları Türk miraslarından uzaklaştırmaya başlamıştı bile.
Grigoryan'a göre Azerbaycanlıların endişelerinin birincil nedeni dağlık bölgelerden düzlük alanlara taşınma konusundaki isteksizlikleriydi. İkinci neden, taşınacak insanlar arasında bilgilendirme ve propaganda çalışmalarının iyi organize edilememiş olmasıydı. Üçüncü neden malzemelerin azlığı ya da gecikmesi, dördüncü neden ise Azerbaycan Yer Değiştirme Komitesi'nin hareketsizliğiydi. Rapora göre, tehcire tabi tutulan Azerbaycanlılardan biri olan Tepaköy köyünden Han Ahmet oğlu İsmayilov şunları ifade etmiştir:
| “ | Yer değiştirmenin gönüllü olacağı yalan. Bize tıpkı "Ahalkalakin'in Azerbaycanlısı"[Daha önce sürgün edilen Ahıska Türklerini ifade ediyor] gibi davranıyorlar. Bizi arabalara, trenlere bindirip Kazakistan'a gönderecekler. | ” |
İlk kararda Sağlık Bakanlığı'na yerinden edilenlerin sağlık durumlarının takip edilmesi talimatı verilmiş olsa da bu alanda durum iyi değildi. 13 Ağustos 1951'de Stalin'e gönderilen, Ermeni SSC'nin Zengibasar ilçesine bağlı Rahimabad (Çobankara) köyünün sakini Amir İsmayilov şunları söyledi:
| “ | Sevgili babamız Stalin! 1950 yılında Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'ye nakledildiğimizi size bildiriyorum. Yine Ermenistan'a dönmek zorunda kaldık. Çünkü Azerbaycan'da bizim için uygun yaşam koşulları yok. Azerbaycan'ın iklimi bizim için uygun değil. Çocuklarımız orada telef oldu, biz de bugün hala hastayız... Sevgili babamız! Sizden Ermenistan SSC'de tekrar yaşamamıza izin vermenizi rica ediyoruz. | ” |
Azerbaycan SSC Bakanlar Kuruluna bağlı Tehcir Dairesi Başkanı N. Allahverdiyev'in raporunda şöyle yazıyordu:
| “ | "Birçok ilçede tıbbi ve sıhhi çalışmalar gerekli düzeyde organize edilmemiştir. Bu tür durumlara en çok Ağcabadi ve Safaraliyev ilçelerinde rastlanmaktadır; buralarda ilçe sağlık müdürlükleri yerinden edilmiş kişilere yönelik tıbbi hizmetlere gereken özeni göstermemektedir. Bu durum yerinden edilen insanlar arasında yaygın bir memnuniyetsizliğe neden oldu ve Safaraliyev bölgesindeki Çaparidze kolhozuna yerleştirilen yerinden edilen insanlar arasında ölüm vakaları bile yaşandı." | ” |
Mülklerinin yurtdışından gelen Ermenilere verileceğini bilen Azerbaycanlılar bazen eşyalarını tahrip ediyorlardı. Geygumbat köyünden Abbas Aliyev ve İsmayil Rahimov şunları söyledi:
| “ | "Biz kolhozda karşılıksız çalışıyoruz. Tüm ürünlerimiz Ermenilere verilecek. Genel olarak Ermenilerle yaşamak çok zor çünkü bize baskı yapıyorlar ve kolhozda bile bize uygun iş vermiyorlar." | ” |
Rencber köyünden İbrahim Nasirov şunları söyledi:
| “ | "Tehcir, Türk saldırılarından korkan Sovyet hükümeti tarafından gerçekleştirildi, çünkü sınırda yaşayan Azerbaycanlılara güvenmiyorlar. İkinci olarak, Sovyet Ermenistan'ı tüm Ermenileri toplayıp Sovyet hükümetinden ayrı bir devlet kurmak istiyor. Ermenistan SSC Sekreteri A. Khanjian'ın planına göre, dünyanın her yerinden Ermeniler gelmeli, Nahçıvan Ermenistan'la birleşmeli ve tüm Azerbaycanlılar Azerbaycan'a yerleştirilmelidir. Ve şimdi Khanjian'ın hayali gerçekleşiyor. Yakın zamanda Ermenistan hükümetinin Nahçıvan'ı talep ettiğini, ancak Azerbaycan hükümetinin bu talebi reddettiğini duydum." | ” |
Seyfulla Süleymanov'un "Ermenistan'da yaşamamalıyız. Savaş başlarsa Ermeniler bizi öldürür" sözlerinin aksini düşünen Azerbaycanlılar da vardı. Örneğin Syznek köyündeki kolhozun başkanı Bashir Taghiyev, "Yeni bir yere taşınmaktansa doğduğum köyde ölmek daha iyidir" dedi. Comertli köyünden Celal Gurbanov şunları söyledi:
| “ | "Birçok insan Azerbaycan'ın ne kadar sıcak olduğunu bilmiyor. Biz Azerbaycanlılar 1918-1919 yıllarında kendimizi kurtarmak için Ermenistan'dan Nahçıvan'a kaçtık. Biz 14 kişiydik ve iki yıl sonra sadece 3'ümüz hayatta kaldık. 11 kişi sıcaktan ve hastalıklardan öldü. Burası Nahçıvan ama Mingaçevir daha da kötü. Çok kaybımız olacak." | ” |
Grigoryan ayrıca, Ermeni yetkililerin maddi tazminat vermeyeceğine dair söylentiler olduğunu, bunun da Azerbaycanlıları çalışmayı bırakmaya, meyve bahçelerini ve çiftliklerini tahrip etmeye yönelttiğini sözlerine ekledi. Grigoryan ayrıca Ermeniler tarafından yapılan provokatif açıklamalara da dikkat çekti. Örneğin, Erivan'dan Ervand Mesropyan sadece Azerbaycanlıların Ermenistan'dan değil, Nahçıvan'dan da tehcir edilmesi gerektiğini belirtmiş ve bunu bölgenin Ermenistan'a bağlanması gerekliliğiyle gerekçelendirmiştir.
Bu raporlar, Güney Kafkasya'daki iki etnik grup arasındaki güvensizliğin güçlü bir şekilde devam ettiğini göstermektedir. Moskova, tehcir planını kabul edip uygulayarak bu iki grup arasındaki gerilimi daha da arttırdı. Buna ek olarak, Ermenistan'daki Azerbaycanlılar tehcirin gelecekte toprak taleplerine yol açabileceğinin farkındaydılar ve Türkiye ile olası bir savaşı ikna edici bir açıklama olarak görmüyorlardı. Tehcirin iki nedeni olduğuna inanıyorlardı: Ermenilerin yayılmacı arzuları ve Türkçe konuşan Azerbaycanlılara karşı düşmanlık. Grigoryan'ın raporunda da belirtildiği gibi, hiçbir Azeri resmi açıklamayı kabul etmemiştir. Grigoryan'ın raporunda ayrıca Erivan, Leninakan ve cumhuriyetin diğer şehir, ilçe ve köylerindeki Azerbaycanlıların tehciriyle ilgili olarak Ermeni nüfus tarafından milliyetçi duyguların dile getirildiğinden bahsedilmiştir. Grigoryan şunları ekledi:
| “ | “Azerbaycanlıların evlerini terk etmek istemediklerini gösteren çok sayıda bulgu elde ettik. Sevdiklerinin mezarları başında yaklaşan ayrılık için yaktıkları ağıtlar, yer değiştirme konusundaki isteksizliklerini gösteriyor...” | ” |
- Tehcire maruz kalan Hamid Mammadov.
Ermenistan'daki Azerbaycan temsilcileri tarafından 12 Nisan 1948 tarihinde Azerbaycan Komünist Partisi'ne gönderilen bir raporda, Ermeni yetkililerin 1948 yılı boyunca Azerbaycanlıların ve Ermenilerin birlikte yaşadığı 53 yere 11.244 kişiyi yerleştirmeyi planladıkları belirtilmiştir. Temsilcilerden biri olan Mursal Mammadov, bu yerlerden ikisinin - Noyemberyan bölgesindeki Lembeli ve Zengibasar bölgesindeki Mehmandar - büyük yerleşim yerleri olduğunu ve bu nedenle 1948 yılı içinde Azerbaycan'a yerleştirilmelerinin, hazırlık eksikliği nedeniyle ayrı yerlere dağıtılmaları anlamına geleceğini belirtti. Ermeni temsilcilerine, 1948 yılında yurtdışındaki Ermenilerin planlanan tehcirinin ertelenmesi ve kazanılan zamanın bu iki bölgenin sakinlerinin birlikte yaşayabileceği bir yerleşim yeri hazırlamak için kullanılması önerilmiştir. Ancak bu talep, bu iki bölgenin sosyo-ekonomik önemini gerekçe gösteren Ermeniler tarafından reddedildi.
Aynı raporda Mursal Mammadov, Azerbaycanlıların tazminat sürecinden hoşnutsuz olduklarını, Ermeni kolhoz liderlerinin SSCB'nin 4 Mart 1948 tarihli kararının IV. maddesini ihlal ettiklerini iddia ettiklerini ve Erivan'da yaşayan Azerbaycanlıların istihdam sorunları nedeniyle Azerbaycan'a taşınmak istediklerini belirtmiştir. Ayrıca tehcir gerçekleşecekse, Azerbaycanlıların bulundukları yerlere benzer iklime sahip bölgelere yerleştirilmeyi talep ettikleri belirtilmiştir.
Sürgün başladıktan sonra mevcut sorunlar daha da kötüleşmiştir. Bu sorunlar şu şekilde karakterize edilebilir:
- Sözde gönüllü tehcire karşı muhalefet vardı.
- Ermeni yetkililer ve yerel bürokratlar, tehcire tabi tutulanlara yasal olarak gerekli tazminatın sağlanmasında engeller yarattı. Sonuç olarak, Azerbaycanlılar mal ve mülklerinin çoğunu Ermenistan'da bırakmak zorunda kaldılar.
- Azerbaycan tarafı gelen insanların ihtiyaçlarını karşılamakta zorlandı.
- Moskova, yeni gelenler için konut ve diğer altyapının hazırlanması için yeterli fon ayırmadı.
- Sovyet gözetim mekanizmasının gözetimi dışında gerçekleşen izinsiz hareketler Moskova, Erivan ve Bakü'de endişe yarattı. Bu hareketler iki yönlü olmuştur: bazı Azerbaycanlılar sınırı geçerek izinsiz olarak Azerbaycan'a yerleşmiş, tehcir edilenlerin bir kısmı da yetersiz altyapı nedeniyle yeni yerlerine uyum sağlayamayarak Ermenistan'a geri dönmüştür.
Tazminat konusu temel sorunlardan biri olmaya devam etti. SSCB Tarım Bakan Yardımcısı S. Khoshtaria, hem Ermenistan hem de Azerbaycan bakanlar kurullarına gönderdiği mektupta, yerlerinden edilen Azerbaycanlıların uygun tarımsal tazminatı almadıklarını ve mülklerinin değerlendirilmediğini bildirdi. 19 Temmuz 1948'de Azerbaycan Tehcir Dairesi müfettişi M. Maharramov, Poghosyan adlı bir Ermeni'nin Gemerli tren istasyonunda Azerbaycanlılar için çok sayıda sorun yarattığını bildirdi. Trenlerin gelişini kasıtlı olarak geciktirmiş, insanların eşyalarını trenlere yüklemelerini engellemiş ve trenlerin planlanandan daha erken hareket etmesine neden olmuştur. Sonuç olarak, iki kadın ve bir erkek trene binemedi ve 12 yaşındaki bir çocuk trenden düşerek başından yaralandı. Azerbaycan Bakanlar Kuruluna bağlı olarak çalışan bu dairenin başkanı N. Allahverdiyev, 13 Ocak 1949'da bu ve diğer sorunları sıralayarak, bu tür ihtiyaçların 69 ailenin Ermenistan'a dönmesine neden olduğunu belirtti. Ayrıca Seferaliyev Caddesi'nde meydana gelen bazı ölümcül olaylardan da bahsetti. Lembeli köyü sakinlerinden Ali Seyidov, Mircafer Bağırov'a hitaben yazdığı şikâyet dilekçesinde, tehcirin gönüllü olması gerekirken tüm köyün göçe zorlandığını belirtmiştir. Bu köyde gönüllü yer değiştirmeyi sağlamak için yapılan ilk toplantıdan sonra kimse ayrılmak istemedi ve Ermenistan İçişleri Bakanı'nın baskısıyla ikinci bir toplantı yapıldı. Ali Seyidov Bağırov'a yazdığı mektupta şöyle devam etti:
| “ | Aşağılanmaya ve zorbalığa maruz kalıyoruz. Taşınma kararından haberdar değiliz ve taşınmanın gönüllü mü yoksa zorunlu mu olduğunu bilmek istiyoruz. Ayrıca, mülklerimize ne olacağını da bilmiyoruz. Bu nedenle, Yoldaş Bağırov, size yüzyıllardır vatanımızda yaşadığımızı göz önünde bulundurmanız için çağrıda bulunuyoruz. | ” |
Bazı Azerbaycan köyleri yeni çözümler arıyordu. Örneğin, Meğri bölgesindeki Azerbaycan köyü Nuvedi'deki Kızıl Sınır Kolhozu sakinleri Stalin'e bir mektup göndererek köylerinin 1920 yılına kadar Zengilan bölgesinin bir parçası olduğunu ve şimdi köyün Azerbaycan'ın yetki alanına dahil edilmesini istediklerini belirttiler. Bu sayede sürgünden kurtulacaklarına inanıyorlardı. Mektupta şu ifadeler yer alıyordu:
| “ | “Bu yılın Nisan ayında, Ermenistan'daki Azerbaycanlıların Azerbaycan'da yaşaması gerektiği için köy halkıyla birlikte Azerbaycan SSC'ye taşınmamız gerektiği konusunda bilgilendirildik. Köyümüz Nuvedi, her iki cumhuriyetin sınırında yer alıyor. 1920 yılına kadar Azerbaycan SSC'nin Zengilan ilçesine bağlıydı, ancak daha sonra Ermenistan SSC'nin Meğri ilçesine dahil edildi. Demiryolu hattının inşası iki cumhuriyeti birbirine bağlamıştır. Tüm bunları göz önünde bulundurarak, Nuvadi köyünün yerinin değiştirilmesi yerine, eskiden olduğu gibi Azerbaycan SSC'nin Zangilan ilçesine geri verilmesini önemle rica ediyoruz.” | ” |
Bu arada, Azerbaycan makamları yeni gelenleri barındırmaya hazır değildi ve birçoğu depolara ve benzeri yerlere yerleştirildi. Yiyecek ve yaşam için gerekli malzemeler sağlanmadı. Çocukların eğitim ihtiyaçları bile kötü organize edilmişti. Yerel hükûmet organları yeni gelenlere olumlu davranmadı. Ermeni tarafı Azerbaycan'ı tehcir planını baltalamakla suçladı. Yeni gelenlerin bir kısmı Karabağ'ın dağlık bölgesine yönlendirildi ve buradaki yerel otorite merkezi hükûmeti onları göndermekle suçladı. Azerbaycan'da yaşayan Ermeniler de durumlarından memnun değillerdi. Örneğin Şaumyan bölgesinde yaşayan Ermeniler Moskova ve Bakü'ye mektuplar göndererek yeni gelen Azerbaycanlılardan şikayetçi oldular. Özellikle Martuni bölgesinde Ermeniler Azerbaycanlıların gelişine şiddetle karşı çıkmıştır. Buna karşılık Azerbaycanlı göçmenler de Bağırov'a yerel Ermenilerin kendilerine karşı tutumlarından şikayet ederek bazılarının suç çevreleri ve Taşnaksutyun gibi milliyetçi gruplarla bağlantıları olduğunu belirtmişlerdir:
| “ | “Burada bir grup Ermeni bize karşı zulüm örgütledi; barış içinde yaşayamıyoruz. Onlar burjuvazinin kalıntıları, milliyetçiler ve bize karşı ihbarlar yazıyorlar. Bunlar arasında [Komünist] partiden ihraç edilen ve kolhoz mallarını zimmetine geçirdiği için beş yıl hapis yatan Uzunyan Arutun ve yine partiden ihraç edilen ve beş yıl hapis yatan Grigoryan Usik de var. Ayrıca, babası bir Taşnak olan ancak partiye katılmak için bu bilgiyi gizleyen Z. Şahnazaryan.” | ” |
Yer değiştirme için gerekli teknik kaynakların tahsis edilememesi yetkililerin raporlarına da yansıdı:
| “ | “1949'da Azerittifak yeniden yerleştirme önlemleri için tek bir metreküp kereste tahsis etmedi ve 1948'de bu önlemler için tahsis edilen kereste başka amaçlar için kullanıldı.” | ” |
Azerbaycan'a yerleştirildikten sonra bazı Azerbaycanlılar buradaki Ermeni bürokratlarla sorunlar yaşamıştır. Örneğin, Şamkir bölgesine yerleştirilenler bu konuda Bağırov'a mektup yazmışlardır:
| “ | “Şamhor'un müsteşar yardımcısı Hocayan bir toplantıda Ermenistan'dan gelenlere karşı 150-200 şikayeti olduğunu söyledi. Yoldaş Bağırov, biz anavatanımız için kanımızı döktük. Madem buradan sürgün edilecektik, neden Ermenistan'dan tehcir edildik? Eğer bizi buradan göndermeye karar verdiyseniz, Ermenistan'daki çiftliklerimize geri dönmemiz için Yoldaş Arutyunov ile anlaşmanızı rica ediyoruz.” | ” |
Şikâyetlerin ve sorunların artması, Azerbaycan Göç İdaresi'ni bu konuları görüşmek üzere DKÖO ile birlikte bir komisyon oluşturmaya sevk etti. 1948 yılında Martuni'ye gelen 570 Azerbaycanlı vardı. Buradaki çocukların hepsine eğitim verilmedi ve Güneyçertare köyünde bir Azerbaycan dili öğretmeni, ilçe eğitim müdürü Ulubabayan tarafından geçerli bir neden gösterilmeksizin görevden alındı ve Azerbaycan dilinin öğretimi, Azerice'yi zar zor konuşabilen okul müdürüne verildi. Bir diğer Azerbaycanlı öğretmen Museyib Mammadov'un da görevine son verildi. Ayrıca okulun kütüphanesinde neredeyse hiç Azerbaycan dilinde gazete, dergi ya da diğer yayınlar yoktu. Köye yerleştirilen 58 kollektif çiftçiye iş sağlanmadı ve yerleştirildikleri yerlerin çoğunun onarıma ihtiyacı vardı. Bu konuları görüşen komisyon yerel liderler Amirhanyan ve Bakhşiyan'ı suçladı. Yine Martuni'nin Kiş köyüne yerleştirilen Azerbaycanlılar, yerel yetkilileri kendilerine yasal olarak tanınan hakları ve diğer ihtiyaçları sağlamamakla suçladılar. Dolayısıyla ne Ermenistan'daki ne de DKÖO'daki Ermeniler Azerbaycanlıların kendi bölgelerinde kalmasını istemiyordu.
İlginçtir ki Ermeni yetkililer de tehcir ettikleri Azerbaycanlıların Nahçıvan'a gitmesini istememiştir. Nahçıvan üzerinde toprak iddiaları olan Ermeniler, buradaki etnik dengeyi kendi aleyhlerine değiştirmekten çekiniyorlardı. Örneğin, Azerbaycanlı yetkililer Vedi ilçesindeki Azerbaycanlıları Nahçıvan'a yerleştirmek istemelerine rağmen, Ermeni Bakanlar Kurulu, Nahçıvan'daki sınırlı iş olanaklarını gerekçe göstererek buna karşı çıkmıştır. Bunun üzerine Azerbaycan, Nahçıvan'da pamuk yetiştiriciliğini geliştirme kararı alarak bu yerleştirmeye zemin hazırlamış ve Ermenistan'ın Noraşen ilçesinden 500 haneyi Nahçıvan'a taşımıştır. Sovyet döneminin alışılmadık protestolarından biri de Arpaçay ve Aras nehirleri boyunca yaşayan bir grup Azerbaycanlı tarafından yapıldı. Açıklamalarında, tehcir edilmek yerine İran veya Türkiye'ye gitmenin daha iyi olacağını ifade ettiler ve bazıları daha önce ayrılmamakla hata yaptıklarını söyledi. Taşınmaya karşı protestolar sadece sıradan insanlar tarafından yapılmadı. Bazen bu tür protestolar Sovyet sisteminde yüksek mevkilerde bulunan veya bulunmuş kişiler tarafından da dile getirilmiştir. Örneğin Mirza Bashirov, Geşem Şahbazov, Ibish Abbasov, Yakub Garibov, Rahim Allahverdiyev, Yusuf Abbasov ve T. Musayev, toplu tehcire karşı çıktıkları için Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Bürosu'nun özel bir direktifiyle görevlerinden alındılar. Bundan sonra bazıları Azerbaycan'a taşındı ve orada çalışmaya başladı. Bu kişilerden biri, Karabağlar ilçe parti komitesinin birinci sekreteri olarak görev yapan ve tehcir politikasını sert bir şekilde eleştirdiği için cumhuriyet yetkilileri tarafından ağır zulme maruz kalan Cafer Velibeyov'du.
