Başkumandanlık Meydan Muharebesi ya da Dumlupınar Meydan Muharebesi, Kütahya'ya bağlı Dumlupınar yakınında 30 Ağustos 1922'de Türk ve Yunan orduları arasında meydana gelen savaştır. Başkumandan Mustafa Kemal Paşa tarafından şahsen yönetildiği için Başkumandanlık Meydan Muharebesi olarak anılır. İstiklal Savaşı'nın kesin bir Türk zaferiyle sonuçlanmasını sağlayan bu çarpışmanın yıl dönümü Türkiye'de ulusal bayram olarak kutlanmaktadır.
Başkumandanlık Meydan Muharebesi | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi | |||||||
Yunan askerleri Afyonkarahisar yakınlarında (29 Ağustos 1922). | |||||||
| |||||||
Taraflar | |||||||
Ankara Hükûmeti | Yunan Krallığı | ||||||
Komutanlar ve liderler | |||||||
Mustafa Kemal Paşa Fevzi Paşa İsmet Paşa Nurettin Paşa Yakup Şevki Paşa Fahrettin Paşa | Georgios Hatzianestis | ||||||
Güçler | |||||||
Büyük Taarruz öncesi durum:18 piyade tümeni, 5 süvari tümeni ve 3 bağımsız alay 207.941 asker 323 top 92.792 tüfek 2.025 hafif ve 839 ağır Makineli tüfek 5.282 kılıç 10 uçak 198 kamyon | Büyük Taarruz öncesi durum:12 piyade tümeni, 1 süvari tümeni ve 9 bağımsız alay 224.996 asker 418 top 90.000 tüfek 3.139 hafif ve 1.280 ağır Makineli tüfek 1.300 kılıç 50 uçak 4.036 kamyon | ||||||
Kayıplar | |||||||
Büyük Taarruz toplam (26 Ağustos - 9 Eylül 1922): 2.318 ölü 9.360 yaralı 1.697 kayıp 101 esir Toplam: 13.476 | 8.000 ölü 2.000 yaralı 2.000 esir Toplam: 12.000 141 top | ||||||
Bu savaşın öncesi ve sonrasındaki gelişmeler Türk-Yunan Cephesi makalesinde incelenmiştir |
Kurtuluş Savaşı'nın son evresi 26 Ağustos 1922'de Afyonkarahisar - Kocatepe'de başlayan Büyük Taarruz ile açılmış ve 9 Eylül 1922'de Türk Ordusu'nun İzmir'e girmesiyle sonuçlanmıştır.
1922 Yazında durum
Sakarya Meydan Muharebesi sonucunda Yunan tarafı Şubat ve Mart 1922'de Londra'ya uzun bir ziyarette bulunarak ülkesine yapılan askeri yardımın artırılmasını istedi. Ancak bu istek Lloyd George hükûmetince reddedildi. Gounaris bunun üzerine Yunan ordusunu Anadolu'dan çekme tehdidinde bulundu ise de bunu kendi hükûmetine kabul ettiremeyerek istifaya zorlandı. Sakarya'da kazanılan savaşın en önemli sonucu 20 Ekim 1921'de Ankara Hükûmeti ile Fransa arasında imzalanan anlaşma oldu. Bu anlaşma ile Fransa Türkiye'ye karşı katı bir politika izleyen İngiltere'den yolunu ayırarak Türkiye ile işbirliği yoluna girmişti. Bu arada İtalyanların da Temmuz 1921'de Antalya bölgesinden çekilerek Yunanistan'a karşı Türk tarafını destekleyen bir tavır almasıyla müttefikler arasındaki anlaşmazlıklar iyice su yüzüne çıktı.
TBMM Hükûmeti Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey'in (Tengirşenk) Şubat 1922'deki Londra ve Paris ziyaretlerinden sonra, İngiltere, Fransa ve İtalya temsilcileri Mart 1922'de Paris'te toplanarak ateşkes de dahil olmak üzere Sevr Antlaşması'nda bazı değişiklikler yapmayı öngören önerilerde bulundular. Fakat TBMM Hükûmeti, öncelikle Yunan ordusunun Anadolu'yu tahliye etmesinde ısrar edince anlaşma sağlanamadı. Bu esnada TBMM, Mustafa Kemal Paşa'nın başkomutanlığını süresiz uzattı.
Temmuz ayında İçişleri Bakanı Fethi Bey (Okyar) Paris ve Londra'yı ziyaret etti. Bu görüşmelerden bir sonuç alınamaması üzerine Türk hükûmeti barış yolunun kapalı olduğuna hükmederek taarruz kararı aldı. Fethi Bey Ankara'ya 14 Ağustos'ta yolladığı raporda "Milli gayenin sağlanması, ancak askeri faaliyetlerle kabil olabilecektir" görüşünü bildirdi.
Türk hazırlıkları
15 Eylül 1921 tarihinden geçerli olmak üzere seferberlik ilan edilerek, 1899, 1900, 1901 doğumlular silah altına alınmış, ordunun asker eksiği tamamlanmıştı. Türk kuvvetlerinin eksikleri de siviller dahil çeşitli kaynaklardan tamamlanmaya çalışıldı. 20 Ekim 1921'de imzalanan anlaşmayla Çukurova'daki işgalini sonlandıran Fransa'dan önemli miktarda silah ve mühimmat desteği alındı. Sovyetler Birliği'nden sağlanan mali yardım da orduyu geliştirmekte kullanıldı. Batı Cephesi'nde askeri mevcut 208.000 kişiye ulaştı. Yiyecek, giyecek ve cephane yeterli düzeye getirildi.
Genel taarruz hazırlıkları Haziran 1922'de başlatıldı. 6 Ağustos 1922'de orduya gizlice taarruz için hazırlanması emri verildi. Mustafa Kemal Paşa, Akşehir'e gelerek komutanlarla toplantı yaptı. Toplantıda 26 Ağustos taarruz günü olarak belirlendi. Taarruz Afyon'un güneyinden Dumlupınar yönüne doğru baskın şeklinde başlayacak ve sonra da meydan savaşına dönüştürülerek düşman kuvvetleri tümüyle yok edilecekti. Türk ordusu Yunan cephesinin en güçlü direnek merkezinden saldıracaktı.