En büyük sorunlardan biri iklim farkıydı. Tehcir sürecinde yer değiştirenlere gerekli kaynakların sağlanmaması, iklim farklılıkları ve sağlık koşullarının uygun şekilde düzenlenmemesi nedeniyle önemli sayıda insan hayatını kaybetti. Her üç kişiden biri yeni koşullara, sıcak ve kuru iklime ve ev erzaklarının eksikliğine uyum sağlayamamış, açlık ve hastalıktan ölmüştür. G. Mammadov ve S. Asadov'a göre, tehcire maruz kalanlar arasında önemli sayıda kayıp vardı.
Azerbaycan Türklerinin zorunlu tehciriyle ilgili bir diğer mesele de tehcir edilen nüfusa verilmesi gereken kamu ve özel çiftliklere ait hayvanlar meselesiydi. Tehcir edilen nüfus Azerbaycan SSC'ye gelirken kamu çiftliklerinden 4.502 baş sığır, 12.720 koyun, 206 at ve 66 domuz, özel çiftliklerden ise 2.607 baş sığır, 4.168 koyun ve 64 at getirmiştir. N. Allahverdiyev'in Ermenistan'dayken hazırladığı bir raporda, tehcir sırasında 1.000'den fazla Azerbaycanlı ailenin kamu mallarına dokunmadan Ermenistan topraklarını terk ettiği belirtilmektedir.
Tehcir edilenlerin sayısı
Bu süreçte Ermenistan'dan gelip Azerbaycan'a yerleşen Azerbaycanlıların sayısı hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. Konunun karmaşıklığı, resmi olarak yer değiştirenlerin yanı sıra Ermenistan'dan Azerbaycan'a gönüllü olarak göç edenlerin sayısını tam olarak belirlemenin zorluğundan kaynaklanmaktadır. Ayrıca, resmi hesaplamalar sadece Kur-Araz bölgesine yerleşen Azerbaycanlıları bu sürecin bir parçası olarak kabul ederken, Ermenistan'dan resmi olarak tehcir edilen birçok kişi Kur-Araz Ovası dışındaki yerlere yerleşmiştir. Ermeni kaynaklarına göre, Kur-Araz ovasına yerleştirilenlerin sayısının 58,5 bin kişi olduğu belirtilmektedir. Sorunlardan biri, Sovyet resmi çevrelerinin her hanenin 5 kişiden oluştuğunu varsayarak hane sayısına göre hesaplama yapmasıdır ki bu bizim durumumuzda doğru değildir. Çünkü Ermenistan'da Azerbaycanlı hane başına düşen kişi sayısı Ermeni hane başına düşen kişi sayısını önemli ölçüde aşmaktadır. Bu durum tarihçi ve nüfus bilimci V. İ. Kozlov tarafından da doğrulanmaktadır. Ona göre, Ermenistan SSC'nin kırsal bölgelerinde yaşayan Ermeniler arasında doğum oranı oldukça düşükken, Azerbaycanlılar arasında bu oran önemli ölçüde daha yüksekti. Azerbaycan SSC Bakanlar Kuruluna bağlı Göç Dairesi'nin 1956 tarihli nihai raporuna göre, Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'ye yerleştirilen Azerbaycanlıların sayısı 58.847 kişiydi (13.230 hane). Ancak tarihçi Esad Gurbanlı, hesaplamalarını Kozlov'un araştırmasına dayandırarak ve Ermenistan'da Azerbaycanlı hane başına düşen ortalama kişi sayısını 7-8 olarak kabul ederek, tehcir edilen kişi sayısının yaklaşık 100.000 civarında olduğunu tahmin etmektedir. Gurbanlı ayrıca bu iddiasını Ermenistan'daki Azerbaycanlıların doğal nüfus artış hızıyla ilişkilendirerek gerekçelendirmektedir:
| “ | Nüfus dinamikleri ve Ermenistan SSC'deki Azerbaycanlı nüfusun çeşitli yıllardaki ortalama yıllık artışı incelendiğinde bu rakamın doğruluğu teyit edilmektedir. Tehcir arifesinde Ermenistan'daki Türklerin sayısının 170.000'i aştığı kaydedilmiştir. Resmi bilgilere göre, Ermenistan'dan 100.000'den fazla kişi tehcir edilmişse, tehcirden sonra Ermenistan'da 70.000'den fazla kişi kalmıştır. Ermenistan SSC'nin tüm nüfusuna ilişkin 1959 nüfus sayımı sonuçlarına göre, Azerbaycanlıların sayısı 107,7 bindi. Çeşitli yıllarda yıllık ortalama artış 3.0 binin üzerinde olmuştur. Tehciri takip eden yıllarda yıllık ortalama artış 2,1 iken mutlak azalma 1,16 olmuştur. Eğer 1949 ve 1959 yılları arasında Azerbaycan nüfusunun yıllık ortalama artışı 2,1 ise, Azerbaycan nüfusu 10 yılda 20.000'den fazla artmıştır. Tüm bu analizden, Azerbaycan SSC'ye taşınan nüfusun 100.000'in üzerinde olduğu, geri dönenlerin ise yaklaşık 10.000 ila 12.000 arasında olduğu sonucuna varılabilir. | ” |
Bahtiyar Necefov sürgün edilenlerin sayısı hakkında şunları bildirmektedir:
| “ | Azerbaycan Tarım Bakanlığı'ndan alınan bilgiye göre (Cumhuriyet Bakanlar Kurulu'na gönderilen 14 Ekim 1954 tarihli mektup), 1948-1953 yılları arasında Ermenistan'dan Kur-Araz ovasına 11.914 hane (53.000 kişi) yerleştirilmiştir. Ancak bu rakamlar tehcir mekanizmasının hala işlemekte olduğu 1954-1956 yıllarını içermemektedir. Buna ek olarak, bu belgenin Ermenistan'dan Kur-Araz ovasına resmi tehcir biletleri olmaksızın bağımsız olarak göç eden ve daha sonra dayanılmaz iklim koşulları nedeniyle dağlık ve dağ eteklerindeki bölgelere taşınan kolektif çiftçileri dikkate alıp almadığı bilinmemektedir. | ” |
Sonuç
1948-1953 yılları arasında Azerbaycanlıların tehcir edilmesi projesi iki nedenle gerekçelendirilmiştir: 1) Kur-Araz bölgesinde gelişmekte olan pamuk endüstrisi için işgücüne duyulan ihtiyaç 2) Ermenilerin yurtdışından Ermenistan'a göç ettirilmesi.
Ancak tehcir edilen Azerbaycanlıların çoğu kırsal bölgelerde yaşarken, yurtdışından gelen Ermenilerin çoğu şehirlere yerleşmiştir. Tarihçi Farid Şefiyev, Sovyet hükûmetinin kararını belirtilen nedenlerden ziyade stratejik nedenlere bağlamaktadır. Ona göre, Sovyet ve Ermeni yetkililer hassas gördükleri bölgelerden Azerbaycanlıları tehcir etmek istemişlerdir. Bu da Azerbaycanlıların Türkiye'yi desteklediği iddiasıyla bağlantılıydı. Dolayısıyla Şefiyev, devlet tarafından organize edilen bu tehciri, 20. yüzyılın ilk yarısında Azerbaycanlılar ve Ermeniler arasında yaşanan etnik gerilimler ve SSCB-Türkiye ilişkilerinin gerilmesinden kaynaklanan jeopolitik durum bağlamında anlamayı önermektedir. Stalin'in ölümünden sonra tehcir süreci durdurulmuş olsa da, proje Ermeni yetkililer arasında Sovyetlerin kendi lehlerine bazı idari değişiklikler yapabileceğine dair umut yaratmıştı. Türkiye'den toprak almanın imkânsızlığı karşısında Erivan'daki yetkililer Azerbaycan'dan toprak kazanmayı umuyordu. Sonraki dönemlerde gizli ve bastırılmış bir şekilde devam eden bu gerginlik, 1988-1990 yılları arasında Mihail Gorbaçov'un iktidarı sırasında açık çatışmaya dönüştü.
Stalin'in ölümünden sonra, yerinden edilmiş insanların geri dönüşü yoğunlaştı. Ermeni liderlerin Azerbaycan hükûmetine yönelik protestoları nedeniyle Azerbaycan SSC Tarım Bakan Yardımcısı Möhsün Poladov başkanlığındaki bir heyet Ermenistan'ı ziyaret ederek konuyla ilgili bir rapor hazırladı. Rapor, Nisan 1954'e kadar 1.155 hanenin (6.930 kişi) önceki ikamet yerlerine geri döndüğünü ortaya koymaktadır. Ancak bu durum Ermenistan'daki Azerbaycanlıların toplam sayısında önemli bir düşüşü engelleyemedi. 1959 nüfus sayımına göre Ermenistan'da sadece 107.000 Azerbaycanlı yaşamaktaydı.
Bu sürgünün etkileri, sonraki dönemlerde Ermenistan'daki Azerbaycanlıların demografik göstergelerinde değişikliklere yol açmıştır. 1970'lerde Ermenistan'da şehirlerde yaşayan Azerbaycanlıların büyüme oranı kırsal alanlarda yaşayanlarınkini geçmiştir. Bu durum Sovyet döneminin ilk aşamalarında gözlemlenmemişti, ancak genel olarak şehirlerde yaşayan Azerbaycanlıların sayısı çok düşüktü ve 1979 nüfus sayımına göre toplam Azerbaycan nüfusunun sadece %15,5'ini oluşturuyordu. Buna ek olarak, Erivan şehrindeki Azerbaycanlıların sayısı da azalmaktaydı. Azerbaycanlılar uzun zamandır şehirde çoğunluktayken, sayıları 1979'da %0,7'ye, 1989'da ise %0,1'e düşmüştür. Bunun nedeni kısmen Erivan'a yoğun Ermeni akını ve yurtdışından gelen önemli sayıda Ermeni'ydi. Kentsel alanlardaki Azerbaycanlıların sayısı artmasına rağmen toplam nüfus azalmaktaydı. 1979 yılında Ermenistan'da 160.841 Azerbaycanlı vardı ve toplam nüfusun %5,3'ünü oluşturuyordu. 1989'da bu sayı 84.860'a ya da %2,6'ya düşmüştü.
1988-1989 yıllarında Azerbaycanlıların Ermenistan'dan sürülmesinin son aşaması, Ermenistan'daki Azerbaycanlıl varlığını fiilen sona erdirmiştir. Bunun istisnası, Ağustos 1991'de boşaltılan Nüvedi köyüydü. Tarihçiler Barbara A. Anderson ve Brian D. Silver, bu konuyu tartıştıkları makalelerinde, bu süreçler sırasında Ermenistan'dan yaklaşık 200.000 kişinin sürüldüğünü sıklıkla belirtmektedirler. Azerbaycanlıların 1979'daki %23,6'lık nüfus artış oranı göz önüne alındığında, Ermenistan'daki toplam Azerbaycanlı nüfusunun 1988'de yaklaşık 200.000'e ulaşmış olabileceğini tahmin etmektedirler. Yaklaşık 85,000 Azerbaycanlının 1989 yılında hala Ermenistan'da yaşadığını hatırlatarak, tüm Azerbaycanlıların sadece 1988 yılında sınır dışı edilmediğini öne sürüyorlar. Onların tahminine göre bu süreç 12 Ocak 1989'dan sonra tamamlanmıştır.
Miras
Kasım 1989'da SSCB Yüksek Sovyeti “Zorla Sürgüne Tabi Tutulan Halklara Yönelik Baskıcı Eylemlerin Yasadışılığının ve Suç Niteliğinin Kabul Edilmesi ve Haklarının İade Edilmesi Hakkında” bir bildiri kabul etti. Ancak bu belgede Azerbaycanlıların tehcir edilmesi konusuna değinilmemiştir. 18 Aralık 1997'de Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev “1948-1953 Yılları Arasında Azerbaycanlıların Ermenistan SSC'deki Tarihi-Etnik Topraklarından Toplu Sürgünü Hakkında” bir kararname imzaladı. Bu tarihi belge, Azerbaycanlıların Ermenistan SSC'deki tarihi-etnik topraklarından toplu olarak sürgün edilmesine ilişkin kapsamlı bir soruşturma çağrısında bulunmuş, Azerbaycan halkına karşı devlet düzeyinde işlenen bu tarihi suçun hukuki ve siyasi bir değerlendirmesini yapmış ve bunu uluslararası topluma iletmeyi amaçlamıştır. Kararnamede şu ifadelere yer verilmiştir:
| “ | “...SSCB Bakanlar Kurulu'nun 23 Aralık 1947 tarihli 4083 sayılı ve 10 Mart 1948 tarihli 754 sayılı kararları, Azerbaycan halkına karşı işlenen bir başka tarihi suçu oluşturmuştur. Bu kararlara dayanılarak, 1948-1953 yılları arasında yüz elli binden fazla Azerbaycanlı, Ermenistan SSC'deki ata topraklarından zorla ve kitlesel olarak sürgün edilmiştir. Temel hukuk normlarını ihlal eden bu kararların uygulanması sırasında otoriter-totaliter rejimin baskıcı uygulamaları yaygın bir şekilde uygulanmıştır. Aralarında yaşlıların ve bebeklerin de bulunduğu binlerce insan zorlu tehcir koşulları, şiddetli iklim değişiklikleri, fiziksel zorluklar ve manevi soykırım nedeniyle hayatını kaybetti. Ermeni şovenist çevrelerin ve SSCB yönetiminin suç teşkil eden politikalarının yanı sıra, kendi halkının kaderiyle çelişen ve soydaşlarımıza karşı işlenen suçların örgütlenmesine ve uygulanmasına katılan dönemin Azerbaycan yönetiminin tutumu da önemli bir rol oynamıştır...” | ” |
Daha sonra, İkinci Karabağ Savaşı'nın sona ermesinin ardından Ermenistan ile yeniden gerginleşen ortamda Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Azerbaycanlıların geçtiğimiz yüzyıl boyunca uzun süre yaşadıkları topraklardan sürüldüklerini hatırlattı ve bu topraklara geri dönme ihtimalinden bahsetti.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" 18 dekabr 1997-ci il tarixli Fərmanı 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ "Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası (1948–1953-cü illər)" sənədlər toplusu. Bakı,2013]
- ^ [1] 11 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 1948–1953-cü illərdə Qərbi Azərbaycan torpaqlarından deportasiya
- ^ Bournoutian 1980, s. 2-3.
- ^ a b c Bournoutian 1980, s. 12.
- ^ Bournoutian 1996, s. 78.
- ^ Bournoutian 1996, s. 79.
- ^ Herzig və Kurkchiyan 2005, s. 66.
- ^ Payaslian 2008, s. 111–112.
- ^ Bournoutian 1980, s. 4, 6.
- ^ Волкова 1969, s. 45.
- ^ Kettenhofen və başqaları 1998, s. 542–551.
- ^ Кавказский календарь на 1883 год, Тифлис, Главное управление главноначальствующего гражданскою частью на Кавказе, Кавказский статистический комитет, 1882 год, отдел I, Различные сведения, Некоторые статистические данные о состоянии губерний Кавказского края, стр. 224
- ^ Сборник сведений о Кавказе. Том V. Изданный под редакцией Главного Редактора Кавказского Статистического Комитета Н.Зейдлица. Списки населенных мест Кавказского края. Часть I. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская, Ставропольская и Терская область. Тифлис, 1879.
- ^ a b Bournoutian 2018, s. 21.
- ^ Altstadt 1992, s. 30.
- ^ "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям". www.demoscope.ru. 20 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Kasım 2022.
- ^ de Wall 2018, s. 21.
- ^ de Wall 2018, s. 127–128.
- ^ Kaufman 2001, s. 58.
- ^ . 20 Haziran 2006. 31 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2022.
- ^ . www.auditorium.ru. 2 Mayıs 2003. 28 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2022.
- ^ Баберовски 2010, s. 166.
- ^ Галоян 1957, s. 114-115.
- ^ Баберовски 2010, s. 169.
- ^ Bloxham 2005, s. 103-105.
- ^ Hovannisian 1971, s. 188-189.
- ^ Hille 2010, s. 187.
- ^ Hovannisian 1982, s. 225-226.
- ^ Гарданов 1969, s. 13.
- ^ Том де Ваал (2005). "Главы из русского издания книги "Черный сад"". news.bbc.co.uk. 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Kasım 2022.
- ^ Mutafian 1994, s. 134.
- ^ Mccarthy 1997, s. 380.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 117.
- ^ Gürün 1991, s. 32-35, 276-313.
- ^ Karakaş 2013, s. 161.
- ^ Karakaş 2013, s. 161-162.
- ^ Karakaş 2013, s. 162.
- ^ Karakaş 2013, s. 210-214, 220-226, 238-247.
- ^ a b Zubok 2007, s. 58.
- ^ Shafiyev 2019, s. 183.
- ^ Mirzoyan 2009.
- ^ a b Shafiyev 2019, s. 183-184.
- ^ Barsegian 1989, s. 120.
- ^ Красовицкая 1988, s. 47-51.
- ^ Бугай 1989, s. 185-188.
- ^ Бугай 1989, s. 136.
- ^ Həsənova 1998, s. 94.
- ^ Nəcəfov 1998, s. 20.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 20.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 18-20.
- ^ Həsənli 2005, s. 503.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 21.
- ^ Нагорный Карабах (историческая справка) 2018, s. 57-58.
- ^ Herzig və Kurkchiyan 2005, s. 115–117.
- ^ Siyasi tarix, II hissə. Bakı, 1998, səh.153–154
- ^ Nəcəfov В. Deportasiya. Bakı, 1998, səh.53.
- ^ Anderson və Silver 1996, s. 488.
- ^ Выпуск 4. Народность и родной язык населения СССР // Всесоюзная перепись населения 17 декабря 1926 г. : краткие сводки. Moskva: ЦСУ Союза ССР. 1928. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- ^ "Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР / All-Soviet Population Census of 1939 — Ethnic Composition in the Republics of the USSR: Armenian SSR". www.demoscope.ru. 11 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
- ^ Сулейманов və Миралаев 1975, s. 24.
- ^ Арутюнян 1967, s. 328, 343.
- ^ Сулейманов və Миралаев 1975, s. 25-26.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 80.
- ^ İsaakyan 1960, s. 59.
- ^ Həsənova 2003, s. 100.
- ^ . 30 Ağustos 2006. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2022.
- ^ Saparov 2003, s. 187-188.
- ^ a b Qurbanlı 2018, s. 82.
- ^ Shafiyev 2019, s. 185.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 105.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 83.
- ^ Shafiyev 2019, s. 185-186.
- ^ Shafiyev 2019, s. 186.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 99-101.
- ^ Musayev 1999, s. 99-178.
- ^ Musayev 1999, s. 99-183.
- ^ a b Shafiyev 2019, s. 187.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 84.
- ^ a b Qurbanlı 2018, s. 105, 106.
- ^ a b c d Shafiyev 2019, s. 194.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 107.
- ^ Rəhimoğlu 1997, s. 192.
- ^ Paşayev 1995, s. 22.
- ^ Paşayev 1995, s. 23.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 106.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 102.
- ^ Nəcəfov 1998, s. 57.
- ^ a b Qurbanlı 2018, s. 108.
- ^ Arzumanlı 2002, s. 119.
- ^ İsmayıl 2016, s. 11.
- ^ Nəcəfov 1998, s. 116.
- ^ Grenoble 2003, s. 135.
- ^ Malik 1994, s. 149.
- ^ . www.azerbembassy.org.cn. 2 Temmuz 2004. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
- ^ Burdett 1998.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 86.
- ^ a b c d Shafiyev 2019, s. 188.
- ^ Nəcəfov 1998, s. 36.
- ^ Yılmaz 2013.
- ^ a b c Shafiyev 2019, s. 189.
- ^ a b Qurbanlı 2018, s. 81.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 81, 90.
- ^ Shafiyev 2019, s. 190.
- ^ Shafiyev 2019, s. 190-191.
- ^ Shafiyev 2019, s. 191.
- ^ a b Qurbanlı 2018, s. 98.
- ^ a b Shafiyev 2019, s. 191-192.
- ^ Nəcəfov 1998, s. 44.
- ^ Shafiyev 2019, s. 192.
- ^ Shafiyev 2019, s. 192-193.
- ^ Məmmədov və Əsədov 1992, s. 49.
- ^ Paşayev 1995, s. 20-21, 25.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 112.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 114.
- ^ Paşayev 1995, s. 21.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 115.
- ^ Козлов 1982, s. 193.
- ^ Qurbanlı 2018, s. 115, 116.
- ^ Nəcəfov 1998, s. 58.
- ^ Shafiyev 2019, s. 195.
- ^ . www.demoscope.ru. 29 Eylül 2007. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
- ^ Волкова 1969, s. 17.
- ^ . www.demoscope.ru. 27 Eylül 2007. 14 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
- ^ "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССРНациональный состав населения по республикам СССР. Армянская ССР". www.demoscope.ru. 27 Eylül 2007.
- ^ Nazim Mustafa (5 Mart 2016). . www.xalqcebhesi.az. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
- ^ Anderson və Silver 1996, s. 490-491.
- ^ Известия, М., 24 ноября 1989 г
- ^ "1948—1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı". 18 Aralık 1997. 26 Eylül 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
- ^ Nigar Səmədli (16 Temmuz 2021). "İlham Əliyev niyə Zəngəzura qayıtmaqdan danışır?". toplum.tv. 29 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
- ^ "Prezident İlham Əliyev: Əgər Şərqi Zəngəzur varsa, deməli Qərbi Zəngəzur da var". az.trend.az. 14 Temmuz 2021. 30 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
Ek okuma
- Arseny Saparov (2003). . Cahiers du monde russe Russie Empire russe Union soviétique États indépendants. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Kamuran Gürün (1991). Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953). Ankara: Türk Tarih Kurumu. ISBN . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Nuri Karakaş (2013). Türk-Amerikan Siyasi İlişkileri. Atatürk Araştırma Merkezi. ISBN .
- Farid Shafiyev (2019). The Forced Resettlement of Azerbaijanis from Armenia, 1948-1953. Journal of Muslim Minority Affairs: Routledge. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Əsəd Qurbanlı (2018). Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası tarixindən: 1947-1953-cü illər. Bakı: Turxan NPB. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Ataxan Paşayev (1995). Köçürülmə. Bakı: Gənclik.
- Həbib Rəhimoğlu (1997). Silinməz adlar, sağalmaz yaralar. Bakı: Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- T. Musayev (1999). XX əsrdə xalqımızın başına gətirilmiş müsibətlər. Bakı: Ağrıdağ.
- Q. İsaakyan (1960). Ermənistan SSR (qısa tarixi oçerk). Bakı: Azərnəşr.
- Eldar İsmayıl (2016). Azərbaycan türklərinin 1988-ci il soyqırımı. Bakı: Bayatı. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Arzumanlı Vaqif və Mustafa Nazim. Tarixin qara səhifələri: Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. Bakı: Qartal. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Lətifə Həsənova (2005). Azərbaycan əhalisi XX yüzilliyin ikinci yarısında: (sovet siyahıya almaları əsasında). Bakı: BDU.
- Bəxtiyar Nəcəfov (1998). Deportasiya. Bakı: Çaşıoğlu. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- В.И. Козлов (1982). Национальности СССР, этнодемографический обзор. Москва: Финансы и статистика.
- Т.Ю. Красовицкая (1988). НЕП и руководство развитием национальных культур. Москва: Вопросы Истории / №9.
- В.М. Алпатов (1989). К истории советского языкознания: Марр и Сталин. Москва: Вопросы Истории / №1.
- Lətifə Həsənova (1998). 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların köçürülməsinin sovet deportasiya tarixində yeri. Bakı: ADPU = Konfrans materialları.
- Cəmil Həsənli (2005). SSRİ-Türkiyə: soyuq müharibənin sınaq meydanı. Bakı: Adiloğlu.
- Edmund Herzig və Marina Kurkchiyan (2005). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. Oxon: Taylor & Francis. ISBN . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Simon Payaslian (2008). The History of Armenia: From the Origins to the Present. New York: Palgrave Macmillan. ISBN . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- George A. Bournoutian (1980). The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Emp~re: 1826-1832. Conference on "NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN'. Co-sponsored by Kennan Institute for Advanced Russian Studies, The Wilson Center· and American ssociation for the Advancement of Slavic Studies.
- George A. Bournoutian (1996). "The Ethnic Composition and the Socio-Economic Condition of Eastern Armenia in the First Half of the Nineteenth Century" in Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny. Michigan: The University of Michigan Press.
- Barbara A. Anderson və Brian D. Silver (1996). "Population Redistribution and the Ethnic Balance in Transcaucasia" in Transcaucasia, Nationalism and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny. Michigan: The University of Michigan Press.
- Наталия Георгиевна Волкова. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. Moskva: Кавказский этнографический сборник - Наука.
- George Bournoutian (2018). Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900-1914. Routledge.
- Erich Kettenhofen; George A. Bournoutian; Robert H. Hewsen. 1998. Encyclopædia Iranica. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Audrey L. Altstadt (1992). The Azerbaijani Turks: Power and Identidy under Russian Rule. Stanford California: Hoover Institution Press.
- Stuart J. Kaufman (2001). . Cornell University Press. ISBN . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Thomas De Waal (2003). BLACK GARDEN: Armenia and Azerbaijan through Peace and War (PDF). New York: New York University Press. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Richard Hovannisian (1982). The Republic of Armenia, 1919-1920. University of California Press. ISBN . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Richard Hovannisian. The Republic of Armenia, 1918-1919: From Versailles to London, 1919-1920. University of California Press. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Charlotte Hille (2010). State Building and Conflict Resolution in the Caucasus. Brill. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Justin Mccarthy (1997). The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. Longman. ISBN . Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Н.А. Сулейманов və Т.С. Миралаев Бала Эфендиев (1975). Бала Эфендиев (биографический очерк). Азербайджанское гос. изд-во. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- L.A. Grenoble (2003). Language Policy in the Soviet Union. Springer Science & Business Media. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Anita L. P. Burdett (1998). Armenia Political and Ethnic Boundaries 1878–1948. Archive Editions. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2024.
- Harun Yilmaz (2013). The Soviet Union and the Construction of Azerbaijani National Identity in the 1930s. Iranian Studies - Vol. 46, No. 4.
- Vladislav Zubok (2007). A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev. Chapel Hill: University of North Carolina Press.
- Khikar Barsegian (1989). Istina dorozhe: K probleme Nagornogo Karabakha – Artsakha. Erivan: Znaniye.
- Gamlet Mirzoyan (2009). Sovetskiyi praviteli Armenii. Grigory Arutunov. Noyev kovcheg.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Azerbaycanlilarin Ermenistan dan Tehciri Azerice Azerbaycanlilarin Ermenistandan deportasiyasi ve kocurulmesi SSCB Bakanlar Konseyi nin 23 Aralik 1947 tarihli ve 4083 sayili Kararnamesi uyarinca 1947 1950 yillari arasinda Ermenistan SSC deki Azerbaycanlilarin yeniden yerlestirilmesidir Surec Azerbaycanlilarin Ermenistan SSC topraklarindaki tarihi etnik topraklarindan zorla goc ettirilmesi ve etnik temizlige tabi tutulmasi olarak degerlendirilmektedir Azerbaycanlilarin Ermenistan dan TehciriSovyetler Birligi nde surgunler Azerilerin Ermenistan dan surgun edilmesiGunumuz Ermenistan topraklarinda 1886 1890 yillarinda Azerbaycanlilarin yasadigi bolgelerBolgeErmenistan SSC Sovyetler BirligiTarihAralik 1947 1956HedefAzerbaycanlilarSaldiri turuTehcirOluBilinmiyorIsleyenlerErmenistan SSC Sovyetler Birligi Belgede tehcir icin gerekli fonlarin tahsisi ve maddi teknik yardim saglanmasi ongorulmesine ragmen ya uygulanmadi ya da cok kotu uygulandi Sinir disi edilenlerin cogu bundan sikayetciydi Ayrica surgun edilenlerin en azindan yasadiklari yerin iklimine benzer bir bolgeye yerlestirilme talepleri de reddedildi Belgede gonulluluk esasina gore uygulama ongorulse de tehcir edilenlerin cogunun gitmeye niyeti olmamasi nedeniyle devletin guc kullanilarak bazen de siddet kullanilarak yurutuluyor Tehcir edilenlerin kesin sayisi bilinmiyor Sayilarinin 50 binden fazla oldugu saniliyor Sovyetler Birligi nin mutlak lideri Joseph Stalin in olumunden sonra tehcir yavasladi ve 1956 da tamamen durduruldu Arka planErmenilerin bolgeye yerlestirilmesi Erivan in unlu Azerbaycanlilari 1 Abdulla Han Makinski Hanbaba Han Serdar Iravanin in oglu 2 Sukur Han Makinski 3 Abbaskulu Han Iravanski Pana Han Makinski 5 Aghamali Aga Malik Agamaliyev 6 Mirza Cabbar Bey Gaziyev 7 Georgi Yegizarov 8 Bala Bey Alihanov Ordubadi 9 Mirza Ismail 10 Haci Bey Bagirbeyov 11 Sukur Bey in korumasi Esad Bey 12 Bala Sultan Sadlinski Vedi 1829 yilinda Ivan Chopin Erivan a geldi ve bolgeyi incelemeye basladi Arastirmalarini daha sonra devlet icin yayinladi Kameral noe Opisanie Idari Sayim baslikli bu kitap bolgedeki etnik ve demografik gostergeler hakkinda bilgi veren o doneme ait tek kaynaktir Bu kitaba gore Rus isgalinden kisa bir sure sonra bolgede yasayan Muslumanlarin sayisi eski Nahcivan Erivan ve Ordubad hanliklari kastediliyor Ermenilerden birkac kat daha fazlaydi Ancak bu sayima Rus isgali sirasinda oldurulen savascilar dahil edilmemistir Rus isgalinin tamamlanmasinin ardindan bolgenin elit sinifinin burokratlarinin ve hayatta kalan yerel savascilarin bolgeyi terk ederek Kacar Imparatorlugu nun diger bolgelerine goc ettigi de bilinmektedir Aslen Iran Ermenisi olan George Bournoutian bu faktorleri goz onunde bulundurarak Rus isgalinden sonra bolgeyi terk eden 20 000 kisi rakamindan bahseder Liste asagidaki gibidir 1826 istatistikleri Toplam Musluman sayisi 117 849 Toplam Hristiyan sayisi 25 151 Goruldugu gibi Rus Imparatorlugu nun bolgedeki isgalini tamamladigi ve bunu Kacar Imparatorlugu na kabul ettirdigi 1828 Turkmencay Antlasmasi na kadar bolgede yasayan Muslumanlarin sayisi Ermenilerin yaklasik bes katiydi Ancak Rus isgalinden sonra onemli sayida Musluman bolgeden goc etmek zorunda kalmistir Rus isgalinin ardindan komsu Osmanli ve Kacar imparatorluklarindan Ermenilerin bolgeye kitlesel olarak yerlestirilmesiyle rakamlar dramatik bir sekilde degismistir 1832 den itibaren istatistikler Toplam Musluman sayisi 82 073 Toplam Hristiyan sayisi 82 377 Rakamlardan da gorulebilecegi gibi Muslumanlarin sayisi sadece alti yil icinde yaklasik 35 000 azalirken Ermenilerin sayisi yaklasik 57 000 artmistir Bunun nedeni iki komsu imparatorluktan gelenlerdi Iki imparatorluktan tehcir edilen Ermenilerin ve yerel Ermenilerin sayisi asagidaki gibidir Osmanli Imparatorlugu ndan 21 666 Kacar Imparatorlugu ndan 35 560 Yerel Halk 25 151 Rus yonetimi tarafindan Ermeni vilayeti kurulduktan sonra da Ermeni gocleri artarak devam etmistir Edmund Herzig ve Marina Kurkciyan eserlerinde Kacar Imparatorlugu ndan 45 000 Osmanli Imparatorlugu ndan ise 100 000 Ermeni nin Rus yonetimi altinda bu vilayete goc ettigini belirtmislerdir Simon Payaslian kitabinda sadece Ekim 1829 da 7 668 ailenin bu bolgeye goc ettigini ve nihayetinde 14 047 ailenin 90 100 bin kisiyi temsil eden bolgeye tasindigini belirtmistir Bolgede yasayan Turklerin bir kismi yerlesik bir hayat surerken bir kismi yari gocebe bir kismi da tamamen gocebeydi Bolgede yasayan Kurtlerin yasam tarzi da Turklerinkine benzerdi Burada yasayan baslica Turk asiretleri arasinda Karapapaklar Ayrimlar Kengerler Kazaklar Kacarlar Bayatlar Karakoyunlular Akkoyunlular Cobankare Seyidli Saadli Sadarakli Kacar grubu Muganli ve digerleri yer aliyordu Ermenilerin Kacar Imparatorlugu ndan tehcirinin yasal dayanagi Turkmencay Antlasmasi iken Osmanli Imparatorlugu ndan tehcirinin yasal dayanagi Edirne Antlasmasi dir Bu donemde komsu imparatorluklardan yaklasik 57 000 Ermeni goc etmis olmasina ragmen Rusya nin bolgeyi isgalini tamamlamasini takip eden birkac yil icinde bile Ermenilerin bolgede cogunlugu olusturamadigi aciktir Ermeniler ancak Kirim Savasi ve 1877 1878 Rus Turk Savaslari ndan sonra bolgede hakimiyet kurabilmislerdir Bundan sonra bile Erivan sehrinin sakinlerinin cogunlugu Muslumandi Bu durum 20 yuzyilin baslarina kadar devam etti Ingiliz gezgin ve siyasetci H F B Lynch e gore 1890 larda Ermeniler sehirde cogunlukta degildi Erivan da Tatar yani Azerbaycanli meyve saticilari Azerbaycan Lek Lek dergisinin Erivan da yayinlanan ilk sayfasi 22 Subat 1914 Erivan Bolgede 1873 yilinda yapilan nufus sayimina gore Erivan Vilayeti nde 538 000 den biraz fazla kisinin yasadigi ortaya cikmistir Bunlarin 292 978 i Ermeni 239 042 si ise Muslumandi Bu sayimda ayrica bolgede yasayan Ruslarin Suryanilerin Rumlarin ve diger milletlerin temsilcilerinin varligi da kaydedilmistir Goruldugu gibi Kirim Savasi ndan once ve sonra gelen Ermenilerin de yardimiyla bolgedeki Ermenilerin sayisi Muslumanlarin sayisini coktan gecmisti 1886 yilinda yapilan nufus sayiminda bolgede 670 400 kisinin yasadigi tespit edilmistir Bir sonraki genel nufus sayimi 1897 yilinda yapildi Bu sayimin sonuclarina gore 1877 1878 savasi ve Anadolu daki Ermeni ayaklanmalari nedeniyle bolgeye yeni Ermeni goclerinin oldugu ve Ermeniler ile Muslumanlar arasindaki sayi farkinin Ermeniler lehine daha da arttigi gorulmustur Nufus sayimina gore Erivan Vilayeti nde toplam 829 556 kisi yasamaktaydi Bunlarin 441 000 ini Ermeniler olustururken Azerbaycan Turkleri sadece 313 176 kisiydi 1914 yilina gelindiginde 412 583 Musluman yasarken Ermenilerin sayisi 613 559 a ulasmisti Goruldugu uzere Rus isgalinin ilk yillarinda on binlerce Ermeni nin Osmanli ve Kacar imparatorluklarindan bugunku Ermenistan topraklarina ve Nahcivan bolgesine kitlesel olarak goc ettirilmesinden sonra iki etnik grubun sayilari asagi yukari esitlenmistir Ancak 1914 yilina gelindiginde iki etnik grup arasinda onemli bir fark olusmustur Bu fark I Dunya Savasi sirasindaki demografik degisiklikler ve Azerbaycanlilarin kitlesel olarak surulmesi ve soykirima ugramasi nedeniyle daha da acilmistir Ermenistan daki Azerbaycanlilar icin 20 yuzyil ulkenin demografik yapisini tamamen degistiren baski ayrimcilik ve kitlesel cogu zaman siddetli surgunlerin yasandigi bir donem olmustur Hem Azerbaycan in hem de Ermenistan in 1918 de bagimsizliklarini ilan etmeleri her iki devletin de ayni topraklari kendi sinirlari icine katmaya calismasi nedeniyle durumu daha da kotulestirdi Bu surec Azerbaycanlilarin Ermenistan topraklarindan kitlesel olarak yok olmasiyla sonuclanmistir Yuzyillardir bu bolgede yasayan Azerbaycanlilar irk ayrimciligina ve sosyal izolasyona maruz kaldilar Birinci Dunya Savasi sirasinda Osmanli Imparatorlugu ndan cok sayida Ermeni bu bolgeye getirilmistir Ozellikle Osmanlilara karsi savasan askeri liderler Andranik Ozanyan ve Ruben Ter Minasyan in eylemleri nedeniyle Anadolu dan gelen Ermeniler bir zamanlar Ermenilerin ve Azerbaycan Turklerinin birlikte yasadigi bolgelere yerlestirildi Bolgenin asil sakinleri komsu ulkelere ya da Azerbaycan in kendisine kacti Sonuc olarak bircok Musluman koyu yok edildi 1918 yazinda Andranik ve Sahnazaryan in savascilari Zengezur bolgesine saldirdi Berlin Universitesi nde profesor olan Alman tarihci Jorg Baberowski Eylul ayi baslarina kadar 18 Musluman koyunu yaktiklarini ve 500 kadini oldurduklerini bildirmektedir Bu olayin dikkat cekici bir baska yonu de polis sefinin raporuna gore saldirinin Muslumanlarin