Yunan hazırlıkları
Yunanlar bir Türk Taarruzu'na karşı hazırlıksız değildi. Öncelikle Afyon bölgesi tamamen müstahkem hale getirilmiş, sıra sıra tel örgüler, makineli tüfek yuvaları ve topçu mevzileri ile takviye edilmişti. Ayrıca, bir geri çekilme gerektiğinde Afyon kuzeyinde İlbulak dağı merkez olmak üzere 2. bir mevzi, daha geride Dumlupınar-Toklusivrisi hattında 3. bir mevzi hazırlanmıştı.
Bunun yanında İzmir-Afyon-Eskişehir demiryolu, Mudanya iskelesinin Yunanların elinde olması, keşif uçakları, 4000'den fazla kamyon ve otomobil Türk ordusuna kıyasla büyük bir lojistik ve keşif üstünlüğü sağlıyordu.
Bunlara dayanarak Yunanlar açık araziden gelecek bir tehdide karşı hem sayı üstünlüklerini koruyarak taarruzu def edebileceklerini, hem de keşif kabiliyetleri ve İngiliz casusluk ağı ile bu taarruz için yapılması gereken bir yığınağı önceden tespit edebileceklerini düşünüyorlardı.
Ayrıca, güneyden gelebilecek bir tehdit karşısında ise Afyon-Çay doğrultusunda bir karşı taarruz ile Türk ordusunu ikmal üslerinden ayırıp imha etmeyi planlamaktaydılar.
Mustafa Kemal Paşa, ordunun taarruz hazırlıklarını büyük bir gizlilik içinde sürdürmüştür. Taarruzu gizlemek için Temmuz ayı sonunda ordu birlikleri arasında bir futbol turnuvası düzenleyerek komutanlarla topluca görüşme imkânı sağlamıştır.
Büyük taarruz öncesinde Yunan Cephe Ordusu; 3 Kolordu düzeninde Eskişehir Kuzeyinden Afyon güneyine kadar yayılmış, en kuzeyde İnegöl'de 11. Piyade Tümeni Uşak'ta ise 2. Piyade Tümeni ve bazı bağımsız alaylarla yanlarını kapatmaktaydı. Yunan ordusunun toplam mevcudu 300.000 kadar olup, bunun 225.000'i Anadolu'da bulunmaktaydı.
3. Yunan Kolordusu (General Sumilas) Eskişehir önlerinde 3., 10. ve 15. Piyade Tümenleri ile Bursa istikametini kapatırken aynı zamanda Kütahya önlerinde mevzilenmiş 2. Yunan Kolordusu (General Digenis) 7., 9. ve 13. Piyade Tümenleri ile hem cephenin orta kısmını kapatmakta hem de Eskişehir veya Afyon'a yönelebilecek bir Türk taarruzuna karşı 3. veya 1. Kolorduya ihtiyat vazifesi görmekteydi. 1. Yunan Kolordusu (General Trikupis) ise karargahı Afyon'da olmak üzere cephenin güneyini savunmaktaydı. 1. Kolordu tümü cephe hattında olmak üzere 1., 4., 5. ve 12. Piyade tümenlerine komuta etmekteydi.
General Hacianesti Yunan Küçük Asya Ordusunun başına getirildiğinde Büyük Taarruz kaderine etkileyecek iki karar aldı;
Bunlardan ilki 1. Kolordu komutanı ihtiyattaki 2. Kolordu'ya savaş durumunda emir verme yetkisini kaldırması, diğeri ise 1. Kolordu'nun normal düzeninde kendi ihtiyatında olan tümenleri de cephe hattına yayarak Trikupis'i tamamen ihtiyatsız bırakmasıydı. Böylece, Afyon'a yönelecek bir Türk taarruzunda eğer cephe zorlanırsa, Trikupis ya İzmir'deki üstü Hacianesti'yi 2. Kolorduyu veya en azından birliklerinden bir kısmını kendi emrine almak için ikna etmek zorunda kalacaktı. Savaş durumunda iletişim yetersizliği ve zamanın kritikliği dikkate alındığında feci derecede yanlış bir karar olduğu daha sonra açığa çıkacaktı.
Büyük Millet Meclisi Ordusu
- 1. Ordu (Sakallı Nurettin Paşa, Kurmay Başkanı: Mehmet Emin Koral)
Bu ordu komutasında yer alan 4. Kolordu (1., 2. ve 4. Kolordular ile 5. Süvari Kolordusu) yarma harekâtını yapacak birlikleri oluşturuyordu ki toplamda 11 Piyade, 3 Süvari Tümeninden kuruluydu. Toplam muharip mevcudu 88.000 piyade, 12.000 süvari ve 137 top idi.
- 1. Ordu emrinde
- 3. Süvari Tümeni (İbrahim Çolak)
- 6. Tümen (Nazmi Solok)
- 1. Kolordu (İzzettin Çalışlar)
- 57. Tümen (Reşat Çiğiltepe)
- 14. Tümen (Ethem Necdet Karabudak)
- 15. Tümen (Ahmet Naci Tınaz)
- 23. Tümen (Ömer Halis Bıyıktay)
- 1. Ordu emrinde
4 tümeni sırasıyla Çiğiltepe, Kırcaaslan Tepe, Tınaz Tepe ve Belen Tepe'ye taarruz edecekti. Çiğiltepe 5. Yunan Alayı, Kırcaslan ve Tınaztepe 49. Yunan Alayı tarafından savunuluyordu. Taarruz'dan bir gün önce bir şeyler olacağından şüphelenen General Trikupis Tınaztepe gerisine 7. Yunan Tümeninden iki alay daha getirtmişti.
- 4. Kolordu (Kemalettin Sami Gökçen)
- 11. Tümen (Ahmet Derviş)
- 12. Tümen (Osman Nuri Koptagel)
- 5. Kafkas Tümeni (Halit Akmansü)
- 8. Tümen (Kazım Sevüktekin)
- 4. Kolordu (Kemalettin Sami Gökçen)
4 Tümen ile Belentepe doğusu, Kalecik Sivrisi ve B. Kalecik üzerinden Afyon'a taarruz edecekti. Bu hat 35. ve 8. Yunan Alayları tarafından tutulmakta ve 11. ve 5/42. tarafından desteklenmekteydi. Her iki kolordunun gerisinde
- 2. Kolordu (Ali Hikmet Ayerdem)
- 7. Tümen (Ahmet Naci Eldeniz)
- 4. Tümen (Mehmet Sabri Erçetin)
- 3. Kafkas Tümeni (Kazım Orbay)
- 2. Kolordu (Ali Hikmet Ayerdem)
Sandıklı-Şuhut hattında ihtiyat olarak tutulmakta idi.