mallarina el koymak isteyen Ermeni koylulerin talebi uzerine gerceklestirilmis olmasidir Sonbahar boyunca Musluman koylerine yapilan saldirilarin sayisi ve etkisi Baberowski tarafindan sayisiz olarak nitelendirilmistir Sadece Zengezur bolgesinden 50 000 den fazla Musluman goc etmek zorunda kaldi Bu saldirilar sonucunda Zengezur bolgesinde yasayan Muslumanlar Cebrayil ve Cevansir bolgelerine kacmak zorunda kaldi 100 den fazla koy tamamen yok edildi ve yaklasik 10 000 kisi olduruldu Anastas Mikoyan tarafindan 1919 yilinda Guney Kafkasya daki siyasi durum hakkinda hazirlanan bir raporda soyle deniyordu Ulke Ermenistan icinde anarsi silahli cetelerin hakimiyeti olumcul kitlik salgin hastaliklar ve dahasi Muslumanlarin her an sistematik olarak yok edilmesi soz konusudur Bu durum her an Azerbaycan in savas ilan etmesine yol acabilir Bu donemde Azerbaycan Turklerinin yasadigi bircok bolge tahrip edildi Tasnaklar oncelikli hedefleri Muslumanlar olmak uzere ulkeyi yabancilardan arindirma politikasi izlediler Bu surec esas olarak Yeni Beyazit Erivan Ecmiyazin ve Serur Dereleyez bolgelerinde gerceklesiyordu Baberovski Yeni Beyazit bolgesini ornek olarak gosteriyor Ona gore bu bolgedeki sistematik temizlik sonucunda 100 den fazla Musluman koyu neredeyse tamamen yok edilmis ve Mayis 1919 a kadar bu bolge Muslumanlardan tamamen temizlenmistir Erivan sehrinin gorunumu Sanatci G Sergevich 1796 Bolgede bulunan bir Ingiliz gazeteci de bugun Ermenistan sinirlari icinde kalan bolgede ozellikle de Zengezur bolgesinde Azerbaycan Turklerine karsi yurutulen etnik temizlik politikasina taniklik etmistir Ayrica yari resmi Azerbaycan gazetesi Azerbaycan Avrupa nin konuya ilgisizliginden duydugu saskinligi dile getirmistir Azerilere yonelik katliamlarin itiraflari da vardi Bir Ermeni baspiskoposu 1920 tarihli notlarinda katliamlarin yapildigini itiraf etmistir Zengezur daki etnik temizligi 1915 te Osmanli Imparatorlugu tarafindan Ermenilere karsi gerceklestirilen katliamlarla karsilastirmasina ragmen catismadan Osmanli yanlisi politikalar izleyen Tatarlari Azerileri sorumlu tutmustur Bu katliamlar sirasinda bosaltilan koyler Andranik tarafindan Bitlis ve Van dan getirilen Ermeni koylulerle yeniden doldurulmustur Richard Hovhannisyan Andranik in politikasini Zengezur u Ermeni topragina donusturme surecinin baslangici olarak tanimlar 1919 yazinda Karabag daki Ermeniler bastirildiktan sonra Zengezur a yonelik bir operasyon icin hazirliklar basladi Mehmed Emin Resulzade bu harekat icin zamanin geldigini belirtti 20 Kasim 1919 da Tiflis te muzakereler basladi ve 23 Kasim da Ermenistan ve Azerbaycan basbakanlari Hatisian ve Nesib Bey Yusufbeyli bir baris anlasmasi imzaladi ancak uygulanmasi mumkun olmadi Devam eden askeri operasyonlar sirasinda bolgedeki son Azeri koyu olan Acibac da bosaltildi Tasnak liderleri tarafindan gerceklestirilen toplu katliamlardan ve etnik temizlikten kurtulanlar Hakari Nehri boyunca uzanan dag siginaklarina ve Nahcivan a kacmak zorunda kaldilar Azerbaycan ve Ermenistan in Bolsevik ordusu tarafindan isgal edilmesinin ardindan bolgede yeni sinirlar olusturuldu Bolseviklerin baslangicta Zengezur un Azerbaycan da kalmasini savunmalarina ragmen Zengezur bolgesi ikiye bolundu Bunun baslica nedenleri Garegin Njdeh in Bolseviklere karsi isyani ve talepleri ile 1918 1920 yillari arasinda gerceklestirilen katliam ve surgunler nedeniyle bolgenin etnik yapisinda meydana gelen onemli degisikliklerdir Ornegin 1897 nufus sayimina gore Zengezur bolgesinde yasayan 137 9 bin kisinin 63 6 bini 46 2 Ermeni 73 0 bini 53 ise Muslumandi Ancak 1922 tarim sayimi 73 0 bin kisiden geriye sadece 6 5 bin 10 2 Musluman kaldigini ortaya koymustur Buna karsilik Ermenilerin sayisi 46 2 den 89 5 e yukselmisti Tom de Waal a gore 1921 de Tasnak lideri Garegin Nzhdeh Zengezur u ele gecirmis ve Azerbaycan Turklerinin hayatta kalanlarini kovarak Ermeni yazar Claude Mutafyan in ustu kapali bir sekilde bolgenin yeniden Ermenilestirilmesi olarak tanimladigi seyi basarmistir Genel olarak Erivan Valiligi izlendiginde 1918 ve 1921 yillari arasinda 180 bin Azerbaycanlinin burada yasayan toplam Azerbaycanli nufusun ucte ikisi Ermenistan dan kayboldugu anlasilmaktadir Ya oldurulmusler ya da komsu ulkelere veya bolgelere kacmislardir Yabanci ulkelerden gelen otuz Ermeni aile Basarkecer ilcesinin Kirkbulag ve Godekli koylerine birkac Ermeni aile de Boyuk Vedi Sirazli Karalar koylerine yerlesmistir Vedi bolgesinde Taytan ve Afsar Erivan cevresinde Zeytun Nor Ares Kilikya Malatya ve Kirza yerlesimlerinin yani sira Leninakan Kirovakan ve Oktomberyan sehirlerinde yerlesmistiler Cehel Sutun Sarayi nin Safevi tarihi sahnelerini tasvir eden duvar resimleriErivan Rus Musluman kiz okulunun ogretmenleri ve ogrencileri 1902 Luigi Villari nin fotografinda 20 yuzyilin baslarinda Erivan pazarindaki Azerbaycanlilar Rus Imparatorlugu na ait bir kartpostalda Erivanli bir kizin resmi Aleksandropol den Azerbaycanlilar Rus Imparatorlugu nun bir kartpostalinda goruntu Tehcir edilme nedenleri ve Turkiye ile iliskilerin etkisi Turkiye Cumhuriyeti nin kurulmasina zemin hazirlayan Turk Kurtulus Savasi doneminden itibaren Turkiye ile Sovyet Rusya arasinda iyi iliskiler kurulmustur Bu iliskiler Ikinci Dunya Savasi arifesine kadar devam etmistir Ancak gerek 1939 daki resmi temaslar gerekse savas boyunca yapilan diplomatik gorusmeler Sovyetler Birligi nin ozellikle Turk Bogazlari uzerinde mutlak bir kontrol kurma kaygisi tasidigini gostermistir Savasin sonu yaklasirken Sovyet yetkililer Turkiye ye iki devlet arasindaki 1925 anlasmasinin ayni sartlarla yenilenmeyecegini bildirdiler Bu noktada Turk tarafi yeni bir antlasma icin onerilecek kosullari beklemeye basladi Nihayet Haziran 1945 te yapilan bir toplantida Sovyet Disisleri Bakani Vyaceslav Molotov antlasmanin yenilenmesi icin asagidaki kosullari sundu Sovyetler Birligi ile Turkiye arasindaki sinirlari belirleyen 1921 tarihli antlasmanin sartlarinda Sovyetler lehine yapilan degisiklikler Turk Bogazlarinin iki devlet tarafindan ortaklasa korunmasi ve Sovyetlerin Bogazlarda bir askeri us kurmasi Bogazlarin mevcut rejimini duzenleyen 1936 Montro Bogazlar Sozlesmesi nin degistirilmesi icin iki devlet arasinda karsilikli bir anlasma Vyaceslav Molotov ilk sarti aciklarken Moskova Antlasmasi nin Sovyetlerin zayif oldugu bir donemde imzalandigini ve degisikliklerin Kars ve Ardahan in Sovyetlere devrini ongordugunu belirtmistir Ikinci sarti gerekcelendirmek icin mevcut Bogazlar sisteminin 200 milyon Sovyet vatandasini Turkiye nin insafina biraktigini iddia etti Ucuncu kosulla ilgili olarak da Turkiye nin Montro nun izin verdigi sekilde Bogazlari tarafsiz bir sekilde korumak icin yeterli kabiliyete sahip olmadigini ileri surdu Kisacasi Sovyetler Birligi Almanya nin teslim olmasi ve Sovyet ordusunun Balkanlarin kapilarina dayanmasiyla olusan stratejik durumdan yararlanarak taleplerini kisa surede gerceklestirmeye calisti Ancak bu talepler ABD ve Bati dunyasi tarafindan desteklenen Turkiye nin sert itirazlariyla karsilasti ve Sovyetler Birligi ile Turkiye arasindaki iliskilerin bozulmasina neden oldu Turkiye nin Bati ile yakinlasmasi Bati dan mali ve askeri yardim almasi ve ardindan NATO ya katilmasi Sovyetler Birligi tarafindan dusman bir devlet olarak gorulmesine neden oldu Bu iliskilerin bozulmasi Guney Kafkasya daki Turkleri ve Muslumanlari da etkiledi 1953 yilina kadar bu iddiayi desteklemek icin Stalin in emriyle onemli adimlar atilmistir Bu adimlarin bir parcasi olarak yurtdisinda yasayan Ermenilerin Sovyet Ermenistan ina yerlestirilmesi icin bir program baslatildi SSCB nin Turkiye yi etki alani altina alma arzusunda Turkiye ye sinir olan Sovyet Ermenistan i onemli bir rol oynamistir Sovyet yonetimine gore o donemde Ermenistan da yasayan Azerbaycanlilar Turkiye ile beklenen catismada potansiyel olarak bir besinci kol olarak hareket edebilirdi Vladislav Zubok a gore bu faktor Stalin in Azerbaycanlilari Ermenistan dan cikarma kararinda belirleyici bir rol oynamistir Vladislav Zubok a gore Stalin in Gurcistan ve Ermenistan a verdigi ata topraklarinin iadesi sozu gerceklesmeyince bu iki cumhuriyet Azerbaycan a karsi planlar yapmaya basladi Ermenistan Daglik Karabag ve Nahcivan uzerinde hak iddia ederken Gurcistan da Kah bolgesi uzerinde hak iddia ediyordu Stalin doneminde Sovyet Ermenistan inin komsu bir cumhuriyete karsi toprak iddiasinda bulunmasi buyuk cesaret gerektiriyordu Farid Sefiyev e gore boyle bir iddianin iktidarin ust kademelerine onceden danisilmasi gerekiyordu 6 Haziran 1945 te Ermenistan Komunist Partisi Birinci Sekreteri Grigory Arutyunov Josef Stalin tarafindan kabul edildi Turkiye deki Ermeni topraklari tartisilirken Arutyunov Karabag ve Nahcivan konusunu gundeme getirdi Ancak Stalin bu konunun Azerbaycan Komunist Partisi Birinci Sekreteri Mircafer Bagirov ile gorusulmesi gerektigini belirtti O donemde Azerbaycan da calisan ust duzey bir yetkili olan Hasan Seyidov a gore 1945 sonbaharinda Ermeni Anastas Mikoyan ve Gurcu Lavrentiy Beria Bagirov ile bir araya gelerek Karabag in Ermenistan a ve bazi kuzey bolgelerinin Gurcistan a ilhakini saka yollu tartismis ayrica Guney Azerbaycan inin Azerbaycan SSC ile birlesmesinin yaklastigindan bahsetmislerdir Gorusme sirasinda Bagirov bu tur konulari tartismak icin cok erken oldugunu belirtti Ikinci Dunya Savasi nin sona ermesinden iki ay sonra Arutyunov Daglik Karabag Ozerk Bolgesi nin Ermenistan a ilhaki konusunda Stalin e bir mektup daha gonderdi Mektupta Arutyunov bolgenin Ermenistan ile guclu etnik ekonomik ve dilsel baglari oldugunu belirtmis ve bu baglara dayanarak ilhak edilmesini talep etmistir Boyle bir birlesmenin yerel halka Ermeni dilinde daha iyi egitim ve hizmet saglayacagini vurguladi Genellikle kendi basina karar veren ve bu hassas konuda gorus bildirmekten kacinan Stalin mektubu Sovyetler Birligi Komunist Partisi Merkez Komitesi Sekreteri Malenkov a iletti o da yanitlamasi icin Mircafer Bagirov a gonderdi Bagirov cevabinda bu adimin atilmasi halinde Ermenistan ve Gurcistan da Azerbaycanli nufusun cogunlukta oldugu bolgelerin de Azerbaycan a ilhak edilmesini onerdi Bu iddialarin basarisizliga ugramasinin ardindan Ermeni yonetimi 1960 lara kadar Karabag konusunu bir daha gundeme getirmedi Stalin ve Malenkov un bu konudaki isteksizliklerinin nedeni Guney Kafkasya da etnik catisma potansiyelinin yuksek oldugunun ve Sovyetler Birligi icinde sinirlarin yeniden tanimlanmasinin bu egilimi diger muttefik cumhuriyetlere yayma tehlikesinin farkinda olmalariydi Tehcirin baslica nedenleri arasinda savas ihtimali nedeniyle Turkiye ile iliskilerin bozulmasi ve Turkiye yanlisi Azerbaycanlilarin sinir bolgelerinden uzaklastirilmasi Ermeni iktidar cevrelerinin Turkiye den alinan topraklarla kendi destekcilerini odullendirememesi ve bu nedenle bu bolgeleri Azerbaycanlilardan temizleyerek onlari odullendirmesi ve yurtdisindan gelen Ermenilere yer acilmasi disinda Rus tarihci T Y Krasovitskaya tarafindan dile getirilen bir baska neden daha bulunmaktadir Sovyetler Birligi nde tehcirin baslica nedeninin homojen bir dilsel ortam yaratma zorunlulugu oldugunu belirten Krasovitskaya tehcire tabi tutulanlarin onemli bir bolumunu Turk dilli halklarin olusturduguna dikkat cekmektedir Sovyet Dilbilim Tarihi Uzerine baslikli mektup makalesinde V M Alpatov Voprosy Istorii dergisinin yayin kuruluna gonderdigi Sovyet Dilbilim Tarihi Uzerine Marr ve Stalin baslikli mektup makalesinde Krasovitskaya nin goruslerini yanlis temelsiz ve hatali olarak elestirerek alternatif bir bakis acisi sunar Alpatov Stalin in Kafkasya da yasadigi donemde orada yasayan halklara karsi duydugu sempati ve antipatinin surgunlerde belli bir rol oynadigina inanmaktadir Arastirmaci N F Bugay Alpatov un gorusunu gercege daha yakin bulmaktadir Bugay a gore 1930 lar ve 1940 larda Sovyetler Birligi nde gerceklestirilen tum surgunlerin iki amaci vardi cezalandirma genellikle isgal sirasinda hedef alinan ulustan bireylere veya gruplara uygulanir ve olasi ihanetlere karsi onleyici tedbirler Bugay son iddiasini Stalin in bu halklarin olasi savaslar sirasinda yurtdisinda yasayan yurttaslariyla potansiyel baglantilarini goz onunde bulundurdugunu belirterek acikliyor Latife Hasanova Sovyet surgunlerinin her vaka icin hem genel hem de ozel nedenleri oldugunu belirtiyor ve Azerbaycanlilarin surgununu genel surgun faaliyetlerinin mantiksal bir siralamasi olarak degerlendiriyor Atahan Pasayev zorunlu tehcirin temel nedenini Kremlin in siyasi cevrelerinde yerlesik Ermeni lobisinin faaliyetlerine baglamaktadir Tarih Bilimleri Doktoru Bahtiyar Necefov Azerbaycan Turklerinin tehcirinin Tasnaksutyun partisi tarafindan ozel bir senaryoya dayanarak ve Kremlin in dogrudan talimati altinda gerceklestirildigini belirtmektedir Ancak tarihci Asad Gurbanli Necefov un iddiasina katilmamaktadir Tarihci C Hasanli Azerbaycanlilarin tarihi topraklarindan surulmelerinin nedenini Ermenistan SSC ye yerlestirilen Ermenilerin sosyal ve yasam kosullarinin iyilestirilmesine baglamaktadir Ermeni tarih yaziminin konuya yaklasimi farklidir Bunlarin cogu Azerbaycanlilarin Ermenistan dan surulmesini Mircafer Bagirov ve Ermenistan Komunist Partisi Sekreteri G Arutyunyan in birlikte Stalin e basvurmasiyla iliskilendirmektedir Onlarin iddiasina gore bu meselenin nedeni Azerbaycan in Kur Araz ovasinda gelismekte olan pamuk tarimi ekonomisi icin yeni isgucune duyulan ihtiyacti Yurtdisinda yasayan Ermenilerin Ermenistan a yerlestirilmesi 1946 1948 1920 ve 1929 yillari arasinda yaklasik 28 000 Ermeni Sovyet hukumetinin daveti uzerine Ermenistan a yerlesti Bu yeni gelenler cogunlukla Yunanistan Irak Turkiye Fransa ve Amerika Birlesik Devletleri ndendi Edmund Herzig ve Marina Kurkchiyan Milletler Cemiyeti nin bu durum karsisindaki ikilemini su sekilde anlatmaktadir Norvecli arastirmaci ve insani yardimsever Fridtjof Nansen Milletler Cemiyeti Multeciler Yuksek Komiseri olarak Cemiyeti Ermenilerin Sovyet Ermenistan ina geri donusunu finanse etmeye ikna etmek icin gayretle calisti Gercek su ki en nihayetinde bu kucuk cumhuriyet Ermeniler icin ulusal bir evdir ve Meclis uyelerine baska bir ev umulabilecegine ictenlikle ve ciddiyetle inanip inanmadiklarini soruyorum Vicdanlarinin verecegi cevabi bildigime inaniyorum ve Meclis e Ermeni ulusuna ulusal bir vatan konusunda gecmiste verilen tum sozlerin yerine getirilmesi icin bu tek cabayi desteklemesi cagrisinda bulunuyorum Sonunda bu kredi verilmedi ancak 1929 dan 1937 ye kadar cogu Avrupa dan gelen ve Sovyet hukumeti tarafindan finanse edilen 16 000 den fazla multeci Ermenistan a geldi Karabag uzerindeki taleplerin gerceklesmemesinin ardindan Ermenistan liderligi Stalin e farkli bir konuda bir kez daha basvurdu Bu basvuru yurtdisindaki Ermenilerin Ermenistan a yerlestirilmesiyle ilgili bazi sorunlari ele almayi amacliyordu Arutyunov yurtdisindan planlanan Ermeni akini isiginda Ermenistan daki arazi ve altyapi sikintisina dikkat cekmis ve Ermenistan da yasayan Azerbaycanlilarin Azerbaycan a yerlestirilmesi cozumunu onermistir Giden Azerbaycanlilarin bosalan topraklari ve mulkleri yeni gelen Ermenilere verilecekti Sovyet yonetimi bu plani gorunuste Azerbaycan in Kur Araz ovasindaki pamuk ciftliklerinde isgucune duyulan ihtiyaci gerekce gostererek hakli cikardi Shafiyev 2019 184 SSCB ABD ve Ingiltere nin katilimiyla 28 Kasim 1 Aralik 1943 tarihleri arasinda duzenlenen Tahran Konferansi nda Sovyet Iran iliskileri tartisilirken gelecekte bir Buyuk Ermenistan devleti kurma hayalini tasiyan Ermeniler uygun kosullardan yararlanarak Sovyet Disisleri Bakani V Molotov a basvurdular ve Iran da yasayan Ermenilerin SSCB ye yerlestirilmeleri icin izin istediler Konuyu Stalin ile gorustukten sonra V Molotov Ermenilerin Ermenistan SSC topraklarina yerlestirilmelerini kabul etti 19 Ekim 1946 da SSCB Yuksek Sovyeti Prezidyumu yurtdisinda yasayan Ermenilerin Ermenistan SSC ye yerlestirilmesine iliskin bir kararname yayinladi Ermenilerin Ermenistan SSC ye geri gonderilmesi Tasnaksutyun Partisi nin Haziran 1947 de yapilan XIV Kongresi nde alinan kararlarla dogrudan baglantiliydi Bu kararlar tehcirin Azerilerin yasadigi topraklarin temizlenmesi ve Ermenistan in sinirlarinin genisletilmesi kosullari altinda gerceklestigini iddia ediyordu Gregoryen Kilisesi de bu cabayi kutsamistir Yurtdisindaki Ermenilerin yeniden yerlestirilmesi surecinde 1946 dan 1948 e kadar 90 000 kisi Ermenistan a tasinmistir Toplamda 1946 dan 1975 e kadar yurtdisindan SSCB ye goc eden Ermenilerin sayisi yaklasik 150 000 dir ve bunlarin neredeyse tamami Ermenistan topraklarina yerlestirilmistir Tarihciler Barbara A Anderson ve Brian D Silver Sovyet doneminde SSCB de yasayan Ermenilerin sayisindaki surekli artisi yurtdisindan goc ettirilen Ermenilere baglamislardir Sovyet doneminde Ermenistan daki Azerbaycanlilar Ermenistan in Sovyetlestirilmesinden sonra onceki donemdeki katliamlardan kacan Azerbaycanlilarin sadece kucuk bir kismi geri dondu 1926 nufus sayimina gore Ermenistan da 76 000 den biraz fazla Azerbaycanli yasiyordu Bu sayi 1939 da 131 000 e yukselmistir Bu donemde ulkenin Sovyet yonetimi Komunist Parti nin resmi organi olarak Azerbaycan dilinde bir gazete yayinladi ve Erivan da Azerbaycanlilar icin bir kulup faaliyet gosterdi Erivan da 1928 yilinda faaliyete gecen Erivan Devlet Azerbaycan Dram Tiyatrosu Ermenistan da Ermeni olmayan ilk tiyatro merkeziydi Okullarin sayisinda da bir artis oldu 1922 yilinda Azerbaycan dilinde egitim veren 32 okul varken 1923 1924 ogretim yilinda bu sayi 104 e yukseldi Tarihci Esat Gurbanli nin hesaplamalarina gore tehcirden once Ermenistan da 170 000 kadar Azerbaycanli yasiyordu ve Azizbekov Vedi Karabaglar Gukasyan Basargecer Kapan ve diger bolgelerde nufusun cogunlugunu olusturuyorlardi Ermenistan in 24 bolgesinde sadece Azerbaycanlilarin yasadigi 220 kolektif ciftlik kolhoz vardi 63 kolhozda ise hem Ermeniler hem de Azerbaycanlilar birlikte yasiyordu TehcirKollektif ciftcilerin ve diger Azerbaycan nufusunun Ermenistan SSC den Azerbaycan SSR nin Kur Araz ovasina nakledilmesine iliskin 23 Aralik 1947 tarih ve 4083 sayili Kararname Boylece SSCB Bakanlar Konseyi nin 23 Aralik 1947 tarihli ve 4083 sayili Ermenistan SSC den Azerbaycan SSC nin Kur Araz ovasina kolektif ciftcilerin ve diger Azerbaycanli nufusun yerlestirilmesi hakkinda kararnamesi uyarinca 1947 1950 yillari arasinda Ermenistan SSC den Azerbaycanlilarin toplu olarak yerlestirilmesine baslanmistir Bu plana gore 1948 de 10 000 1949 da 40 000 1950 de ise 50 000 Azerbaycanlinin yerlestirilmesi ongorulmustur Boylece Ermenistan dan 100 000 Azerbaycanli yerlestirilecekti Bu kararnamenin maddelerinden biri soyledir Ermenistan SSC Bakanlar Kurulu Azerbaycan SSC nin Kur Aras ovasina yerlestirilen Azerbaycanli nufusun bosalttigi binalari ve konutlari Ermenistan SSC ye gelen yabanci Ermenilerin yerlestirilmesi icin kullanabilir Tehcirin ayrintilari SSCB Bakanlar Konseyi nin 754 sayili karariyla belirlenmistir Bu karara gore tehcir edilen kisiler kolektif ciftliklerinden kendilerine tahsis edilen tasinir mallari yanlarinda goturebileceklerdi Devlet bu mallarin yeni ikamet yerlerine ucretsiz tasinmasini saglayacakti Ermenistan topraklarinda birakilan tasinir mallarin degeri Azerbaycanlilarin yerlestirildigi yerlerdeki kolektif ciftliklere odenecekti Gocmenlere aile reisi icin 1 000 ruble ve her bir aile uyesi icin 300 ruble olmak uzere geri odemesiz nakit para yardimi da dahil olmak uzere bazi yardimlar yapildi Ermenistan SSC Bakanlar Kurulu yeniden yerlestirilenlerin ayrildiklari yerlerdeki evlerini satmalarina yardimci olmayi taahhut etti Ermenistan dan yeniden yerlestirilen Azeri nufus icin bir dizi ayricalik ongorulmustur SSCB Merkezi Yurutme Komitesi ve SSCB Halk Komiserleri Konseyi nin 17 Kasim 1937 tarihli Tarimda yeniden yerlesim calismalari icin ayricaliklar hakkinda karari Kur Araz ovasina yerlestirilen Azerbaycanli nufus icin de gecerliydi Ilginctir ki bu karar aslinda 1937 de Sibirya Kazakistan ve Uzak Dogu ya yerlestirilenler icin gecerliydi Bu karara gore Ermenistan dan gelen her Azerbaycanli bir goc bileti verilecekti ve bu amacla bu biletlerden 5 000 adet hazirlanarak Ermenistan SSC ye gonderildi Tarihci Vladislav Martynovich Zubok a gore Ermenistan SSC Komunist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri Grigory Arutyunov un onerisi uzerine Stalin Ermenistan SSC deki Azerbaycanli nufusun Azerbaycan a surulmesi emrini vermistir Arutyunov bu onerisini yurtdisindan gelen Ermenilerin sayisinin beklendigi kadar fazla olmamasina ragmen sayilarinin 400 000 oldugu tahmin edilen Ermeni geri donusculere yer acma ihtiyacini gerekce gostererek gerekcelendirmistir Zubok a gore yurtdisindan Sovyet Ermenistan ina sadece 90 000 Ermeni gelmistir Azerbaycanlilar pamuk tariminin ana tarim sektoru oldugu Kur Araz ovasina suruldu ve evleri gelen Ermeniler tarafindan devralindi Kur Araz ovasina uc asamada 100 000 kisinin yerlestirilmesi planlanmisti 1948 de 10 000 1949 da 40 000 ve 1950 de 50 000 Ancak Azerbaycan SSC de insaat calismalari icin yeterli mali tahsisat olmamasi nedeniyle bu plan bu kadar kisa bir sure icinde uygulanamadi Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulunun talebi uzerine yeniden yerlestirme programi 1954 yilina kadar uzatildi Yer degistirmeler resmi olarak 1948 yilinda baslamis olsa da Azerbaycanlilar bu surecin resmi olarak baslamasindan biraz once 1947 yilinin sonlarinda izinsiz olarak tasinmaya baslamislardi Bu konu Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu na bagli Yer Degistirme Dairesi Baskani N A Brutens in Bakanlar Kurulu Baskani T Kuliyev e gonderdigi 15 Mart 1948 tarihli bir raporda ele alinmistir Raporda 200 kadar ailenin Gence ye geldigi ve Azerbaycan in bati bolgelerine yerlesmek istedikleri belirtiliyordu Izinsiz tehcirin temel nedeni daglik ve dag eteklerinde yasayan Azerbaycanlilarin Azerbaycan a tehcir edildiklerinde ovalara yerlestirilecekleri korkusuydu Ermenistan SSC Tarim Bakanligi nin 1939 nufus sayimi ve 1948 verilerine gore bolgede yasayan 25 000 Azerbaycanli aileden sadece 9 000 i ovalarda ikamet ediyordu Dolayisiyla Azerbaycan SSC Bakanlar Kuruluna bagli Tehcir Dairesi nin eksik verilerine gore 1949 yilinda 4 396 kisiden olusan 856 aile Ermenistan SSC den Azerbaycan SSC ye bagimsiz olarak tasinmistir 2 Subat 1948 de Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu Ermenistan dan tehcir edilecek kisilerin kabulu icin yerel bolge idari organlarinin hazirlik yapmasini gerektiren bir karar aldi Devlet Planlama Komitesi Tarim Bakanligi ve Sovhoz yonetimleri de surec hakkinda bilgilendirildi Asil mesele tehcir edilen kisilere arazi ve konut saglanmasiydi ancak tehcir basladiktan sonra devlet kurumlarinin buna hazirlikli olmadigi ortaya cikti Azerbaycan Komunist Partisi Merkez Komitesi nin 19 Mart 1948 de yaptigi gorusmelerde ust duzey parti yetkilileri Teymur Guliyev ve Hasan Seyidov un Ermenistan a gonderilmesine karar verildi Gorevleri tehcir surecini uygulamak icin her iki cumhuriyetin cabalarini koordine etmekti Ayrica Mursal Mammadov da Ermenistan da Azerbaycan makamlarini temsil etmek uzere Erivan a gonderildi Konuyla ilgili olarak Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu 14 Nisan ve 13 Mayis 1948 tarihlerinde iki yeni karar kabul etti Ayrica tehcir edilecek halk arasinda aciklayici calismalar yapilmasi karari alindi Teymur Guliyev ve Hasan Seyidov Ermenistan daki Azerbaycanlil yerlesimlerini ozellikle de Zengezur u ziyaret ettiler ve tehcirin avantajlarini anlatmak icin halkla gorusmeler yaptilar Guliyev 5 Temmuz 1948 de Moskova ya bir mektup yazarak surgun edilenlerin onemli bir kisminin Kur Aras vadisine yerlestirilmesinin mumkun olmadigini belirtmis ve bu insanlarin Azerbaycan in baska bolgelerine yerlestirilmesi icin izin istemistir Kur Aras vadisindeki sulama sisteminin tam olarak gelismedigini ve bolgedeki pamuk tariminin ilerlemedigini belirtti Sovyetler Birligi Tarim Bakanligi ni bolgenin kalkinmasi icin gerekli fonlari ayirmamakla sucladi Daglik bolgelerde yasayan insanlarin Kur Aras vadisi disinda Baku cevresi de dahil olmak uzere Azerbaycan in diger bolgelerine tasinmasi icin izin istedi Surgun edilen insanlarin yeni ikamet yerlerinin Ermenistan daki yasam alanlarinin iklim kosullarini dikkate almasi gerektigini vurguladi Onun planina gore Kur Aras vadisine 1948 de 5 303 1949 da 20 000 Azerbaycanli yerlestirilirken 1948 de 4 697 1949 da 20 000 Azerbaycanlinin baska bolgelere yerlestirilmesi gerekiyordu ancak onerisi reddedildi ve Moskova nin karari orijinal plana bagli kalinmasini gerektirdi 13 Mayis 1948 de Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu 10 945 kisinin Kur Aras vadisine yerlestirilmesine karar verdi Yeni yerlestirilen insanlarin ihtiyaclarini karsilamak ve sulama sistemini gelistirmek icin butceden belirli bir miktar fon da ayrildi Azerbaycanli Abbas Ali oglu Mustafayev in Ermenistan SSC nin Zangibasar ilcesinden Azerbaycan SSC nin Agcabedi ilcesine nakil belgesi 10 Temmuz 1948 de yayinlandi Ilginctir ki tehcir baslangicta sadece Ermenistan daki kolektif ciftliklerde ve devlet ciftliklerinde yasayan Azerbaycanlilar icin dusunulmus ancak 1948 de konu biraz daha genislemistir Sovyetler Birligi nin Metalurji Bakani ve etnik bir Ermeni olan Ivan Tevosyan Azerbaycan in Daskesen kentindeki cevher madenlerinde faaliyetlerin iyilestirilmesi icin Kapan bolgesinden madenlerde calisan yaklasik 100 Azerbaycanli ailenin tasinmasi emrini verdi Bu tur eylemlere bir baska ornek de Sovyetler Birligi Tarim Bakanligi tarafindan alinan bir kararla ilgiliydi Ermenistan Bakanlar Kurulu Baskani A Piruzyan Teymur Guliyev e Moskova nin 29 Eylul 1948 de Ermenistan in Lembeli ve Kerpulu bolgelerinde zeytinyagi ve subtropikal meyveler konusunda uzmanlasmis devlet ciftlikleri kurma karari aldigini bildirdi Sonuc olarak orada yasayan Azerbaycanlilarin Azerbaycan a tasinmasi icin Guliyev den onay istedi Gercekte bu Azerbaycanlilarin yerine Ermeniler yerlestirilecekti Bu talebi guclendirmek icin tehcir idaresini yoneten A Gozalov Guliyev e bu talebi tekrarlayan bir mektup yazdi Tarihci Farid Sefiyev bu iki olguya dikkat cekerek Ermenistan daki Sovyet yonetiminin yuksek elit tabakadaki onde gelen Ermeni figurlerin gucunu kullanarak tehcir edilen Azerbaycanlilarin sayisini artirmaya calismis olabilecegini one surmektedir Lembeli koyundeki tehcir meselesi oldukca karmasik bir hal almistir Koy sakinlerinin tehciri Ermenistan Tarim Bakan Yardimcisi A Grigoryan a emanet edilmis olsa da koyluler belirlenen Salyan bolgesine tasinmak istemediklerini dile getirmis ve itaatsizlik gostermislerdir Lembeli halkini tasinmaya ikna edemeyen bolge yetkilileri kolektif ciftligin genel toplantisinda sahte bir protokol hazirlayarak kolektif ciftcilerin 25 inin rizasini baski altinda aldi Toplantiya 150 kisi katilmis olmasina ragmen protokolde 450 katilimci kaydedilmistir Lembeli kolektif ciftcilerini tasinmaya ikna etmek icin Lembeli kolhoz baskani B Insanov ilce parti merkezine cagrildi ve baski yapildi ancak bu cabalar basarisiz oldu Insanov tehcir kacinilmazsa en azindan Kazah Agstafa ve Tovuz gibi ilcelere tasinmalarini talep etti Aralarinda Samed Vurgun un da bulundugu Azerbaycanli aydinlara bu konuyu gundeme getirmeleri icin cagrida bulunan bir belge halen Azerbaycan Milli Ilimler Akademisi El Yazmalari Enstitusu arsivlerinde muhafaza edilmektedir Sonunda Ermeni yetkili S Karapetyan in emriyle ve polisin de katilimiyla Lembeli koyluleri araclara bindirilerek Gurcistan da Azerbaycanlilarin yasadigi bolgelere nakledilmis onlar da Yerevan a geri gonderilmistir C Velibeyov ve B Insanov bu konuyu Ermenistan Komunist Partisi Merkez Komitesi ne tasimis bunun uzerine hukumet Lembeli sakinlerinin Basargecer daki Zod ve Agkilse koylerine yerlestirilmesine izin vermistir Azerbaycan SSC Tarim Bakan Yardimcisi M Poladov un Ermenistan ziyareti sirasinda hazirladigi bir rapor Lembeli sakinlerinin evlerinin Ermeni aileler arasinda dagitildigini ve Azerbaycan mezarliginin mezar taslari yeni binalarin yapiminda kullanilmak uzere tahrip edildigini belirtmektedir 1950 lerin ortalarinda Ermenistan Komunist Partisi Merkez Komitesi Lembeli deki evlerin eski Azerbaycanli sahiplerine iade edilmesi ve bu kisilerin devlet ciftliklerinde istihdam edilmesi yonunde bir karar aldi Geri donen Azerbaycanlilar ile evlerine el koyan Ermeniler arasinda catismalar cikmis ve iki Azerbaycanli kadin Ermeniler tarafindan oldurulmustur Haziran 1948 de Ermenistan dan surgun edilen 44 Azerbaycanlidan olusan ilk grup Jdanov bolgesine bugunku Beylegan ilcesi ulasti Bu yeni gelenlere gerekli malzemeler saglandi Sovyet yetkilileri bu sekilde tehcir edilmesi planlanan diger insanlara Azerbaycan a vardiklarinda kendilerine yeterli yardimin yapilacagini gostermeyi amacliyordu Komunist Parti surgun edilenleri karsilamak icin sik sik resmi torenler duzenliyordu 1 Kasim 1948 de Teymur Guliyev Sovyetler Birligi Bakanlar Konseyi Baskan Yardimcisi Georgi Malenkov a 7 747 Azerbaycanlinin Azerbaycan a geldigini bildirdi Ayrica 2 834 kisi de Ermenistan dan Azerbaycan a izinsiz olarak goc etmisti Ermenistan SSC Bakanlar Kurulu tarafindan hazirlanan ilk yeniden yerlesim planinda ilk asamada 53 yerlesim yerinden 2 378 hanenin tasinmasi ongorulmustu Bu da toplam 11 244 kisiye tekabul ediyordu Ancak sorun bu rakamin SSCB tarafindan hazirlanan yeniden yerlestirme planinin ilk asamasinda ongorulen rakamlari asmasiydi Bu durum Ermenistan in mumkun oldugunca cok sayida Azerbaycanliyi yerlestirmek istemesiyle aciklanmaktadir Tehcir sirasinda Ermeni kolluk kuvvetleri Azerbaycanli nufusun yeniden yerlestirilmesini saglamak icin insanlari idari olarak korkutmus ve goce zorlamistir Bu tur olaylar Zengibasar ilcesine bagli Saricalar koyunde ve Azizbeyov ilcesine bagli Cul Gomur ve Safoylu koylerinde kaydedilmistir Ermeni tehditleri nedeniyle bu koyleri terk etmek zorunda kalan 35 aile Zar Zeylik koyu Kelbecer ilcesi yakinlarinda mahsur kalmis ve 16 erkek kadin ve cocuk hayatini kaybetmistir Temmuz 1949 da SSCB Ana Yeniden Yerlesim Idaresi ni kurdu Bu idare SSCB Bakanlar Kuruluna bagliydi Idare kurulmus olmasina ragmen tuzugu ancak Kasim ayinda hazirdi Hazirliklarin yetersizligi ve Azerbaycanlilarin Ermenistan dan sinir disi edilmesinde yasanan sorunlar bu idarenin yeniden duzenlenmesine yol acti 17 Aralik 1949 da SSCB Bakanlar Kurulu Ermenistan dan Azerbaycan a 3 500 ailenin daha yerlestirilmesine karar verdi Bu tehcir 1950 yilinda gerceklesecekti Yine 6 Eylul 1950 de alinan yeni bir karara gore Ermenistan dan Azerbaycan a 15 000 aile daha yerlestirilecekti Bu aileler 1951 ve 1955 yillari arasinda yeni yerlesim yerlerine yerlestirilecekti Bu kararin alindigi tarihte baslangicta Azerbaycanlilarin tehcirine gerekce olarak gosterilen yurtdisindaki Ermenilerin Ermenistan a tasinmasi iki yildan fazla bir suredir durmustu Ancak Moskova Azerbaycanlilarin Ermenistan dan sinir disi edilmesini hala onemli buluyordu Ayni zamanda Moskova daki iktidar cevreleri Baku yu 1948 1949 planinda ongorulenden daha az sayida insani tehcir etmekle elestiriyordu SSCB Bakanlar Kurulunun 23 Aralik 1947 tarihli Kolhoz ciftcilerinin ve diger Azerbaycanli nufusun Ermenistan SSC den Azerbaycan SSC nin Kur Araz ovasina tasinmasi hakkinda kararinin 7 Maddesine gore Ulastirma Bakanligi Ermenistan SSC Bakanlar Kurulunun emirlerine dayanarak Azerbaycanli nufusun mallarinin ve hayvanlarinin ozel olarak duzenlenmis dezenfekte edilmis vagonlarla tasinmasini saglamakla gorevlendirilmistir Bu kararin ardindan Vedi Karabaglar Ecmiadzin Zengibasar Gamarli ve Azizbekov bolgelerinden tehcir edilen nufus Erivan Gamarli Sirazli ve Develi istasyonlarindan gonderilmistir Basargecer Nor Bayazet ve Akhta dan tehcir edilenler ise Uluhanli Zangibasar istasyonlarindan esyalari ve hayvanlariyla birlikte yuk vagonlariyla Erivan Nahcivan Minjevan Horadiz Saatli guzergahi boyunca gonderildi Yeniden yerlestirmenin ilerleyisini olumsuz etkilememek icin trenler tren istasyonlarindan gece gecti ve yeniden yerlestirilen nufus toplu halde Kur Araz ovasindaki Ucar Zerdab Ali Bayramli simdi Sirvan Salyan Saatli Sabirabad Yevlah Kurdemir ve Mirbasir simdi Terter ilcelerine tasindi Yeniden yerlestirilen bolgelerde cok az sayida konut kamu binasi ve icme suyu sistemi vardi ve yerel makamlarin bunlari saglama kapasitesi cok sinirliydi Ornegin 1950 yilinda Karadonlu dan gelen bir telgrafta tehcir edilenleri tasiyan 11 vagonun uc gundur bosaltilmadigi ve Zerdab bolgesine yerlestirilmek uzere Ucar istasyonuna gelen 52 ailenin bir aydan fazla bir suredir istasyonlarda kaldigi belirtilmistir Ana Goc Idaresi nin 31 Ocak 1951 tarihli raporuna gore 1948 1950 yillari arasinda iskan edilen 8 110 aileden 4 787 sine konut saglanmamistir Basargecer Ilcesi Azerbaycanlilarin yogun olarak yasadigi bolgelerden biriydi Ilce baskani Talib Musayev in onderliginde yerel halk zorunlu tehcire karsi direnis orgutledi Ermeni yetkililer 600 ailenin bolgeden tasinmasini talep etti ve bu sureci kolaylastirmak icin kamyonlarla birlikte bir komisyon gonderdi Sonunda halkin