- 5. Süvari Kolordusu (Fahrettin Altay)
- 1. Süvari Tümeni (Mürsel Bakü)
- 2. Süvari Tümeni (Ahmet Zeki Soydemir)
- 14. Süvari Tümeni (Mehmet Suphi Kula)
- 5. Süvari Kolordusu (Fahrettin Altay)
Ahırdağı üzerindeki sarplığı dolayısı ile geceleri Yunanlar tarafından savunulmayan Ballıkaya mevkiinden bir sızma harekâtı ile Tokuşlar köyüne inecek ve İzmir demiryolunu kesecekti.
- 2. Ordu (Yakup Şevki Subaşı, Kurmay Başkanı: Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet)
- 3. Kolordu (Şükrü Naili Gökberk)
- 61. Tümen (Salih Omurtak)
- 41. Tümen (Alaâddin Koval)
- 1. Tümen (Abdurrahman Nafiz Gürman)
- 6. Kolordu (Kâzım İnanç)
- 17. Tümen (Hüseyin Nurettin Özsu)
- 16. Tümen (Aşir Atlı)
- 3. Kolordu (Şükrü Naili Gökberk)
Yarma bölgesinde Türk kuvvetlerinin toplam 100.000 askerine (8 Piyade ve 3 Süvari Tümeni) karşılık Yunan kuvvetleri takviyeli 2 Tümen (30.000 kişi) gücündeydi. Bu ise askerliğin en eski prensibi olan sonuç yerinde düşmana sayıca 1'e 3 üstün olma kaidesini yansıtıyordu. Bunun üzerine taarruz inisiyatifinin Türk tarafında olması, çok üstün bir topçu desteği (137 ağır ve orta top), üstün süvari gücünün varlığı, ayrıca, üstün komuta heyeti eklenince Yunanların bu taarruz karşısında fazla bir varlık göstermeleri mucize olacaktı.
Taarruzun başlaması
26 Ağustos gecesi 5. Süvari Kolordusu, Ahır Dağları üzerindeki Yunanların gece savunmadığı Ballıkaya mevkiinden sızma yaparak Yunan hatlarının gerisine intikale başladı. İntikal bütün gece sabaha kadar sürdü.
26 Ağustos sabaha karşı 4.30'da başlaması planlanan taarruz sis sebebiyle ancak 5.30'da başladı. Yarım saat süren çok yoğun bir bombardıman ile Yunan ön hat mevzileri büyük yıkıma uğratılmış, topçu gözetlemesi ve makineli tüfek mevzileri iş göremez hale getirilmiştir. 6.00'da başlayan piyade taarruzu, kısa sürede gelişmiş, Tınaztepe, Belentepe, Kalecik sivrisinin geri alınması ile sonuçlanmıştır. Ancak, gerek geriden gelen Yunan takviyelerinin direnmesi, gerek Sincanlı Ovası'nda mevzilenmiş Yunan topçularının şiddetli ateşi gerekse de taarruz momentinin kaybedilmesi ile taarruz öğlene doğru yavaşlamış ve durmuştur. Tınaztepe'deki kuvvetli Yunan karşı taarruzu ve Kurtkaya mevzisinin direnişi ile Türk kuvvetleri kısmi geri çekilmelerle akşam saatlerinde bir denge oluşmuştur. Bu esnada 2. Türk Ordusu'nun özellikle 2. Yunan Kolordusu'na şiddetli taarruzları bu kolordu kuvvetlerinin 1. Kolordu'yu daha fazla takviye edememesine yol açmış, Hatzanestis'nin sarsılan güney cephesini takviye etmek yerine, 2. Kolordu'nun esas plandaki gibi Çay istikametine taarruz etmesi emri işleri daha da karıştırmış, Yunanları stratejik bir sıkıntıya sokmuştur. Öte yandan yarma bölgesinin batısında saat 18.00'de 5. Türk Süvari Kolordusu cephe gerisine sızarak, Yunan birliklerinin İzmir-Afyon iletişim bağlantısını kesti. Böylece İzmir'de bulunan Yunan Başkomutanlık Karargâhı'nın cephe hattında bulunan Yunan birlikleriyle haberleşme imkânı kalmadı.
Trikupis, bu durumda elindeki tek şansın eldeki bütün ihtiyatları ile Kalecik sivrisi (belen tepesi) istikametinde bir gece taarruzu yapmak olduğunu düşündü. Ancak, Türk devam taarruzunun (topların ileri alınmasının desteği ile) 27 Ağustos sabaha karşı Tınaztepe, Erkmentepe ve Kurtkaya tepesinin düşürmesi neticesinde 4. Piyade Tümeni'nin dağılması, 1. Piyade Tümeni'nin ağır kayıplarla geri çekilmesi ile 27 Ağustos öğlen saatlerinde cephe tamamen yarıldı. Asıl taarruzun yapıldığı bölgede bulunan Türk Birlikleri cephe hattının yarılmasıyla birlikte 'na inerek Yunan birliklerini süratle takip etmeye başladı. Cephenin yarılması neticesinde Yunan 1. Kolordusu ikiye bölünmüş, kuşatılmamak için İzmir yönünde bir geri çekilme yerine ulaşım altyapısı yetersiz Kuzeybatı yönünde çekilmekten başka imkân kalmamış, Yunan 1. Kolordu karargahı, 4. Tümenin kalıntıları, 5. ve 12. Tümenler, 2. Kolordu birlikleri Afyon-Döğer hattını bırakarak İlbulak Dağı civarına çekilmiştir. Diğer tarafta kalan General Frangu komutasındaki 1. Tümen ve takviye birlikleri İlbulak hattında da duramayarak, Dumlupınar'a çekilmeye devam etmiş böylece Yunan ordusu içindeki sevk ve idare bütünlüğü bozulmuştur.