protestolarini organize eden Talib Musayev azarlandi ve gorevinden alindi Ermeni yetkililer Azerbaycan Turklerini Vedi bolgesinden tehcir etmek icin daha sert yontemler kullandi Tehcirin ilk yili icin yapilan plan 500 kisinin Vedi den tasinmasini hedeflese de 28 Nisan 1948 e kadar 9 915 kisi tehcir icin basvuruda bulunmustur Bu durum SSCB Bakanlar Kurulunun 23 Aralik 1947 tarihli kararinda 1948 yilinda tum Ermenistan SSC den 10 000 kisinin tehcir edilmesinin planlanmis olmasina ragmen gerceklesmistir 1951 den itibaren Ermeni yetkililer tehcir edildikten sonra Ermenistan a geri donenlerin sayisindan sikayet etmeye basladilar Bu sorunu cozmek icin Teymur Guliyev Azerbaycanli surgunlerin Azerbaycan in daglik bolgelerine yerlesmelerine izin verilmesini onerdi Ancak yapilan incelemeler Azerbaycan dan Ermenistan a sadece 215 ailenin geri dondugunu gosterdi Ermeni tarafi bu sayinin 360 ila 376 arasinda oldugunu iddia etmistir Ocak 1952 de SSCB Bakanlar Kurulu 1952 1954 yillari arasinda 3 000 hanenin daha yer degistirmesini ongoren bir plani onayladi Tehcirin askiya alinmasiSurgun 1953 yili boyunca devam etse de Stalin in o yil olumunden sonra yavasladi Stalin doneminde baslatilan bircok proje genel olarak durduruldu 1953 1954 yillarinda cok sayida Azerbaycanli geri donmeye basladi Azerbaycanli yetkililer Tarim Bakan Yardimcisi M Poladov u Ermenistan a gondererek onlari Azerbaycan a geri donmeye ikna etti Bu heyetin hesaplamalarina gore Stalin in olumunden sonra 1 500 aile Ermenistan a geri donmustu Tehcir uygulamasinin hizi Stalin in 1953 teki olumunden sonra yavaslamis olsa da tamamen durmasi biraz zaman almistir Aslinda tehcir Sovyetler Birligi nde Kruscev in liderliginde Stalinizasyondan arindirmanin basladigi 1956 yilina kadar devam etmistir Surgun planinin uygulanmasina iliskin gostergeler de bunu kanitlamaktadir 1954 yilinda 749 hane 3 368 kisi 1955 yilinda 207 hane 965 kisi ve 1956 yilinda 360 hane 1 543 kisi Yer adlarinin degistirilmesiTehcirin yol actigi sorunlardan biri de bolgedeki tarihi yer isimlerinin degistirilmesi surecinin hizlanmasi olmustur Ikinci Dunya Savasi ndan sonra iki olay bu sureci hizlandirmistir Bunlardan ilki 90 000 kadar Ermeni nin yurtdisindan Ermenistan a goc ettirilmesi ikincisi ise Azerbaycanlilarin kitlesel olarak goc ettirilmesidir Azerbaycan Turklerinin Ermenistan dan zorla goc ettirilmesinin yani sira yerlesim yerlerinin isimlerinin degistirilmesi egitim ve kultur kurumlarinin kapatilmasi ve bolgelerin birlestirilmesi operasyonlari yapildi 1947 ve 1953 yillari arasinda 60 tan fazla Azeri yerlesim yerinin ismi degistirildi 19 Eylul 1950 de Ermenistan SSC Yuksek Sovyeti nin karariyla tren istasyonlarinin isimleri de degistirildi Kolagir Tumanyan Hamamli Spitak Ortakilse Maisyan Tomardas Vapdakar oldu Arpacay Akhuryan Bugdases Baghravan Karakula Gedan Eleyez Aragats Bogutlu Armeni Karaburun Garmrasen oldu Kamisli Sovetasen Uluhanli Masis Imansahli Mihciyan Gemerli Artasat ve Sirazli Aytsavan oldu Ermenistan SSC Yuksek Sovyeti nin 19 Mart 1951 tarihli bir baska karariyla Dilican ilcesi Icevan la Azizbekov ilcesi Mikoyan la Alayaz ilcesi Vedi yle ve Gukasyan ilcesi Amasya yla birlestirildi Azerbaycanli personelin gorevden alinmasinin ardindan bu ilceler ayrilarak yeniden bagimsiz ilceler haline geldi Tehcir Ermenistan da Azerbaycanli nufusun yasadigi bolgeler arasindaki baglantilari da bozdu Tehcirden once Ermenistan daki Azeri yerlesim yerleri birbirleriyle siki bir baglanti icindeydi ve Azerbaycanli mahalleleri neredeyse birbirine bitisikti Ancak Ermeniler tarafindan duzenlenen tehcir plani nedeniyle tarihsel olarak kurulmus olan bu baglantilar kopmustur Goyce Golu nun sag kiyisinda Kamo ve Martuni bolgeleri yasayan Turklerin tehciri Derecicek Garnibasar ve Dereleyez bolgelerinin Sevan in sol kiyisiyla olan baglantisini Gemerli nufusunun tehciri Zengibasar ve Vedibasar arasindaki baglantiyi Gumru nun tehciri ise Agbaba Pembek ve daglik Borcali arasindaki baglantiyi kopardi Talin Artik Astarak Oktemberyan ve Kotayk ilcelerinde yasayan son Azerbaycanlilar da bu ilcelerden tamamen cikarildi Ayrica Erivan Pedagoji Enstitusu nun Azerice egitim veren dort fakultesi kapatilarak Baku ye tasindi Bu Azerbaycan SSR NS nin 1 Temmuz 1948 tarihli 700 sayili ozel kararinda ayrintili olarak tartisilmistir Tehcir surecindeki sorunlar ve itirazlarToplu surgunun en tartismali yonlerinden biri gonullu olarak yapildigi belgelenmesine ragmen gercekte Azerbaycan a zorunlu bir surgun olmasiydi Surgunle ilgili bir diger onemli sorun da tehcir edilenlerin istihdamiyla ilgiliydi SSCB Yuksek Sovyeti nin 10 Mart 1948 tarihli Ermenistan SSC den Azerbaycan SSC nin Kur Araz ovasina kolektif ciftcilerin ve diger Azerbaycanli nufusun tehciriyle ilgili onlemler hakkinda kararnamesinin III maddesinde bakanliklarin dairelerin ve isletmelerin baskanlarinin Ermenistan SSC den Azerbaycan SSC nin Kur Araz ovasina tehcir edilen kisilerin derhal isten cikarilmasini saglamalari emrediliyordu Ermeni yonetim ve isletme liderleri bu direktifi Azerbaycanli kolektif ciftcilerin iscilerin ve calisanlarin toplu olarak isten cikarilmasini baslatmak icin kullandilar Tehcir sureci yonetimdeki eksiklikleri zayif koordinasyonu yetersiz finansmani ve Sovyet burokrasisindeki diger yaygin sorunlari ortaya cikardi Teymur Guliyev tehcirin baslangicinda yeterli konut ve arazinin olmamasi ve iklim uyumsuzlugu nedeniyle Ermenistan in daglik bolgelerinden yerinden edilmis kisilerin israrli basvurulari nedeniyle yerinden edilmis kisilerin bir kisminin Azerbaycan in diger bolgelerine yonlendirildigini belirtti Bu Moskova nin daha once bu kisilerin Kur Araz ovasina yerlestirilmesi yonundeki talimatlarina aykiri olarak gerceklestirilmistir Guliyev ayrica Ermeni kolhozlarinin yerinden edilmis kisilere is gunleri icin son odemeleri yapmadigindan ve Azerbaycan daki kolhozlara aktarilacak mulklerinin uygun sekilde tazmin edilmediginden sikayet etti Azerbaycanlilarin izinsiz hareketlerini onlemek icin tedbirler alinmasi konusunda endiseliydi Azerbaycan yonetiminin endisesi iki yonlu idi siyasi ve devlet kontrolu ile ilgili Oncelikle endise insanlarin SSCB icinde izinsiz dolasiminin onlenmesiyle ilgiliydi Sovyetler Birligi nde Stalin doneminde kolhoz sakinleri ic pasaporttan mahrumdu ve bir yerden baska bir yere ancak ozel izinlerle gidebiliyorlardi Sehir sakinlerinin Sovyetler Birligi icinde hareket etmeleri icin de bazi kisitlamalar vardi ancak bunlar daha yumusakti ikamet izni propiska almak icin ikamet ettikleri yerlere kayit yaptirmalari gerekiyordu Yer degistirmenin resmi olarak baslamasindan once bile bazi Azerbaycanli aileler resmi izin almadan Azerbaycan a tasinmaya basladi Mart 1948 de Azerbaycanli yetkililer Bagirov ve Guliyev yerel yetkililere bu tur bir yeniden yerlesimi yasaklayan gizli bir yonerge gonderdi Yasadisi Azerbaycanli ailelerin cogu Ermenistan sinirindaki bolgelere yerlesti Ornegin Mart 1948 de Kazah taki bir yerel yetkili sekiz ailenin buraya geldigini bildirdi Buna ek olarak baska raporlar 200 yasadisi Azerbaycanli ailenin Gence Kazah Semkir Agstafa ve Gedebey gibi Ermenistan sinirina yakin bolgelere geldigini belirtmistir Gence ye gelenler dogrudan Yerevan dan gelmislerdir Azerbaycan da tehciri denetleyen ofisin baskani Brutents bu durumun Ermenistan ve Azerbaycan arasinda tehcirle ilgili bilgi eksikliginden kaynaklandigini gozlemlemistir Ermenistan daki bazi Azerbaycanlilar Azerbaycan a tasinarak mevcut oldugu soylenen yardimdan yararlanmak istedi Ayrica daha fazla kariyer firsatina sahip olmayi ve anadillerini kullanmayi umduklari kardes cumhuriyetlerinde yasamayi tercih ettiler Bazi Azerbaycanlilar Ermenistan da karsilastiklari zulumden memnun olmadiklarini ve Azerbaycan da daha iyi bir yasam umduklarini ifade ettiler Bu Guliyev in Malenkov a yazdigi mektupta bahsi gecen izinsiz yerlestirme ile ilgili sorunun ikinci boyutuydu Azerbaycanli yetkililer tarafindan acikca ifade edilmese de Guliyev in Birlik yetkililerinin dikkatini tehcirden kaynaklanan siyasi sorunlara cekmeye calistigi dusunulmektedir Arsiv belgelerine gore surgun edilenler arasinda bu karara iliskin guclu bir memnuniyetsizlik vardi Ornegin Cevahir Nazarova Stalin e yazdigi 11 Nisan 1948 tarihli bir mektupta zorunlu tehcirden sikayet ediyordu Koyundeki herkesin Azerbaycanli oldugunu kocasi Ikinci Dunya Savasi nda oldukten sonra dort cocugunu tek basina buyuttugunu gelecekte kendisine yardim etmelerini planladigini ancak simdi tum koyun zorunlu tehcire tabi tutuldugunu yaziyordu Koydeki hic kimsenin dogdugu koyu terk etmek istemedigini de sozlerine eklemistir Bu karar neye dayaniyor Sovyetler Birligi nin temel yasasi olan anayasamiza aykiri oldugunu anliyorum Ben esit haklara sahip bir Sovyetler Birligi vatandasiyim YUrdumda kalip bana ihtiyac duyulan her yerde Ermeni kardeslerimin yaninda calismak istiyorum Bir diger Azerbaycanli Ali Seyidov ise Stalin e yazdigi mektupta evinin insaatina cok para harcadigini artik baska bir yere tasinmak zorunda kaldigini belirterek bu tasinmayla birlikte evlerini kaybedeceklerini soyledi Azerbaycanli nufusun Ermenistan SSC den Azerbaycan SSR ye yerlestirilmesi gonulluluk ilkesine dayanmasina ragmen koyumuz dahil olmak uzere Ermenistan dan zorla yerlestirme islemi gerceklestirilmektedir Ornegin Lambeli koyu Telman kollektif ciftliginin kollektif ciftcilerinin genel toplantisinda yeniden yerlesim meselesinin tartisilmasi sirasinda kollektif ciftcilerin hicbiri Azerbaycan SSC ye tasinmayi kabul etmedi Bu yilin haziran ayinda Azerbaycan temsilcisinin kollektif ciftcilerin ikinci genel toplantisina katilmasi gerekiyordu ancak toplanti onun katilimi olmadan gerceklesti Toplanti Icisleri Bakanligi nin baskisi altinda yapilmis Ilce Icra Kurulu Baskani ve Raykom Sekreteri demokrasiyi ihlal ederek protesto yapmamiza izin vermediler Ayni zamanda Ermenistan SSC Icisleri Bakanligi Baskani Khoren Grigoryan tehcirle ilgili gizli bir rapor hazirladi Raporda tehcir edilen Azerbaycanlilarin arasinda protestolara yol acan olaylarin meydana geldigi kaydedildi Azerbaycanlilarin tehciri Turkiye ile olasi bir savas durumunda Sovyetler Birligi nin kendilerine guvenmediginin bir isareti olarak algiladiklari belirtiliyordu Bu daha genis bir jeopolitik baglamda anlasilabilir Ikinci Dunya Savasi nin sonunda Moskova nin Turkiye ye karsi toprak taleplerinde bulunmasi Turkiye nin ABD ye yakinlasmasina yol acmistir ABD ile bu yakinlasma Sovyetler Birligi icinde onemli bir Turk karsiti kampanya ile sonuclandi 1936 1937 ye kadar o zamanlar Turk olarak anilan Azerbaycanlilar bu gelismelerden endise duyuyordu Resmi Sovyet propagandasi ve yeni tarih teorisi Azerbaycanlilari Turk miraslarindan uzaklastirmaya baslamisti bile Grigoryan a gore Azerbaycanlilarin endiselerinin birincil nedeni daglik bolgelerden duzluk alanlara tasinma konusundaki isteksizlikleriydi Ikinci neden tasinacak insanlar arasinda bilgilendirme ve propaganda calismalarinin iyi organize edilememis olmasiydi Ucuncu neden malzemelerin azligi ya da gecikmesi dorduncu neden ise Azerbaycan Yer Degistirme Komitesi nin hareketsizligiydi Rapora gore tehcire tabi tutulan Azerbaycanlilardan biri olan Tepakoy koyunden Han Ahmet oglu Ismayilov sunlari ifade etmistir Yer degistirmenin gonullu olacagi yalan Bize tipki Ahalkalakin in Azerbaycanlisi Daha once surgun edilen Ahiska Turklerini ifade ediyor gibi davraniyorlar Bizi arabalara trenlere bindirip Kazakistan a gonderecekler Ilk kararda Saglik Bakanligi na yerinden edilenlerin saglik durumlarinin takip edilmesi talimati verilmis olsa da bu alanda durum iyi degildi 13 Agustos 1951 de Stalin e gonderilen Ermeni SSC nin Zengibasar ilcesine bagli Rahimabad Cobankara koyunun sakini Amir Ismayilov sunlari soyledi Sevgili babamiz Stalin 1950 yilinda Ermenistan SSC den Azerbaycan SSC ye nakledildigimizi size bildiriyorum Yine Ermenistan a donmek zorunda kaldik Cunku Azerbaycan da bizim icin uygun yasam kosullari yok Azerbaycan in iklimi bizim icin uygun degil Cocuklarimiz orada telef oldu biz de bugun hala hastayiz Sevgili babamiz Sizden Ermenistan SSC de tekrar yasamamiza izin vermenizi rica ediyoruz Azerbaycan SSC Bakanlar Kuruluna bagli Tehcir Dairesi Baskani N Allahverdiyev in raporunda soyle yaziyordu Bircok ilcede tibbi ve sihhi calismalar gerekli duzeyde organize edilmemistir Bu tur durumlara en cok Agcabadi ve Safaraliyev ilcelerinde rastlanmaktadir buralarda ilce saglik mudurlukleri yerinden edilmis kisilere yonelik tibbi hizmetlere gereken ozeni gostermemektedir Bu durum yerinden edilen insanlar arasinda yaygin bir memnuniyetsizlige neden oldu ve Safaraliyev bolgesindeki Caparidze kolhozuna yerlestirilen yerinden edilen insanlar arasinda olum vakalari bile yasandi Mulklerinin yurtdisindan gelen Ermenilere verilecegini bilen Azerbaycanlilar bazen esyalarini tahrip ediyorlardi Geygumbat koyunden Abbas Aliyev ve Ismayil Rahimov sunlari soyledi Biz kolhozda karsiliksiz calisiyoruz Tum urunlerimiz Ermenilere verilecek Genel olarak Ermenilerle yasamak cok zor cunku bize baski yapiyorlar ve kolhozda bile bize uygun is vermiyorlar Rencber koyunden Ibrahim Nasirov sunlari soyledi Tehcir Turk saldirilarindan korkan Sovyet hukumeti tarafindan gerceklestirildi cunku sinirda yasayan Azerbaycanlilara guvenmiyorlar Ikinci olarak Sovyet Ermenistan i tum Ermenileri toplayip Sovyet hukumetinden ayri bir devlet kurmak istiyor Ermenistan SSC Sekreteri A Khanjian in planina gore dunyanin her yerinden Ermeniler gelmeli Nahcivan Ermenistan la birlesmeli ve tum Azerbaycanlilar Azerbaycan a yerlestirilmelidir Ve simdi Khanjian in hayali gerceklesiyor Yakin zamanda Ermenistan hukumetinin Nahcivan i talep ettigini ancak Azerbaycan hukumetinin bu talebi reddettigini duydum Seyfulla Suleymanov un Ermenistan da yasamamaliyiz Savas baslarsa Ermeniler bizi oldurur sozlerinin aksini dusunen Azerbaycanlilar da vardi Ornegin Syznek koyundeki kolhozun baskani Bashir Taghiyev Yeni bir yere tasinmaktansa dogdugum koyde olmek daha iyidir dedi Comertli koyunden Celal Gurbanov sunlari soyledi Bircok insan Azerbaycan in ne kadar sicak oldugunu bilmiyor Biz Azerbaycanlilar 1918 1919 yillarinda kendimizi kurtarmak icin Ermenistan dan Nahcivan a kactik Biz 14 kisiydik ve iki yil sonra sadece 3 umuz hayatta kaldik 11 kisi sicaktan ve hastaliklardan oldu Burasi Nahcivan ama Mingacevir daha da kotu Cok kaybimiz olacak Grigoryan ayrica Ermeni yetkililerin maddi tazminat vermeyecegine dair soylentiler oldugunu bunun da Azerbaycanlilari calismayi birakmaya meyve bahcelerini ve ciftliklerini tahrip etmeye yonelttigini sozlerine ekledi Grigoryan ayrica Ermeniler tarafindan yapilan provokatif aciklamalara da dikkat cekti Ornegin Erivan dan Ervand Mesropyan sadece Azerbaycanlilarin Ermenistan dan degil Nahcivan dan da tehcir edilmesi gerektigini belirtmis ve bunu bolgenin Ermenistan a baglanmasi gerekliligiyle gerekcelendirmistir Bu raporlar Guney Kafkasya daki iki etnik grup arasindaki guvensizligin guclu bir sekilde devam ettigini gostermektedir Moskova tehcir planini kabul edip uygulayarak bu iki grup arasindaki gerilimi daha da arttirdi Buna ek olarak Ermenistan daki Azerbaycanlilar tehcirin gelecekte toprak taleplerine yol acabileceginin farkindaydilar ve Turkiye ile olasi bir savasi ikna edici bir aciklama olarak gormuyorlardi Tehcirin iki nedeni olduguna inaniyorlardi Ermenilerin yayilmaci arzulari ve Turkce konusan Azerbaycanlilara karsi dusmanlik Grigoryan in raporunda da belirtildigi gibi hicbir Azeri resmi aciklamayi kabul etmemistir Grigoryan in raporunda ayrica Erivan Leninakan ve cumhuriyetin diger sehir ilce ve koylerindeki Azerbaycanlilarin tehciriyle ilgili olarak Ermeni nufus tarafindan milliyetci duygularin dile getirildiginden bahsedilmistir Grigoryan sunlari ekledi Azerbaycanlilarin evlerini terk etmek istemediklerini gosteren cok sayida bulgu elde ettik Sevdiklerinin mezarlari basinda yaklasan ayrilik icin yaktiklari agitlar yer degistirme konusundaki isteksizliklerini gosteriyor Azerbaycanlilar ve Ermeniler nasil dostluk icinde yasayabilir Tarihsel olarak Ermeniler ve Azerbaycanlilar arasinda dusmanlik vardi ve bu gelecekte de devam edecek Bu nedenle Ermeniler Azerbaycanlilari Ermenistan dan kovmaya karar verdiler Benden sonra kimse bir sey kazanmasin diye kendi evimi yiktim Tehcire maruz kalan Hamid Mammadov Ermenistan daki Azerbaycan temsilcileri tarafindan 12 Nisan 1948 tarihinde Azerbaycan Komunist Partisi ne gonderilen bir raporda Ermeni yetkililerin 1948 yili boyunca Azerbaycanlilarin ve Ermenilerin birlikte yasadigi 53 yere 11 244 kisiyi yerlestirmeyi planladiklari belirtilmistir Temsilcilerden biri olan Mursal Mammadov bu yerlerden ikisinin Noyemberyan bolgesindeki Lembeli ve Zengibasar bolgesindeki Mehmandar buyuk yerlesim yerleri oldugunu ve bu nedenle 1948 yili icinde Azerbaycan a yerlestirilmelerinin hazirlik eksikligi nedeniyle ayri yerlere dagitilmalari anlamina gelecegini belirtti Ermeni temsilcilerine 1948 yilinda yurtdisindaki Ermenilerin planlanan tehcirinin ertelenmesi ve kazanilan zamanin bu iki bolgenin sakinlerinin birlikte yasayabilecegi bir yerlesim yeri hazirlamak icin kullanilmasi onerilmistir Ancak bu talep bu iki bolgenin sosyo ekonomik onemini gerekce gosteren Ermeniler tarafindan reddedildi Ayni raporda Mursal Mammadov Azerbaycanlilarin tazminat surecinden hosnutsuz olduklarini Ermeni kolhoz liderlerinin SSCB nin 4 Mart 1948 tarihli kararinin IV maddesini ihlal ettiklerini iddia ettiklerini ve Erivan da yasayan Azerbaycanlilarin istihdam sorunlari nedeniyle Azerbaycan a tasinmak istediklerini belirtmistir Ayrica tehcir gerceklesecekse Azerbaycanlilarin bulunduklari yerlere benzer iklime sahip bolgelere yerlestirilmeyi talep ettikleri belirtilmistir Surgun basladiktan sonra mevcut sorunlar daha da kotulesmistir Bu sorunlar su sekilde karakterize edilebilir Sozde gonullu tehcire karsi muhalefet vardi Ermeni yetkililer ve yerel burokratlar tehcire tabi tutulanlara yasal olarak gerekli tazminatin saglanmasinda engeller yaratti Sonuc olarak Azerbaycanlilar mal ve mulklerinin cogunu Ermenistan da birakmak zorunda kaldilar Azerbaycan tarafi gelen insanlarin ihtiyaclarini karsilamakta zorlandi Moskova yeni gelenler icin konut ve diger altyapinin hazirlanmasi icin yeterli fon ayirmadi Sovyet gozetim mekanizmasinin gozetimi disinda gerceklesen izinsiz hareketler Moskova Erivan ve Baku de endise yaratti Bu hareketler iki yonlu olmustur bazi Azerbaycanlilar siniri gecerek izinsiz olarak Azerbaycan a yerlesmis tehcir edilenlerin bir kismi da yetersiz altyapi nedeniyle yeni yerlerine uyum saglayamayarak Ermenistan a geri donmustur Tazminat konusu temel sorunlardan biri olmaya devam etti SSCB Tarim Bakan Yardimcisi S Khoshtaria hem Ermenistan hem de Azerbaycan bakanlar kurullarina gonderdigi mektupta yerlerinden edilen Azerbaycanlilarin uygun tarimsal tazminati almadiklarini ve mulklerinin degerlendirilmedigini bildirdi 19 Temmuz 1948 de Azerbaycan Tehcir Dairesi mufettisi M Maharramov Poghosyan adli bir Ermeni nin Gemerli tren istasyonunda Azerbaycanlilar icin cok sayida sorun yarattigini bildirdi Trenlerin gelisini kasitli olarak geciktirmis insanlarin esyalarini trenlere yuklemelerini engellemis ve trenlerin planlanandan daha erken hareket etmesine neden olmustur Sonuc olarak iki kadin ve bir erkek trene binemedi ve 12 yasindaki bir cocuk trenden duserek basindan yaralandi Azerbaycan Bakanlar Kuruluna bagli olarak calisan bu dairenin baskani N Allahverdiyev 13 Ocak 1949 da bu ve diger sorunlari siralayarak bu tur ihtiyaclarin 69 ailenin Ermenistan a donmesine neden oldugunu belirtti Ayrica Seferaliyev Caddesi nde meydana gelen bazi olumcul olaylardan da bahsetti Lembeli koyu sakinlerinden Ali Seyidov Mircafer Bagirov a hitaben yazdigi sikayet dilekcesinde tehcirin gonullu olmasi gerekirken tum koyun goce zorlandigini belirtmistir Bu koyde gonullu yer degistirmeyi saglamak icin yapilan ilk toplantidan sonra kimse ayrilmak istemedi ve Ermenistan Icisleri Bakani nin baskisiyla ikinci bir toplanti yapildi Ali Seyidov Bagirov a yazdigi mektupta soyle devam etti Asagilanmaya ve zorbaliga maruz kaliyoruz Tasinma kararindan haberdar degiliz ve tasinmanin gonullu mu yoksa zorunlu mu oldugunu bilmek istiyoruz Ayrica mulklerimize ne olacagini da bilmiyoruz Bu nedenle Yoldas Bagirov size yuzyillardir vatanimizda yasadigimizi goz onunde bulundurmaniz icin cagrida bulunuyoruz Bazi Azerbaycan koyleri yeni cozumler ariyordu Ornegin Megri bolgesindeki Azerbaycan koyu Nuvedi deki Kizil Sinir Kolhozu sakinleri Stalin e bir mektup gondererek koylerinin 1920 yilina kadar Zengilan bolgesinin bir parcasi oldugunu ve simdi koyun Azerbaycan in yetki alanina dahil edilmesini istediklerini belirttiler Bu sayede surgunden kurtulacaklarina inaniyorlardi Mektupta su ifadeler yer aliyordu Bu yilin Nisan ayinda Ermenistan daki Azerbaycanlilarin Azerbaycan da yasamasi gerektigi icin koy halkiyla birlikte Azerbaycan SSC ye tasinmamiz gerektigi konusunda bilgilendirildik Koyumuz Nuvedi her iki cumhuriyetin sinirinda yer aliyor 1920 yilina kadar Azerbaycan SSC nin Zengilan ilcesine bagliydi ancak daha sonra Ermenistan SSC nin Megri ilcesine dahil edildi Demiryolu hattinin insasi iki cumhuriyeti birbirine baglamistir Tum bunlari goz onunde bulundurarak Nuvadi koyunun yerinin degistirilmesi yerine eskiden oldugu gibi Azerbaycan SSC nin Zangilan ilcesine geri verilmesini onemle rica ediyoruz Bu arada Azerbaycan makamlari yeni gelenleri barindirmaya hazir degildi ve bircogu depolara ve benzeri yerlere yerlestirildi Yiyecek ve yasam icin gerekli malzemeler saglanmadi Cocuklarin egitim ihtiyaclari bile kotu organize edilmisti Yerel hukumet organlari yeni gelenlere olumlu davranmadi Ermeni tarafi Azerbaycan i tehcir planini baltalamakla sucladi Yeni gelenlerin bir kismi Karabag in daglik bolgesine yonlendirildi ve buradaki yerel otorite merkezi hukumeti onlari gondermekle sucladi Azerbaycan da yasayan Ermeniler de durumlarindan memnun degillerdi Ornegin Saumyan bolgesinde yasayan Ermeniler Moskova ve Baku ye mektuplar gondererek yeni gelen Azerbaycanlilardan sikayetci oldular Ozellikle Martuni bolgesinde Ermeniler Azerbaycanlilarin gelisine siddetle karsi cikmistir Buna karsilik Azerbaycanli gocmenler de Bagirov a yerel Ermenilerin kendilerine karsi tutumlarindan sikayet ederek bazilarinin suc cevreleri ve Tasnaksutyun gibi milliyetci gruplarla baglantilari oldugunu belirtmislerdir Burada bir grup Ermeni bize karsi zulum orgutledi baris icinde yasayamiyoruz Onlar burjuvazinin kalintilari milliyetciler ve bize karsi ihbarlar yaziyorlar Bunlar arasinda Komunist partiden ihrac edilen ve kolhoz mallarini zimmetine gecirdigi icin bes yil hapis yatan Uzunyan Arutun ve yine partiden ihrac edilen ve bes yil hapis yatan Grigoryan Usik de var Ayrica babasi bir Tasnak olan ancak partiye katilmak icin bu bilgiyi gizleyen Z Sahnazaryan Yer degistirme icin gerekli teknik kaynaklarin tahsis edilememesi yetkililerin raporlarina da yansidi 1949 da Azerittifak yeniden yerlestirme onlemleri icin tek bir metrekup kereste tahsis etmedi ve 1948 de bu onlemler icin tahsis edilen kereste baska amaclar icin kullanildi Azerbaycan a yerlestirildikten sonra bazi Azerbaycanlilar buradaki Ermeni burokratlarla sorunlar yasamistir Ornegin Samkir bolgesine yerlestirilenler bu konuda Bagirov a mektup yazmislardir Samhor un mustesar yardimcisi Hocayan bir toplantida Ermenistan dan gelenlere karsi 150 200 sikayeti oldugunu soyledi Yoldas Bagirov biz anavatanimiz icin kanimizi doktuk Madem buradan surgun edilecektik neden Ermenistan dan tehcir edildik Eger bizi buradan gondermeye karar verdiyseniz Ermenistan daki ciftliklerimize geri donmemiz icin Yoldas Arutyunov ile anlasmanizi rica ediyoruz Sikayetlerin ve sorunlarin artmasi Azerbaycan Goc Idaresi ni bu konulari gorusmek uzere DKOO ile birlikte bir komisyon olusturmaya sevk etti 1948 yilinda Martuni ye gelen 570 Azerbaycanli vardi Buradaki cocuklarin hepsine egitim verilmedi ve Guneycertare koyunde bir Azerbaycan dili ogretmeni ilce egitim muduru Ulubabayan tarafindan gecerli bir neden gosterilmeksizin gorevden alindi ve Azerbaycan dilinin ogretimi Azerice yi zar zor konusabilen okul mudurune verildi Bir diger Azerbaycanli ogretmen Museyib Mammadov un da gorevine son verildi Ayrica okulun kutuphanesinde neredeyse hic Azerbaycan dilinde gazete dergi ya da diger yayinlar yoktu Koye yerlestirilen 58 kollektif ciftciye is saglanmadi ve yerlestirildikleri yerlerin cogunun onarima ihtiyaci vardi Bu konulari gorusen komisyon yerel liderler Amirhanyan ve Bakhsiyan i sucladi Yine Martuni nin Kis koyune yerlestirilen Azerbaycanlilar yerel yetkilileri kendilerine yasal olarak taninan haklari ve diger ihtiyaclari saglamamakla sucladilar Dolayisiyla ne Ermenistan daki ne de DKOO daki Ermeniler Azerbaycanlilarin kendi bolgelerinde kalmasini istemiyordu Ilginctir ki Ermeni yetkililer de tehcir ettikleri Azerbaycanlilarin Nahcivan a gitmesini istememistir Nahcivan uzerinde toprak iddialari olan Ermeniler buradaki etnik dengeyi kendi aleyhlerine degistirmekten cekiniyorlardi Ornegin Azerbaycanli yetkililer Vedi ilcesindeki Azerbaycanlilari Nahcivan a yerlestirmek istemelerine ragmen Ermeni Bakanlar Kurulu Nahcivan daki sinirli is olanaklarini gerekce gostererek buna karsi cikmistir Bunun uzerine Azerbaycan Nahcivan da pamuk yetistiriciligini gelistirme karari alarak bu yerlestirmeye zemin hazirlamis ve Ermenistan in Norasen ilcesinden 500 haneyi Nahcivan a tasimistir Sovyet doneminin alisilmadik protestolarindan biri de Arpacay ve Aras nehirleri boyunca yasayan bir grup Azerbaycanli tarafindan yapildi Aciklamalarinda tehcir edilmek yerine Iran veya Turkiye ye gitmenin daha iyi olacagini ifade ettiler ve bazilari daha once ayrilmamakla hata yaptiklarini soyledi Tasinmaya karsi protestolar sadece siradan insanlar tarafindan yapilmadi Bazen bu tur protestolar Sovyet sisteminde yuksek mevkilerde bulunan veya bulunmus kisiler tarafindan da dile getirilmistir Ornegin Mirza Bashirov Gesem Sahbazov Ibish Abbasov Yakub Garibov Rahim Allahverdiyev Yusuf Abbasov ve T Musayev toplu tehcire karsi ciktiklari icin Ermenistan Komunist Partisi Merkez Komitesi Burosu nun ozel bir direktifiyle gorevlerinden alindilar Bundan sonra bazilari Azerbaycan a tasindi ve orada calismaya basladi Bu kisilerden biri Karabaglar ilce parti komitesinin birinci sekreteri olarak gorev yapan ve tehcir politikasini sert bir sekilde elestirdigi icin cumhuriyet yetkilileri tarafindan agir zulme maruz kalan Cafer Velibeyov du En buyuk sorunlardan biri iklim farkiydi Tehcir surecinde yer degistirenlere gerekli kaynaklarin saglanmamasi iklim farkliliklari ve saglik kosullarinin uygun sekilde duzenlenmemesi nedeniyle onemli sayida insan hayatini kaybetti Her uc kisiden biri yeni kosullara sicak ve kuru iklime ve ev erzaklarinin eksikligine uyum saglayamamis aclik ve hastaliktan olmustur G Mammadov ve S Asadov a gore tehcire maruz kalanlar arasinda onemli sayida kayip vardi Azerbaycan Turklerinin zorunlu tehciriyle ilgili bir diger mesele de tehcir edilen nufusa verilmesi gereken kamu ve ozel ciftliklere ait hayvanlar meselesiydi Tehcir edilen nufus Azerbaycan SSC ye gelirken kamu ciftliklerinden 4 502 bas sigir 12 720 koyun 206 at ve 66 domuz ozel ciftliklerden ise 2 607 bas sigir 4 168 koyun ve 64 at getirmistir N Allahverdiyev in Ermenistan dayken hazirladigi bir raporda tehcir sirasinda 1 000 den fazla Azerbaycanli ailenin kamu mallarina dokunmadan Ermenistan topraklarini terk ettigi belirtilmektedir Tehcir edilenlerin sayisiBu surecte Ermenistan dan gelip Azerbaycan a yerlesen Azerbaycanlilarin sayisi hakkinda farkli gorusler bulunmaktadir Konunun karmasikligi resmi olarak yer degistirenlerin yani sira Ermenistan dan Azerbaycan a gonullu olarak goc edenlerin sayisini tam olarak belirlemenin zorlugundan kaynaklanmaktadir Ayrica resmi hesaplamalar sadece Kur Araz bolgesine yerlesen Azerbaycanlilari bu surecin bir parcasi olarak kabul ederken Ermenistan dan resmi olarak tehcir edilen bircok kisi Kur Araz Ovasi disindaki yerlere yerlesmistir Ermeni kaynaklarina gore Kur Araz ovasina yerlestirilenlerin sayisinin 58 5 bin kisi oldugu belirtilmektedir Sorunlardan biri Sovyet resmi cevrelerinin her hanenin 5 kisiden olustugunu varsayarak hane sayisina gore hesaplama yapmasidir ki bu bizim durumumuzda dogru degildir Cunku Ermenistan da Azerbaycanli hane basina dusen kisi sayisi Ermeni hane basina dusen kisi sayisini onemli olcude asmaktadir Bu durum tarihci ve nufus bilimci V I Kozlov tarafindan da dogrulanmaktadir Ona gore Ermenistan SSC nin kirsal bolgelerinde yasayan Ermeniler arasinda dogum orani oldukca dusukken Azerbaycanlilar arasinda bu oran onemli olcude daha yuksekti Azerbaycan SSC Bakanlar Kuruluna bagli Goc Dairesi nin 1956 tarihli nihai raporuna gore Ermenistan SSC den Azerbaycan SSC ye yerlestirilen Azerbaycanlilarin sayisi 58 847 kisiydi 13 230 hane Ancak tarihci Esad Gurbanli hesaplamalarini Kozlov un arastirmasina dayandirarak ve Ermenistan da Azerbaycanli hane basina dusen ortalama kisi sayisini 7 8 olarak kabul ederek tehcir edilen kisi sayisinin yaklasik 100 000 civarinda oldugunu tahmin etmektedir Gurbanli ayrica bu iddiasini Ermenistan daki Azerbaycanlilarin dogal nufus artis hiziyla iliskilendirerek gerekcelendirmektedir Nufus dinamikleri ve Ermenistan SSC deki Azerbaycanli nufusun cesitli yillardaki ortalama yillik artisi incelendiginde bu rakamin dogrulugu teyit edilmektedir Tehcir arifesinde Ermenistan daki Turklerin sayisinin 170 000 i astigi kaydedilmistir Resmi bilgilere gore Ermenistan dan 100 000 den fazla kisi tehcir edilmisse tehcirden sonra Ermenistan da 70 000 den fazla kisi kalmistir Ermenistan SSC nin tum nufusuna iliskin 1959 nufus sayimi sonuclarina gore Azerbaycanlilarin sayisi 107 7 bindi Cesitli yillarda yillik ortalama artis 3 0 binin uzerinde olmustur Tehciri takip eden yillarda yillik ortalama artis 2 1 iken mutlak azalma 1 16 olmustur Eger 1949 ve 1959 yillari arasinda Azerbaycan nufusunun yillik ortalama artisi 2 1 ise Azerbaycan nufusu 10 yilda 20 000 den fazla artmistir Tum bu analizden Azerbaycan SSC ye tasinan nufusun 100 000 in uzerinde oldugu geri donenlerin ise yaklasik 10 000 ila 12 000 arasinda oldugu sonucuna varilabilir Bahtiyar Necefov surgun edilenlerin sayisi hakkinda sunlari bildirmektedir Azerbaycan Tarim Bakanligi ndan alinan bilgiye gore Cumhuriyet Bakanlar Kurulu na gonderilen 14 Ekim 1954 tarihli mektup 1948 1953 yillari arasinda Ermenistan dan Kur Araz ovasina 11 914 hane 53 000 kisi yerlestirilmistir Ancak bu rakamlar tehcir mekanizmasinin hala islemekte oldugu 1954 1956 yillarini icermemektedir Buna ek olarak bu belgenin Ermenistan dan Kur Araz ovasina resmi tehcir biletleri olmaksizin bagimsiz olarak goc eden ve daha sonra dayanilmaz iklim kosullari nedeniyle daglik ve dag eteklerindeki bolgelere tasinan kolektif ciftcileri dikkate alip almadigi bilinmemektedir Sonuc1948 1953 yillari arasinda Azerbaycanlilarin tehcir edilmesi projesi iki nedenle gerekcelendirilmistir 1 Kur Araz bolgesinde gelismekte olan pamuk endustrisi icin isgucune duyulan ihtiyac 2 Ermenilerin yurtdisindan Ermenistan a goc ettirilmesi Ancak tehcir edilen Azerbaycanlilarin cogu kirsal bolgelerde yasarken yurtdisindan gelen Ermenilerin cogu sehirlere yerlesmistir Tarihci Farid Sefiyev Sovyet hukumetinin kararini belirtilen nedenlerden ziyade stratejik nedenlere baglamaktadir Ona gore Sovyet ve Ermeni yetkililer hassas gordukleri bolgelerden Azerbaycanlilari tehcir etmek istemislerdir Bu da Azerbaycanlilarin Turkiye yi destekledigi iddiasiyla baglantiliydi Dolayisiyla Sefiyev devlet tarafindan organize edilen bu tehciri 20 yuzyilin ilk yarisinda Azerbaycanlilar ve Ermeniler arasinda yasanan etnik gerilimler ve SSCB Turkiye iliskilerinin gerilmesinden kaynaklanan jeopolitik durum baglaminda anlamayi onermektedir Stalin in olumunden sonra tehcir sureci durdurulmus olsa da proje Ermeni yetkililer arasinda Sovyetlerin kendi lehlerine bazi idari degisiklikler yapabilecegine dair umut yaratmisti Turkiye den toprak almanin imkansizligi karsisinda Erivan daki yetkililer Azerbaycan dan toprak kazanmayi umuyordu Sonraki donemlerde gizli ve bastirilmis bir sekilde devam eden bu gerginlik 1988 1990 yillari arasinda Mihail Gorbacov un iktidari sirasinda acik catismaya donustu Stalin in olumunden sonra yerinden edilmis insanlarin geri donusu yogunlasti Ermeni liderlerin Azerbaycan hukumetine yonelik protestolari nedeniyle Azerbaycan SSC Tarim Bakan Yardimcisi Mohsun Poladov baskanligindaki bir heyet Ermenistan i ziyaret ederek konuyla ilgili bir rapor hazirladi Rapor Nisan 1954 e kadar 1 155 hanenin 6 930 kisi onceki ikamet yerlerine geri dondugunu ortaya koymaktadir Ancak bu durum Ermenistan daki Azerbaycanlilarin toplam sayisinda onemli bir dususu engelleyemedi 1959 nufus sayimina gore Ermenistan da sadece 107 000 Azerbaycanli yasamaktaydi Bu surgunun etkileri sonraki donemlerde Ermenistan daki Azerbaycanlilarin demografik gostergelerinde degisikliklere yol acmistir 1970 lerde Ermenistan da sehirlerde yasayan