28 Ağustos-30 Ağustos sabahı arasında Türk birlikleri ile çekilen Yunan birlikleri arasında yer yer şiddetli çatışmalar çıkmış, Yunan birliklerinin Türk kuvvetlerinin takibinden kurtulamaması, mevzi almalarına engel olmuştur. Ayrıca, 3. Kolordu ile geri çekilen Yunan birliklerinin arasında açılan boşluktan içeri dalan 2. Türk Ordusu birliklerinin Kuzeyden çevirme yapması Yunan ordusunun ana parçası olan 1. ve 2. Kolordu birliklerinin Murat Dağı eteklerinde bir torbaya girmesine yol açmıştır. 30 Ağustos günü akşam saat 19.30'a kadar süren bugün Başkomutanlık Meydan Muharebesi olarak bilinen büyük çarpışmalarda Yunan birlikleri imha edilip dağıtılmıştır. Bu muharebede Yunan 4. ve 12. Tümenleri tamamen, 5. ve 9. Tümenleri kısmen imha olmuştur. Aynı gün Türk birlikleri Kütahya'ya girdi.
General Trikupis ve kurmaylarının bir kısmı ile 10.000 civarında asker Kızıltaş vadisinden gece karanlığında kaçmayı başardıysa da bir süre sonra General Trikupis ile 6000 asker, 2 Eylül de Uşak'ta Türk kuvvetlerine teslim oldu.
Bu son muharebe ile birlikte bir zamanlar Yunan Ordusunun bel kemiğini teşkil eden 6 Piyade Tümeni (85.000 asker) dağıtılmıştır. Türk kuvvetlerinin önünde İzmir yönünde hırpalanmış 2 Tümen ve bazı bağımsız alaylar, Bursa istikametinde ise sağ kanatları tamamen açıkta kalmış, önlerinde tahmin edemedikleri düşman kuvvetlerinin hedefi haline gelmiş 3. Kolordu kalmıştır. Bundan sonrasında savaş tamamen bir kaçma kovalamaya dönmüş, 9 Eylül'de İzmir, 17 Eylül'de Bandırma'dan kalan Yunan birliklerinin tahliyesi ile son bulmuştur.
Bu savaşta Yunan Ordusu'nun zayiatı 100.000'in üzerindeydi. Batı Anadolu geri çekilen Yunan Ordusu tarafından uygulanan yakıp yıkma taktiği ile büyük ölçüde harap olmuştur.
Meydan savaşından sonra, çevreyi gezen Mustafa Kemal Paşa, düşmanın ağır yenilgisini, savaş alanında bıraktığı silah, cephane ve savaş malzemesini, ölülerini, sürü sürü esirin kafilelerle geriye götürülmesini gördükten sonra çok duygulanmış ve yanındakilere,
"Bu manzara insanlık için utanç vericidir. Ama biz burada vatanımızı savunuyoruz. Sorumluluk bize ait değildir" demiştir.
Savaştan hemen sonra, Başkomutan Mareşal Gazi Mustafa Kemal Paşa, Ordulara şu ünlü emri vermiştir:
"Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz'dir. İleri!"
Bu emir doğrultusunda üç koldan İzmir'e ilerleyen ordu; 1 Eylül'de Uşak'ı, 2 Eylül'de Eskişehir'i, 6 Eylül'de Balıkesir ve Bilecik'i, 7 Eylül'de Aydın'ı, 8 Eylül'de Manisa'yı geri aldı ve 9 Eylül'de İzmir'e girdi.
Sonuçları
- Büyük Taarruz, yaklaşık 200 yıldan beri Türk ordusunun zaferiyle sonuçlanan ilk taarruz muharebesidir. Çanakkale ve Sakarya'da Türk zaferi, hücum eden düşmanı durdurmakla sınırlı kalmıştır. Oysa Başkumandan Meydan Muharebesi'nde düşman ordusu topyekûn yok edilmiş, yaklaşık 150.000 kilometrekare alan 14 gün gibi kısa bir sürede ele geçirilmiştir.
- Zafer, Yunan işgaline son vererek Kurtuluş Savaşının kesin bir askeri sonuca ulaşmasını sağlamıştır. Böylece Türk tarafı Lozan'da önemli bir diplomatik avantajla katılmış, askeri durumun barış görüşmelerinde aleyhte pazarlık kozu olarak kullanılmasını önlemiştir. (Taarruz olmasaydı Yunan ordusu belki İzmir'e çekilecek, barış konferansında Yunanların İzmir ve Ayvalık'taki durumu pazarlık konusu olacak, bu yerler sonuçta bir olasılıkla kurtarılsa bile karşılığında birçok taviz verilecekti.)
- Mustafa Kemal Paşa'nın Anadolu hareketi üzerindeki önderliği bu zaferle pekişmiş, böylece zaferden sonra kurulacak olan siyasi düzenin temelleri atılmıştır.
Dipnotlar
- ^ a b Atilla Kollu, Büyük Zafer (Öncesi ve Sonrası İle) 29 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Atatürk Araştırma Merkezi, (Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 24, Cilt VIII, Temmuz1992)
- ^ T.C. Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Resmi Yayınları No:1 - Türk İstiklal Harbi Cilt II Batı Cephesi 6. Kısım
- ^ a b NTV Tarih - Ağustos 2011, syf. 43
- ^ Harp Tarihi Dairesi Kitaplığı - Resmi Yunan Harp Tarihi (Küçük Asya Seferi, II. Cilt)
- ^ Ali Çimen, Göknur Göğebakan: Tarihi Değiştiren Savaşlar, , 2. Baskı, sayfa 321
- ^ a b Belgelerle Türk tarihi dergisi 90-95, Menteş Kitabevi, 2004, sayfa 36
- ^ Beş gün 'kesintisiz' saldırı 17 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Radikal, 30/08/2003.
- ^ Şenay Sezen Okay, M. Vedat Okay: Başkomutan savaşı, İl Turizm Komitesi, 1972, sayfa 205
- ^ Baskın Oran, ed., Türk Dış Politikası, İletişim Yay. 2001, C. I, sf. 146.
- Wikimedia Commons'ta Türk Kurtuluş Savaşı ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Kaynakça
- Komutan Atatürk, Celal Erikan, Türkiye İş Bankası Yayınları, s.545-614 Ağustos 2001
- Türk Kurtuluş Savaşı, İbrahim Artunç,Kastaş Yayınları-2. Cilt s. 420-514
- Büyük Taarruz, İbrahim Artunç
- Büyük Taarruz ve Dumlupınar Savaş Meydanları Gezi Notları-yayınlanmamış, Fuat Serdar Aydın,2002-2006
- Şu Çılgın Türkler Turgut Özakman Ankara 2005
Not
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Baskumandanlik Meydan Muharebesi ya da Dumlupinar Meydan Muharebesi Kutahya ya bagli Dumlupinar yakininda 30 Agustos 1922 de Turk ve Yunan ordulari arasinda meydana gelen savastir Baskumandan Mustafa Kemal Pasa tarafindan sahsen yonetildigi icin Baskumandanlik Meydan Muharebesi olarak anilir Istiklal Savasi nin kesin bir Turk zaferiyle sonuclanmasini saglayan bu carpismanin yil donumu Turkiye de ulusal bayram olarak kutlanmaktadir Baskumandanlik Meydan MuharebesiKurtulus Savasi Bati CephesiYunan askerleri Afyonkarahisar yakinlarinda 29 Agustos 1922 Tarih26 30 Agustos 1922BolgeKutahya Dumlupinar AfyonSonucKesin Turk zaferiTaraflarAnkara HukumetiYunan KralligiKomutanlar ve liderlerMustafa Kemal Pasa Fevzi Pasa Ismet Pasa Nurettin Pasa Yakup Sevki Pasa Fahrettin PasaGeorgios Hatzianestis Nikolaos Trikupis esir esir GuclerBuyuk Taarruz oncesi durum 18 piyade tumeni 5 suvari tumeni ve 3 bagimsiz alay 207 941 asker 323 top 92 792 tufek 2 025 hafif ve 839 agir Makineli tufek 5 282 kilic 10 ucak 198 kamyonBuyuk Taarruz oncesi durum 12 piyade tumeni 1 suvari tumeni ve 9 bagimsiz alay 224 996 asker 418 top 90 000 tufek 3 139 hafif ve 1 280 agir Makineli tufek 1 300 kilic 50 ucak 4 036 kamyonKayiplarBuyuk Taarruz toplam 26 Agustos 9 Eylul 1922 2 318 olu 9 360 yarali 1 697 kayip 101 esir Toplam 13 4768 000 olu 2 000 yarali 2 000 esir Toplam 12 000 141 topBu savasin oncesi ve sonrasindaki gelismeler Turk Yunan Cephesi makalesinde incelenmistir Kurtulus Savasi nin son evresi 26 Agustos 1922 de Afyonkarahisar Kocatepe de baslayan Buyuk Taarruz ile acilmis ve 9 Eylul 1922 de Turk Ordusu nun Izmir e girmesiyle sonuclanmistir 1922 Yazinda durumSakarya Meydan Muharebesi sonucunda Yunan tarafi Subat ve Mart 1922 de Londra ya uzun bir ziyarette bulunarak ulkesine yapilan askeri yardimin artirilmasini istedi Ancak bu istek Lloyd George hukumetince reddedildi Gounaris bunun uzerine Yunan ordusunu Anadolu dan cekme tehdidinde bulundu ise de bunu kendi hukumetine kabul ettiremeyerek istifaya zorlandi Sakarya da kazanilan savasin en onemli sonucu 20 Ekim 1921 de Ankara Hukumeti ile Fransa arasinda imzalanan anlasma oldu Bu anlasma ile Fransa Turkiye ye karsi kati bir politika izleyen Ingiltere den yolunu ayirarak Turkiye ile isbirligi yoluna girmisti Bu arada Italyanlarin da Temmuz 1921 de Antalya bolgesinden cekilerek Yunanistan a karsi Turk tarafini destekleyen bir tavir almasiyla muttefikler arasindaki anlasmazliklar iyice su yuzune cikti TBMM Hukumeti Disisleri Bakani Yusuf Kemal Bey in Tengirsenk Subat 1922 deki Londra ve Paris ziyaretlerinden sonra Ingiltere Fransa ve Italya temsilcileri Mart 1922 de Paris te toplanarak ateskes de dahil olmak uzere Sevr Antlasmasi nda bazi degisiklikler yapmayi ongoren onerilerde bulundular Fakat TBMM Hukumeti oncelikle Yunan ordusunun Anadolu yu tahliye etmesinde israr edince anlasma saglanamadi Bu esnada TBMM Mustafa Kemal Pasa nin baskomutanligini suresiz uzatti Temmuz ayinda Icisleri Bakani Fethi Bey Okyar Paris ve Londra yi ziyaret etti Bu gorusmelerden bir sonuc alinamamasi uzerine Turk hukumeti baris yolunun kapali olduguna hukmederek taarruz karari aldi Fethi Bey Ankara ya 14 Agustos ta yolladigi raporda Milli gayenin saglanmasi ancak askeri faaliyetlerle kabil olabilecektir gorusunu bildirdi Turk hazirliklariBaskumandan Mustafa Kemal Pasa ve Cephe Komutani Ismet Pasa Birinci Ordu ya bagli birliklerin askeri tatbikatini teftis ederken Ilgin 1 Nisan 1922 Buyuk Taarruz a hazirlik yapan Turk topcular Turk generalleri ve subaylari Aksehir tren istasyonunda Mustafa Kemal Pasa yi beklerken Agustos 1922 15 Eylul 1921 tarihinden gecerli olmak uzere seferberlik ilan edilerek 1899 1900 1901 dogumlular silah altina alinmis ordunun asker eksigi tamamlanmisti Turk kuvvetlerinin eksikleri de siviller dahil cesitli kaynaklardan tamamlanmaya calisildi 20 Ekim 1921 de imzalanan anlasmayla Cukurova daki isgalini sonlandiran Fransa dan onemli miktarda silah ve muhimmat destegi alindi Sovyetler Birligi nden saglanan mali yardim da orduyu gelistirmekte kullanildi Bati Cephesi nde askeri mevcut 208 000 kisiye ulasti Yiyecek giyecek ve cephane yeterli duzeye getirildi Genel taarruz hazirliklari Haziran 1922 de baslatildi 6 Agustos 1922 de orduya gizlice taarruz icin hazirlanmasi emri verildi Mustafa Kemal Pasa Aksehir e gelerek komutanlarla toplanti yapti Toplantida 26 Agustos taarruz gunu olarak belirlendi Taarruz Afyon un guneyinden Dumlupinar yonune dogru baskin seklinde baslayacak ve sonra da meydan savasina donusturulerek dusman kuvvetleri tumuyle yok edilecekti Turk ordusu Yunan cephesinin en guclu direnek merkezinden saldiracakti Yunan hazirliklariYunan ucagi ve personeli Yunan makineli tufek takimi Yunanlar bir Turk Taarruzu na karsi hazirliksiz degildi Oncelikle Afyon bolgesi tamamen mustahkem hale getirilmis sira sira tel orguler makineli tufek yuvalari ve topcu mevzileri ile takviye edilmisti Ayrica bir geri cekilme gerektiginde Afyon kuzeyinde Ilbulak dagi merkez olmak uzere 2 bir mevzi daha geride Dumlupinar Toklusivrisi hattinda 3 bir mevzi hazirlanmisti Bunun yaninda Izmir Afyon Eskisehir demiryolu Mudanya iskelesinin Yunanlarin elinde olmasi kesif ucaklari 4000 den fazla kamyon ve otomobil Turk ordusuna kiyasla buyuk bir lojistik ve kesif ustunlugu sagliyordu Bunlara dayanarak Yunanlar acik araziden gelecek bir tehdide karsi hem sayi ustunluklerini koruyarak taarruzu def edebileceklerini hem de kesif kabiliyetleri ve Ingiliz casusluk agi ile bu taarruz icin yapilmasi gereken bir yiginagi onceden tespit edebileceklerini dusunuyorlardi Ayrica guneyden gelebilecek bir tehdit karsisinda ise Afyon Cay dogrultusunda bir karsi taarruz ile Turk ordusunu ikmal uslerinden ayirip imha etmeyi planlamaktaydilar Mustafa Kemal Pasa ordunun taarruz hazirliklarini buyuk bir gizlilik icinde surdurmustur Taarruzu gizlemek icin Temmuz ayi sonunda ordu birlikleri arasinda bir futbol turnuvasi duzenleyerek komutanlarla topluca gorusme imkani saglamistir Buyuk taarruz oncesinde Yunan Cephe Ordusu 3 Kolordu duzeninde Eskisehir Kuzeyinden Afyon guneyine kadar yayilmis en kuzeyde Inegol de 11 Piyade Tumeni Usak ta ise 2 Piyade Tumeni ve bazi bagimsiz alaylarla yanlarini kapatmaktaydi Yunan ordusunun toplam mevcudu 300 000 kadar olup bunun 225 000 i Anadolu da bulunmaktaydi 3 Yunan Kolordusu General Sumilas Eskisehir onlerinde 3 10 ve 15 Piyade Tumenleri ile Bursa istikametini kapatirken ayni zamanda Kutahya onlerinde mevzilenmis 2 Yunan Kolordusu General Digenis 7 9 ve 13 Piyade Tumenleri ile hem cephenin orta kismini kapatmakta hem de Eskisehir veya Afyon a yonelebilecek bir Turk taarruzuna karsi 3 veya 1 Kolorduya ihtiyat vazifesi gormekteydi 1 Yunan Kolordusu General Trikupis ise karargahi Afyon da olmak uzere cephenin guneyini savunmaktaydi 1 Kolordu tumu cephe hattinda olmak uzere 1 4 5 ve 12 Piyade tumenlerine komuta etmekteydi General Hacianesti Yunan Kucuk Asya Ordusunun basina getirildiginde Buyuk Taarruz kaderine etkileyecek iki karar aldi Bunlardan ilki 1 Kolordu komutani ihtiyattaki 2 Kolordu ya savas durumunda emir verme yetkisini kaldirmasi digeri ise 1 Kolordu nun normal duzeninde kendi ihtiyatinda olan tumenleri de cephe hattina yayarak Trikupis i tamamen ihtiyatsiz birakmasiydi Boylece Afyon a yonelecek bir Turk taarruzunda eger cephe zorlanirsa Trikupis ya Izmir deki ustu Hacianesti yi 2 Kolorduyu veya en azindan birliklerinden bir kismini kendi emrine almak icin ikna etmek zorunda kalacakti Savas durumunda iletisim yetersizligi ve zamanin kritikligi dikkate alindiginda feci derecede yanlis bir karar oldugu daha sonra aciga cikacakti Buyuk Millet Meclisi Ordusu1 Ordu Sakalli Nurettin Pasa Kurmay Baskani Mehmet Emin Koral Bu ordu komutasinda yer alan 4 Kolordu 1 2 ve 4 Kolordular ile 5 Suvari Kolordusu yarma harekatini yapacak birlikleri olusturuyordu ki toplamda 11 Piyade 3 Suvari Tumeninden kuruluydu Toplam muharip mevcudu 88 000 piyade 12 000 suvari ve 137 top idi 1 Ordu emrinde 3 Suvari Tumeni Ibrahim Colak 6 Tumen Nazmi Solok 1 Kolordu Izzettin Calislar 57 Tumen Resat Cigiltepe 14 Tumen Ethem Necdet Karabudak 15 Tumen Ahmet Naci Tinaz 23 Tumen Omer Halis Biyiktay 4 tumeni sirasiyla Cigiltepe Kircaaslan Tepe Tinaz Tepe ve Belen Tepe ye taarruz edecekti Cigiltepe 5 Yunan Alayi Kircaslan ve Tinaztepe 49 Yunan Alayi tarafindan savunuluyordu Taarruz dan bir gun once bir seyler olacagindan suphelenen General Trikupis Tinaztepe gerisine 7 Yunan Tumeninden iki alay daha getirtmisti 4 Kolordu Kemalettin Sami Gokcen 11 Tumen Ahmet Dervis 12 Tumen Osman Nuri Koptagel 5 Kafkas Tumeni Halit Akmansu 8 Tumen Kazim Sevuktekin 4 Tumen ile Belentepe dogusu Kalecik Sivrisi ve B Kalecik uzerinden Afyon a taarruz edecekti Bu hat 35 ve 8 Yunan Alaylari tarafindan tutulmakta ve 11 ve 5 42 tarafindan desteklenmekteydi Her iki kolordunun gerisinde 2 Kolordu Ali Hikmet Ayerdem 7 Tumen Ahmet Naci Eldeniz 4 Tumen Mehmet Sabri Ercetin 3 Kafkas Tumeni Kazim Orbay Sandikli Suhut hattinda ihtiyat olarak tutulmakta idi 5 Suvari Kolordusu Fahrettin Altay 1 Suvari Tumeni Mursel Baku 2 Suvari Tumeni Ahmet Zeki Soydemir 14 Suvari Tumeni Mehmet Suphi Kula Ahirdagi uzerindeki sarpligi dolayisi ile geceleri Yunanlar tarafindan savunulmayan Ballikaya mevkiinden bir sizma harekati ile Tokuslar koyune inecek ve Izmir demiryolunu kesecekti 2 Ordu Yakup Sevki Subasi Kurmay Baskani Huseyin Husnu Emir Erkilet 3 Kolordu Sukru Naili Gokberk 61 Tumen Salih Omurtak 41 Tumen Alaaddin Koval 1 Tumen Abdurrahman Nafiz Gurman 6 Kolordu Kazim Inanc 17 Tumen Huseyin Nurettin Ozsu 16 Tumen Asir Atli Yarma bolgesinde Turk kuvvetlerinin toplam 100 000 askerine 8 Piyade ve 3 Suvari Tumeni karsilik Yunan kuvvetleri takviyeli 2 Tumen 30 000 kisi gucundeydi Bu ise askerligin en eski prensibi olan sonuc yerinde dusmana sayica 1 e 3 ustun olma kaidesini yansitiyordu Bunun uzerine taarruz inisiyatifinin Turk tarafinda olmasi cok ustun bir topcu destegi 137 agir ve orta top ustun suvari gucunun varligi ayrica ustun komuta heyeti eklenince Yunanlarin bu taarruz karsisinda fazla bir varlik gostermeleri mucize olacakti Taarruzun baslamasi Dagilan ve Izmir e dogru cekilen Yunan birliklerinin takip ve imhasinda suvarilerin onemli hizmetleri olmustur Fotografta bir Turk suvari birliginin ileri harekati goruluyor 26 Agustos gecesi 5 Suvari Kolordusu Ahir Daglari uzerindeki Yunanlarin gece savunmadigi Ballikaya mevkiinden sizma yaparak Yunan hatlarinin gerisine intikale basladi Intikal butun gece sabaha kadar surdu Turk askerleri siperde beklerken 26 Agustos sabaha karsi 4 30 da baslamasi planlanan taarruz sis sebebiyle ancak 5 30 da basladi Yarim saat suren cok yogun bir bombardiman ile Yunan on hat mevzileri buyuk yikima ugratilmis topcu gozetlemesi ve makineli tufek mevzileri is goremez hale getirilmistir 6 00 da baslayan piyade taarruzu kisa surede gelismis Tinaztepe Belentepe Kalecik sivrisinin geri alinmasi ile sonuclanmistir Ancak gerek geriden gelen Yunan takviyelerinin direnmesi gerek Sincanli Ovasi nda mevzilenmis Yunan topcularinin siddetli atesi gerekse de taarruz momentinin kaybedilmesi ile taarruz oglene dogru yavaslamis ve durmustur Tinaztepe deki kuvvetli Yunan karsi taarruzu ve Kurtkaya mevzisinin direnisi ile Turk kuvvetleri kismi geri cekilmelerle aksam saatlerinde bir denge olusmustur Bu esnada 2 Turk Ordusu nun ozellikle 2 Yunan Kolordusu na siddetli taarruzlari bu kolordu kuvvetlerinin 1 Kolordu yu daha fazla takviye edememesine yol acmis Hatzanestis nin sarsilan guney cephesini takviye etmek yerine 2 Kolordu nun esas plandaki gibi Cay istikametine taarruz etmesi emri isleri daha da karistirmis Yunanlari stratejik bir sikintiya sokmustur Ote yandan yarma bolgesinin batisinda saat 18 00 de 5 Turk Suvari Kolordusu cephe gerisine sizarak Yunan birliklerinin Izmir Afyon iletisim baglantisini kesti Boylece Izmir de bulunan Yunan Baskomutanlik Karargahi nin cephe hattinda bulunan Yunan birlikleriyle haberlesme imkani kalmadi Turk taarruzunun baslangicini simgeleyen heykel Trikupis bu durumda elindeki tek sansin eldeki butun ihtiyatlari ile Kalecik sivrisi belen tepesi istikametinde bir gece taarruzu yapmak oldugunu dusundu Ancak Turk devam taarruzunun toplarin ileri alinmasinin destegi ile 27 Agustos sabaha karsi Tinaztepe Erkmentepe ve Kurtkaya tepesinin dusurmesi neticesinde 4 Piyade Tumeni nin dagilmasi 1 Piyade Tumeni nin agir kayiplarla geri cekilmesi ile 27 Agustos oglen saatlerinde cephe tamamen yarildi Asil taarruzun yapildigi bolgede bulunan Turk Birlikleri cephe hattinin yarilmasiyla birlikte na inerek Yunan birliklerini suratle takip etmeye basladi Cephenin yarilmasi neticesinde Yunan 1 Kolordusu ikiye bolunmus kusatilmamak icin Izmir yonunde bir geri cekilme yerine ulasim altyapisi yetersiz Kuzeybati yonunde cekilmekten baska imkan kalmamis Yunan 1 Kolordu karargahi 4 Tumenin kalintilari 5 ve 12 Tumenler 2 Kolordu birlikleri Afyon Doger hattini birakarak Ilbulak Dagi civarina cekilmistir Diger tarafta kalan General Frangu komutasindaki 1 Tumen ve takviye birlikleri Ilbulak hattinda da duramayarak Dumlupinar a cekilmeye devam etmis boylece Yunan ordusu icindeki sevk ve idare butunlugu bozulmustur 28 Agustos 30 Agustos sabahi arasinda Turk birlikleri ile cekilen Yunan birlikleri arasinda yer yer siddetli catismalar cikmis Yunan birliklerinin Turk kuvvetlerinin takibinden kurtulamamasi mevzi almalarina engel olmustur Ayrica 3 Kolordu ile geri cekilen Yunan birliklerinin arasinda acilan bosluktan iceri dalan 2 Turk Ordusu birliklerinin Kuzeyden cevirme yapmasi Yunan ordusunun ana parcasi olan 1 ve 2 Kolordu birliklerinin Murat Dagi eteklerinde bir torbaya girmesine yol acmistir 30 Agustos gunu aksam saat 19 30 a kadar suren bugun Baskomutanlik Meydan Muharebesi olarak bilinen buyuk carpismalarda Yunan birlikleri imha edilip dagitilmistir Bu muharebede Yunan 4 ve 12 Tumenleri tamamen 5 ve 9 Tumenleri kismen imha olmustur Ayni gun Turk birlikleri Kutahya ya girdi 2 Eylul de esir alinan Yunan Ordusu komutanlari soldan saga 4 Tumen komutani Dimaras 1 Kolordu komutani Baskumandanligina yeni tayin edilen Trikupis Kurmay Albay Adnan Bey 2 Kolordu komutani Dighenis Diyenis Yuzbasi Emin General Trikupis ve kurmaylarinin bir kismi ile 10 000 civarinda asker Kiziltas vadisinden gece karanliginda kacmayi basardiysa da bir sure sonra General Trikupis ile 6000 asker 2 Eylul de Usak ta Turk kuvvetlerine teslim oldu Bu son muharebe ile birlikte bir zamanlar Yunan Ordusunun bel kemigini teskil eden 6 Piyade Tumeni 85 000 asker dagitilmistir Turk kuvvetlerinin onunde Izmir yonunde hirpalanmis 2 Tumen ve bazi bagimsiz alaylar Bursa istikametinde ise sag kanatlari tamamen acikta kalmis onlerinde tahmin edemedikleri dusman kuvvetlerinin hedefi haline gelmis 3 Kolordu kalmistir Bundan sonrasinda savas tamamen bir kacma kovalamaya donmus 9 Eylul de Izmir 17 Eylul de Bandirma dan kalan Yunan birliklerinin tahliyesi ile son bulmustur Bu savasta Yunan Ordusu nun zayiati 100 000 in uzerindeydi Bati Anadolu geri cekilen Yunan Ordusu tarafindan uygulanan yakip yikma taktigi ile buyuk olcude harap olmustur Meydan savasindan sonra cevreyi gezen Mustafa Kemal Pasa dusmanin agir yenilgisini savas alaninda biraktigi silah cephane ve savas malzemesini olulerini suru suru esirin kafilelerle geriye goturulmesini gordukten sonra cok duygulanmis ve yanindakilere Bu manzara insanlik icin utanc vericidir Ama biz burada vatanimizi savunuyoruz Sorumluluk bize ait degildir demistir Savastan hemen sonra Baskomutan Maresal Gazi Mustafa Kemal Pasa Ordulara su unlu emri vermistir Ordular Ilk hedefiniz Akdeniz dir Ileri Bu emir dogrultusunda uc koldan Izmir e ilerleyen ordu 1 Eylul de Usak i 2 Eylul de Eskisehir i 6 Eylul de Balikesir ve Bilecik i 7 Eylul de Aydin i 8 Eylul de Manisa yi geri aldi ve 9 Eylul de Izmir e girdi SonuclariAfyon Buyuk Taarruz SehitligiBuyuk Taarruz yaklasik 200 yildan beri Turk ordusunun zaferiyle sonuclanan ilk taarruz muharebesidir Canakkale ve Sakarya da Turk zaferi hucum eden dusmani durdurmakla sinirli kalmistir Oysa Baskumandan Meydan Muharebesi nde dusman ordusu topyekun yok edilmis yaklasik 150 000 kilometrekare alan 14 gun gibi kisa bir surede ele gecirilmistir Zafer Yunan isgaline son vererek Kurtulus Savasinin kesin bir askeri sonuca ulasmasini saglamistir Boylece Turk tarafi Lozan da onemli bir diplomatik avantajla katilmis askeri durumun baris gorusmelerinde aleyhte pazarlik kozu olarak kullanilmasini onlemistir Taarruz olmasaydi Yunan ordusu belki Izmir e cekilecek baris konferansinda Yunanlarin Izmir ve Ayvalik taki durumu pazarlik konusu olacak bu yerler sonucta bir olasilikla kurtarilsa bile karsiliginda bircok taviz verilecekti Mustafa Kemal Pasa nin Anadolu hareketi uzerindeki onderligi bu zaferle pekismis boylece zaferden sonra kurulacak olan siyasi duzenin temelleri atilmistir Dipnotlar a b Atilla Kollu Buyuk Zafer Oncesi ve Sonrasi Ile 29 Subat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ataturk Arastirma Merkezi Ataturk Arastirma Merkezi Dergisi Sayi 24 Cilt VIII Temmuz1992 T C Genelkurmay Baskanligi Harp Tarihi Resmi Yayinlari No 1 Turk Istiklal Harbi Cilt II Bati Cephesi 6 Kisim a b NTV Tarih Agustos 2011 syf 43 Harp Tarihi Dairesi Kitapligi Resmi Yunan Harp Tarihi Kucuk Asya Seferi II Cilt Ali Cimen Goknur Gogebakan Tarihi Degistiren Savaslar ISBN 9752634869 2 Baski sayfa 321 a b Belgelerle Turk tarihi dergisi 90 95 Mentes Kitabevi 2004 sayfa 36 Bes gun kesintisiz saldiri 17 Eylul 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Radikal 30 08 2003 Senay Sezen Okay M Vedat Okay Baskomutan savasi Il Turizm Komitesi 1972 sayfa 205 Baskin Oran ed Turk Dis Politikasi Iletisim Yay 2001 C I sf 146 Wikimedia Commons ta Turk Kurtulus Savasi ile ilgili coklu ortam belgeleri bulunurKaynakcaKomutan Ataturk Celal Erikan Turkiye Is Bankasi Yayinlari s 545 614 Agustos 2001 Turk Kurtulus Savasi Ibrahim Artunc Kastas Yayinlari 2 Cilt s 420 514 Buyuk Taarruz Ibrahim Artunc Buyuk Taarruz ve Dumlupinar Savas Meydanlari Gezi Notlari yayinlanmamis Fuat Serdar Aydin 2002 2006 Su Cilgin Turkler Turgut Ozakman Ankara 2005Not