Azerbaycanlilarin buyume orani kirsal alanlarda yasayanlarinkini gecmistir Bu durum Sovyet doneminin ilk asamalarinda gozlemlenmemisti ancak genel olarak sehirlerde yasayan Azerbaycanlilarin sayisi cok dusuktu ve 1979 nufus sayimina gore toplam Azerbaycan nufusunun sadece 15 5 ini olusturuyordu Buna ek olarak Erivan sehrindeki Azerbaycanlilarin sayisi da azalmaktaydi Azerbaycanlilar uzun zamandir sehirde cogunluktayken sayilari 1979 da 0 7 ye 1989 da ise 0 1 e dusmustur Bunun nedeni kismen Erivan a yogun Ermeni akini ve yurtdisindan gelen onemli sayida Ermeni ydi Kentsel alanlardaki Azerbaycanlilarin sayisi artmasina ragmen toplam nufus azalmaktaydi 1979 yilinda Ermenistan da 160 841 Azerbaycanli vardi ve toplam nufusun 5 3 unu olusturuyordu 1989 da bu sayi 84 860 a ya da 2 6 ya dusmustu 1988 1989 yillarinda Azerbaycanlilarin Ermenistan dan surulmesinin son asamasi Ermenistan daki Azerbaycanlil varligini fiilen sona erdirmistir Bunun istisnasi Agustos 1991 de bosaltilan Nuvedi koyuydu Tarihciler Barbara A Anderson ve Brian D Silver bu konuyu tartistiklari makalelerinde bu surecler sirasinda Ermenistan dan yaklasik 200 000 kisinin suruldugunu siklikla belirtmektedirler Azerbaycanlilarin 1979 daki 23 6 lik nufus artis orani goz onune alindiginda Ermenistan daki toplam Azerbaycanli nufusunun 1988 de yaklasik 200 000 e ulasmis olabilecegini tahmin etmektedirler Yaklasik 85 000 Azerbaycanlinin 1989 yilinda hala Ermenistan da yasadigini hatirlatarak tum Azerbaycanlilarin sadece 1988 yilinda sinir disi edilmedigini one suruyorlar Onlarin tahminine gore bu surec 12 Ocak 1989 dan sonra tamamlanmistir MirasKasim 1989 da SSCB Yuksek Sovyeti Zorla Surgune Tabi Tutulan Halklara Yonelik Baskici Eylemlerin Yasadisiliginin ve Suc Niteliginin Kabul Edilmesi ve Haklarinin Iade Edilmesi Hakkinda bir bildiri kabul etti Ancak bu belgede Azerbaycanlilarin tehcir edilmesi konusuna deginilmemistir 18 Aralik 1997 de Azerbaycan Cumhurbaskani Haydar Aliyev 1948 1953 Yillari Arasinda Azerbaycanlilarin Ermenistan SSC deki Tarihi Etnik Topraklarindan Toplu Surgunu Hakkinda bir kararname imzaladi Bu tarihi belge Azerbaycanlilarin Ermenistan SSC deki tarihi etnik topraklarindan toplu olarak surgun edilmesine iliskin kapsamli bir sorusturma cagrisinda bulunmus Azerbaycan halkina karsi devlet duzeyinde islenen bu tarihi sucun hukuki ve siyasi bir degerlendirmesini yapmis ve bunu uluslararasi topluma iletmeyi amaclamistir Kararnamede su ifadelere yer verilmistir SSCB Bakanlar Kurulu nun 23 Aralik 1947 tarihli 4083 sayili ve 10 Mart 1948 tarihli 754 sayili kararlari Azerbaycan halkina karsi islenen bir baska tarihi sucu olusturmustur Bu kararlara dayanilarak 1948 1953 yillari arasinda yuz elli binden fazla Azerbaycanli Ermenistan SSC deki ata topraklarindan zorla ve kitlesel olarak surgun edilmistir Temel hukuk normlarini ihlal eden bu kararlarin uygulanmasi sirasinda otoriter totaliter rejimin baskici uygulamalari yaygin bir sekilde uygulanmistir Aralarinda yaslilarin ve bebeklerin de bulundugu binlerce insan zorlu tehcir kosullari siddetli iklim degisiklikleri fiziksel zorluklar ve manevi soykirim nedeniyle hayatini kaybetti Ermeni sovenist cevrelerin ve SSCB yonetiminin suc teskil eden politikalarinin yani sira kendi halkinin kaderiyle celisen ve soydaslarimiza karsi islenen suclarin orgutlenmesine ve uygulanmasina katilan donemin Azerbaycan yonetiminin tutumu da onemli bir rol oynamistir Daha sonra Ikinci Karabag Savasi nin sona ermesinin ardindan Ermenistan ile yeniden gerginlesen ortamda Azerbaycan Cumhurbaskani Ilham Aliyev Azerbaycanlilarin gectigimiz yuzyil boyunca uzun sure yasadiklari topraklardan surulduklerini hatirlatti ve bu topraklara geri donme ihtimalinden bahsetti Ayrica bakinizSovyetler Birligi nde surgunler Azerilerin Ermenistan dan surgun edilmesi Ermenistan AzerileriKaynakca Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin 1948 1953 cu illerde azerbaycanlilarin Ermenistan SSR erazisindeki tarixi etnik torpaqlarindan kutlevi suretde deportasiyasi haqqinda 18 dekabr 1997 ci il tarixli Fermani 26 Eylul 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Azerbaycanlilarin Ermenistan SSR den deportasiyasi 1948 1953 cu iller senedler toplusu Baki 2013 1 11 Mayis 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde 1948 1953 cu illerde Qerbi Azerbaycan torpaqlarindan deportasiya Bournoutian 1980 s 2 3 a b c Bournoutian 1980 s 12 Bournoutian 1996 s 78 Bournoutian 1996 s 79 Herzig ve Kurkchiyan 2005 s 66 Payaslian 2008 s 111 112 Bournoutian 1980 s 4 6 Volkova 1969 s 45 Kettenhofen ve basqalari 1998 s 542 551 Kavkazskij kalendar na 1883 god Tiflis Glavnoe upravlenie glavnonachalstvuyushego grazhdanskoyu chastyu na Kavkaze Kavkazskij statisticheskij komitet 1882 god otdel I Razlichnye svedeniya Nekotorye statisticheskie dannye o sostoyanii gubernij Kavkazskogo kraya str 224 Sbornik svedenij o Kavkaze Tom V Izdannyj pod redakciej Glavnogo Redaktora Kavkazskogo Statisticheskogo Komiteta N Zejdlica Spiski naselennyh mest Kavkazskogo kraya Chast I Gubernii Erivanskaya Kutaisskaya Bakinskaya Stavropolskaya i Terskaya oblast Tiflis 1879 a b Bournoutian 2018 s 21 Altstadt 1992 s 30 Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g Raspredelenie naseleniya po rodnomu yazyku guberniyam i oblastyam www demoscope ru 20 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Kasim 2022 de Wall 2018 s 21 de Wall 2018 s 127 128 Kaufman 2001 s 58 20 Haziran 2006 31 Mart 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Kasim 2022 www auditorium ru 2 Mayis 2003 28 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Kasim 2022 Baberovski 2010 s 166 Galoyan 1957 s 114 115 Baberovski 2010 s 169 Bloxham 2005 s 103 105 Hovannisian 1971 s 188 189 Hille 2010 s 187 Hovannisian 1982 s 225 226 Gardanov 1969 s 13 Tom de Vaal 2005 Glavy iz russkogo izdaniya knigi Chernyj sad news bbc co uk 8 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Kasim 2022 Mutafian 1994 s 134 Mccarthy 1997 s 380 Qurbanli 2018 s 117 Gurun 1991 s 32 35 276 313 Karakas 2013 s 161 Karakas 2013 s 161 162 Karakas 2013 s 162 Karakas 2013 s 210 214 220 226 238 247 a b Zubok 2007 s 58 Shafiyev 2019 s 183 Mirzoyan 2009 a b Shafiyev 2019 s 183 184 Barsegian 1989 s 120 Krasovickaya 1988 s 47 51 Bugaj 1989 s 185 188 Bugaj 1989 s 136 Hesenova 1998 s 94 Necefov 1998 s 20 Qurbanli 2018 s 20 Qurbanli 2018 s 18 20 Hesenli 2005 s 503 Qurbanli 2018 s 21 Nagornyj Karabah istoricheskaya spravka 2018 s 57 58 Herzig ve Kurkchiyan 2005 s 115 117 Siyasi tarix II hisse Baki 1998 seh 153 154 Necefov V Deportasiya Baki 1998 seh 53 Anderson ve Silver 1996 s 488 Vypusk 4 Narodnost i rodnoj yazyk naseleniya SSSR Vsesoyuznaya perepis naseleniya 17 dekabrya 1926 g kratkie svodki Moskva CSU Soyuza SSR 1928 Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1939 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po respublikam SSSR All Soviet Population Census of 1939 Ethnic Composition in the Republics of the USSR Armenian SSR www demoscope ru 11 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Kasim 2022 Sulejmanov ve Miralaev 1975 s 24 Arutyunyan 1967 s 328 343 Sulejmanov ve Miralaev 1975 s 25 26 Qurbanli 2018 s 80 Isaakyan 1960 s 59 Hesenova 2003 s 100 30 Agustos 2006 14 Subat 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Kasim 2022 Saparov 2003 s 187 188 a b Qurbanli 2018 s 82 Shafiyev 2019 s 185 Qurbanli 2018 s 105 Qurbanli 2018 s 83 Shafiyev 2019 s 185 186 Shafiyev 2019 s 186 Qurbanli 2018 s 99 101 Musayev 1999 s 99 178 Musayev 1999 s 99 183 a b Shafiyev 2019 s 187 Qurbanli 2018 s 84 a b Qurbanli 2018 s 105 106 a b c d Shafiyev 2019 s 194 Qurbanli 2018 s 107 Rehimoglu 1997 s 192 Pasayev 1995 s 22 Pasayev 1995 s 23 Qurbanli 2018 s 106 Qurbanli 2018 s 102 Necefov 1998 s 57 a b Qurbanli 2018 s 108 Arzumanli 2002 s 119 Ismayil 2016 s 11 Necefov 1998 s 116 Grenoble 2003 s 135 Malik 1994 s 149 www azerbembassy org cn 2 Temmuz 2004 9 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Kasim 2022 Burdett 1998 Qurbanli 2018 s 86 a b c d Shafiyev 2019 s 188 Necefov 1998 s 36 Yilmaz 2013 a b c Shafiyev 2019 s 189 a b Qurbanli 2018 s 81 Qurbanli 2018 s 81 90 Shafiyev 2019 s 190 Shafiyev 2019 s 190 191 Shafiyev 2019 s 191 a b Qurbanli 2018 s 98 a b Shafiyev 2019 s 191 192 Necefov 1998 s 44 Shafiyev 2019 s 192 Shafiyev 2019 s 192 193 Memmedov ve Esedov 1992 s 49 Pasayev 1995 s 20 21 25 Qurbanli 2018 s 112 Qurbanli 2018 s 114 Pasayev 1995 s 21 Qurbanli 2018 s 115 Kozlov 1982 s 193 Qurbanli 2018 s 115 116 Necefov 1998 s 58 Shafiyev 2019 s 195 www demoscope ru 29 Eylul 2007 9 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Kasim 2022 Volkova 1969 s 17 www demoscope ru 27 Eylul 2007 14 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Kasim 2022 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 goda Nacionalnyj sostav naseleniya po respublikam SSSRNacionalnyj sostav naseleniya po respublikam SSSR Armyanskaya SSR www demoscope ru 27 Eylul 2007 Eksik ya da bos url yardim erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Nazim Mustafa 5 Mart 2016 www xalqcebhesi az 5 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Kasim 2022 Anderson ve Silver 1996 s 490 491 Izvestiya M 24 noyabrya 1989 g 1948 1953 cu illerde azerbaycanlilarin Ermenistan SSR erazisindeki tarixi etnik torpaqlarindan kutlevi suretde deportasiyasi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin fermani 18 Aralik 1997 26 Eylul 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Kasim 2022 Nigar Semedli 16 Temmuz 2021 Ilham Eliyev niye Zengezura qayitmaqdan danisir toplum tv 29 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Kasim 2022 Prezident Ilham Eliyev Eger Serqi Zengezur varsa demeli Qerbi Zengezur da var az trend az 14 Temmuz 2021 30 Haziran 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Kasim 2022 Ek okumaArseny Saparov 2003 Cahiers du monde russe Russie Empire russe Union sovietique Etats independants Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Kamuran Gurun 1991 Turk Sovyet Iliskileri 1920 1953 Ankara Turk Tarih Kurumu ISBN 9789751603418 Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Nuri Karakas 2013 Turk Amerikan Siyasi Iliskileri Ataturk Arastirma Merkezi ISBN 978 975 16 2601 1 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Farid Shafiyev 2019 The Forced Resettlement of Azerbaijanis from Armenia 1948 1953 Journal of Muslim Minority Affairs Routledge Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Esed Qurbanli 2018 Azerbaycanlilarin Ermenistan SSR den deportasiyasi tarixinden 1947 1953 cu iller Baki Turxan NPB Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Ataxan Pasayev 1995 Kocurulme Baki Genclik erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Hebib Rehimoglu 1997 Silinmez adlar sagalmaz yaralar Baki Azerbaycan Dovlet nesriyyati Erisim tarihi 22 Mayis 2024 T Musayev 1999 XX esrde xalqimizin basina getirilmis musibetler Baki Agridag erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Q Isaakyan 1960 Ermenistan SSR qisa tarixi ocerk Baki Azernesr erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Eldar Ismayil 2016 Azerbaycan turklerinin 1988 ci il soyqirimi Baki Bayati Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Arzumanli Vaqif ve Mustafa Nazim Tarixin qara sehifeleri Deportasiya Soyqirim Qacqinliq Baki Qartal Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Letife Hesenova 2005 Azerbaycan ehalisi XX yuzilliyin ikinci yarisinda sovet siyahiya almalari esasinda Baki BDU erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Bextiyar Necefov 1998 Deportasiya Baki Casioglu Erisim tarihi 22 Mayis 2024 V I Kozlov 1982 Nacionalnosti SSSR etnodemograficheskij obzor Moskva Finansy i statistika erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim T Yu Krasovickaya 1988 NEP i rukovodstvo razvitiem nacionalnyh kultur Moskva Voprosy Istorii 9 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim V M Alpatov 1989 K istorii sovetskogo yazykoznaniya Marr i Stalin Moskva Voprosy Istorii 1 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Letife Hesenova 1998 1948 1953 cu illerde azerbaycanlilarin kocurulmesinin sovet deportasiya tarixinde yeri Baki ADPU Konfrans materiallari erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Cemil Hesenli 2005 SSRI Turkiye soyuq muharibenin sinaq meydani Baki Adiloglu erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Edmund Herzig ve Marina Kurkchiyan 2005 The Armenians Past and Present in the Making of National Identity Oxon Taylor amp Francis ISBN 0700706399 Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Simon Payaslian 2008 The History of Armenia From the Origins to the Present New York Palgrave Macmillan ISBN 978 0 230 60858 0 Erisim tarihi 22 Mayis 2024 George A Bournoutian 1980 The Population of Persian Armenia Prior to and Immediately Following its Annexation to the Russian Emp re 1826 1832 Conference on NATIONALISM AND SOCIAL CHANGE IN TRANSCAUCASIN Co sponsored by Kennan Institute for Advanced Russian Studies The Wilson Center and American ssociation for the Advancement of Slavic Studies erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim George A Bournoutian 1996 The Ethnic Composition and the Socio Economic Condition of Eastern Armenia in the First Half of the Nineteenth Century in Transcaucasia Nationalism and Social Change Essays in the History of Armenia Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny Michigan The University of Michigan Press erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Barbara A Anderson ve Brian D Silver 1996 Population Redistribution and the Ethnic Balance in Transcaucasia in Transcaucasia Nationalism and Social Change Essays in the History of Armenia Azerbaijan and Georgia edited by Ronald Grigor Suny Michigan The University of Michigan Press erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Nataliya Georgievna Volkova Etnicheskie processy v Zakavkaze v XIX XX vv Moskva Kavkazskij etnograficheskij sbornik Nauka erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim George Bournoutian 2018 Armenia and Imperial Decline The Yerevan Province 1900 1914 Routledge erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Erich Kettenhofen George A Bournoutian Robert H Hewsen 1998 Encyclopaedia Iranica Erisim tarihi 22 Mayis 2024 KB1 bakim Birden fazla ad yazar listesi link Audrey L Altstadt 1992 The Azerbaijani Turks Power and Identidy under Russian Rule Stanford California Hoover Institution Press erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Stuart J Kaufman 2001 Cornell University Press ISBN 0 8014 8736 6 Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Thomas De Waal 2003 BLACK GARDEN Armenia and Azerbaijan through Peace and War PDF New York New York University Press Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Richard Hovannisian 1982 The Republic of Armenia 1919 1920 University of California Press ISBN 0520041860 Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Richard Hovannisian The Republic of Armenia 1918 1919 From Versailles to London 1919 1920 University of California Press Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Charlotte Hille 2010 State Building and Conflict Resolution in the Caucasus Brill Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Justin Mccarthy 1997 The Ottoman Turks An Introductory History to 1923 Longman ISBN 9780582256552 Erisim tarihi 22 Mayis 2024 N A Sulejmanov ve T S Miralaev Bala Efendiev 1975 Bala Efendiev biograficheskij ocherk Azerbajdzhanskoe gos izd vo Erisim tarihi 22 Mayis 2024 L A Grenoble 2003 Language Policy in the Soviet Union Springer Science amp Business Media Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Anita L P Burdett 1998 Armenia Political and Ethnic Boundaries 1878 1948 Archive Editions Erisim tarihi 22 Mayis 2024 Harun Yilmaz 2013 The Soviet Union and the Construction of Azerbaijani National Identity in the 1930s Iranian Studies Vol 46 No 4 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Vladislav Zubok 2007 A Failed Empire The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev Chapel Hill University of North Carolina Press erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Khikar Barsegian 1989 Istina dorozhe K probleme Nagornogo Karabakha Artsakha Erivan Znaniye erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Gamlet Mirzoyan 2009 Sovetskiyi praviteli Armenii Grigory Arutunov Noyev kovcheg erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim