Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Doğu Cephesi, Türk Kurtuluş Savaşı sırasında 1919-1921 yılları arasında Türk-Ermeni Savaşı (24 Eylül-2 Aralık 1920) dahil olmak üzere, Doğu Anadolu ve Güney Kafkasya'da gerçekleşen muharebelerden meydana gelen cephe.
| Doğu Cephesi | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Türk Kurtuluş Savaşı | ||||||||||
 Türk-Ermeni savaşı sırasında Türk ilerleyişi | ||||||||||
| ||||||||||
| Taraflar | ||||||||||
 Ermenistan DCDestek:  Birleşik Krallık Gürcistan DC |  Rusya SFSC Ermeni Bolşevikler GSSC ASSC |  Osmanlı İmparatorluğu Anadolu Hareketi Azerbaycan DC | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | ||||||||||
| Drastamat Kanayan Movses Silikyan Noe Jordania Giorgi Kvinitadze | Mihail Tuhaçevski | Kâzım Karabekir Rüştü Paşa Osman Nuri Koptagel Cavit Erdel Halit Karsıalan Kâzım Orbay | ||||||||
| Güçler | ||||||||||
| 20.000 Milisler dahil: 50.000 | Sovyet milisleri | 15.000-20.000 Diğer kaynaklara göre: 50.000-60.000 | ||||||||
| Kayıplar | ||||||||||
| Askerî: 1.100 ölü, 1.500 esir | Ermeni harekatı: Askerî: 46 ölü, 76 yaralı | |||||||||
Tarihçesi
I. Dünya Savaşı'nda, Kafkas Cephesi'nin açılması üzerine Ermeniler'le Ruslar işbirliğine yönelmişler ve Rusların kışkırtmalarıyla Osmanlılara saldırmaya başlamışlardır. 1917 yılında Rusya’da ihtilal gerçekleşince Ruslar, Doğu Anadolu Bölgesi'nde işgal ettikleri yerleri Türklere bırakarak geri çekildiler. Bu arada merkezi Erivan olan bir Ermeni devleti kuruldu (28 Mayıs 1918). Ruslar çekilirken daha Türk ordusu bölgeye ulaşmadan Ermeniler, Rusların yerini aldı ve Doğu Anadolu’nun kendilerine ait olduğunu ileri sürüp, Gümrü, Iğdır, Arpaçay ve Aras’a kadar ilerlediler. Azerbaycan petrollerine göz koyan Almanya, 1918'de Gürcistan'a asker çıkartırken Enver Paşa kumandasındaki 3. Ordu Kafkasya boyunca ilerledi ve Bakü Muharebesi (1918) sonrası Azerbaycan'ı Rus ve İngiliz boyunduruğundan kurtardı. Böylece Türkiye garantörlüğünde Azerbaycan bağımsızlığını kazandı.
I. Dünya Savaşı'nın sona ermesi ve bölgede bulunan Türk 3. Ordusu'nun 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi gereğince Kafkasya'yı boşaltması sonucu Kafkaslar'da, Ermenistan başta olmak üzere Gürcistan, Azerbaycan ve Nahçıvan Cumhuriyetleri kuruldu.
Bu boşaltma sırasında muhtemel Ermeni saldırı ve tecavüzlerine karşı da Türk halkını korumak maksadıyla Ardahan, Batum bölgesinde , Kars-Oltu-Sarıkamış-Kağızman bölgelerinde ise Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükûmeti kuruldu. Ancak bu iki hükûmet 3 ay sonra İngilizler tarafından dağıtıldı. Bu olaydan sonra bölgenin Ermeni saldırılarına karşı savunulması, karargâhı Erzurum'da bulunan 15. Kolordu tarafından sağlandı.
I. Dünya Savaşı sonrası itilaf ülkelerinin Bolşevik Rusya ve Türkiye'yi çevrelemek amacıyla yürüttüğü askeri operasyonlar iki ülke arasında yakınlaşmaya neden oldu. Mustafa Kemal Paşa, Samsun'a çıktıktan sonra geçtiği Havza'da 22 gün kaldı ve burada Lenin, Stalin ve Troçki'nin en güvenilir adamlarından Rus albay Semyon Mihayloviç Budyonni ile görüştü. Rus albay, yardım yapmaya hazır olduklarını ancak saltanat ve hilafetin kaldırılıp komünizmin ilan edilmesini istedi. Mustafa Kemal Paşa ise tek amaçlarının savaşı kazanmak olduğunu, diğer şartların ancak zaferin kazanılmasından sonra düşünülebiceğini söyledi. Sivas Kongresi sonrasında da Halil Kut Paşa, Mustafa Kemal tarafından Moskova’ya gönderildi. Amaç Sovyetlerle ilişkileri geliştirmek, silah, cephane ve para yardımı sağlamaktı. 27 Aralık 1919'da Bolşevikler ve Kemalistler Samsun'da gizli bir antlaşma imzaladılar. Bu anlaşmaya göre, Rus tarafı, Sevr Antlaşması'nın sonuçlanmasına kadar, Türkiye'nin mevcut sınırlarının önceliğini kabul etmiş ve toprak bütünlüğünü koruma yükümlülüklerini üstlenmiştir. TBMM'nin kurulmasından üç gün sonra 26 Nisan'da Mustafa Kemal Paşa Rus lideri Lenin'e bir mektup gönderdi.
| “ | “1. Emperyalist hükûmetler aleyhine harekâtı ve bunların tahakküm ve esareti altında bulunan mazlum insanların kurtuluşu gayesini hedefleyen Bolşevik Ruslarla mesai ve harekat birliğini kabul ediyoruz. 2. Bolşevik kuvvetleri Gürcistan üzerine askeri hareket yapar veyahut takip edeceği siyaset ve göstereceği tesir ve nüfuzla, Gürcistan’ın da Bolşevik ittifakına dahil olmasını ve içlerindeki İngiliz kuvvetlerini çıkarmak üzere bunlar aleyhindeki harekata başlamasını temin ederse, Türkiye hükûmeti de emperyalist Ermeni hükûmeti üzerine askeri harekat icrasını ve Azerbaycan hükûmetini de Bolşevik devletler zümresine dahil etmeyi taahhüt eyler. 3. Evvela, millî topraklarımızı işgal altında bulunduran emperyalist kuvvetleri kovmak ve gelecekte emperyalizm aleyhine vuku bulacak ortak mücadelelerimiz için dahili kuvvetlerimizi şekillendirmek üzere, şimdilik ilk taksit olarak beş milyon altının ve kararlaştırılacak miktarda cephane ve diğer fenni harp vasıtaları ve sıhhi malzemenin ve yalnız Doğu’da harekât icra edecek olan kuvvetler için erzakın, Rus Sovyetler Cumhuriyeti’nce temini rica olunur. Üstün ihtiramlarımızın ve samimi hissiyatımızın kabulünü rica eyleriz.” | ” |
Bu öneri tamamen Rusya'nın çıkarına idi, çünkü Rusya ve Türkiye'ye düşman devletler, Kırım ve Güney Kafkasya'nın yanı sıra Rus deniz ticaretinin çoğunun gerçekleştirildiği İstanbul ve Karadeniz boğazlarına hakim durumdaydılar. Ayrıca 1917 Ekim Devrimi sonrası Rus İç Savaşı ve Beyaz Terör olayları ile yoğun bir iç çatışmaya giden Rusya'da bir yandan milyonlarca insan açlıktan ölüyordu, diğer taraftan 1920'de Sovyet-Polonya Savaşı nedeniyle de epey zor durumdaydılar. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kaderi, Sovyetlerin, Polonya ile yeni savaşta özellikle değerini keskin bir şekilde gösteren Bakü petrolünün arzına kritik derecede bağımlıydı. Mektubun gönderilmesinden iki gün sonra Sovyet askerleri Azerbaycan'ı ele geçirdi ve 28 Nisan'da Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti yıkıldı ve Azerbaycan Sovyetleştirildi.
Sonra Sovyet Rusya ile görüşmelerde bulunmak üzere Bekir Sami Bey ve Yusuf Kemal Tengirşenk'in bulunduğu bir heyet 11 Mayıs 1920’de Ankara’dan ayrıldı ve 19 Temmuz'da 1920’de Moskova’ya varıp Lenin de dâhil önemli Sovyet yetkilileriyle görüştü. 24 Ağustos'ta taslak bir anlaşma hazırlandı. Bu, Moskova'daki ilk Rus-Türk konferansı idi.
| “ | Bolşevik (Rus) Cumhuriyeti 10. ve 11. orduları, bizim delâletimiz, tesirimiz ve hizmetimiz sayesinde, kolaylıkla Kuzey Kafkasya’yı geçtiler ve Azerbaycan’a dâhil oldular ve Azerbaycanlılar da gelen orduları kemali sükûnetle kabul ettiler. Bu ordular bir taraftan Ermenistan ve Gürcistan hudutlarında lâzım gelen tedabiri ve vaziyeti askeriyeyi aldılar. Diğer taraftan da maddeten bizimle tesisi irtibata tevessül ettiler ki bu mayıs aylarında idi. | ” |
| — Mustafa Kemal Paşa, 14 Ağustos 1920 | ||
Ermeniler bu yakınlaşmadan rahatsız oldular. Kafkasya'daki bir Sovyet hakimiyetinden endişeliydiler. Bir kısım birlikleri Sovyet hattında, bir kısım birlikleri ise Türkiye hattında bölünmüş durumdaydı. Bu sırada Kazım Karabekir Paşa ani bir harekât düzenledi ve bu savaşta Taşnak Ermenistanı yenildi. Daha sonra Sovyet birlikleri Ermenistan'a girdi ve Ruslar tarafından 28 Kasım 1920'de Ermenistan Sovyetleştirildi. 2 Aralık'ta iktidardan çekilen Taşnak hükûmeti, Gümrü Antlaşması'nı imzalamak zorunda kaldı.
Sonra Türk ve Rus orduları ortak harekât ile Gürcistan'a ilerlemişlerdir.
Müteâkiben Türkiye ve Sovyet Rusya arasında bir ittifaknâme imzalanması kararlaştırıldı. 9 Aralık 1920 tarihinde Çiçerin gönderdiği bir Sovyet notası ile Moskova’da Türkiye, Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan’ın katılacağı bir konferansın yapılma isteği belirtildi. İktisat vekili Yusuf Kemal Tengirşenk ve Maarif vekili Dr. Rıza Nur riyasetindeki heyete daha önce Moskova büyükelçiliğine atanan Ali Fuat Cebesoy da Kars'ta katılmıştı. 29 Ocak 1921'de Bakü'ye gelen ve burada Neriman Nerimanov ile görüşen heyet buradan hareketle 6 Şubat 1921’de Moskova'ya ulaşmıştır. Heyet 26 Şubat'ta Lenin ile görüşmüş ve 27 Şubat'ta Türk-Rus konferansı başlamıştır. Rusya için hayati değerdeki Bakü petrollerinin sevkiyatını Ruslar Batum üzerinden yapmaktaydı. Türk heyeti 6 Mart'ta Stalin ile görüştükten sonra Ruslar Batum kendilerine devredilmek şartıyla 10 Mart 1921 günü Mîsâk-ı Millî'yi tanımış ve Kars ile Ardahan'ı Türkiye'ye bırakmışlardır.
Burada Georgi Çiçerin Nahcivan'ın Ermenistan'a verilmesini istemişse de Türk delegeler Yusuf Kemal ve Dr. Rıza Nur bunu reddetmişler ve Azerbaycan'a bağlanmasını sağlamışlardır. "Nahçıvan, Azerbaycan'ın bu himayesini başka bir devlete devretmemesi koşuluyla, Azerbaycan'ın himayesi altında özerk bir bölge olarak tanınacaktır." Ek bilgi olarak, 1930 Ağrı isyanı sonrası İran ile 23 Ocak 1932 tarihinde sınır antlaşması imzalanmıştır. Yapılan toprak mübadelesi sonucu, isyancıların bulunduğu arazi olan "Boralan Gölü’ne kadar Karasu Çayı talvegini takip ettikten sonra Küçük Ağrı Dağı" Türkiye'ye bırakılmış, yani Dilucu bölgesi ve Küçük Ağrı Dağı alınarak Türkiye-Nahcivan karasınırı oluşmuştur. Karşılığında Ovacık, Kotur ve Salmas bölgesinin bir kısmı İran'a bırakılmıştır.
14 Mart 1921'de son şekli verilen Moskova Antlaşması Rus yetkililerin teklifi üzerine İstanbul'un işgali tarihi olan 16 Mart 1920'nin yıl dönümünde 16 Mart 1921'de imzalanmış ve Doğu cephesi kapanmıştır. Sovyet resmi verilerine göre 39 bin tüfek, 327 makineli tüfek, 54 silah, 63 milyon fişek, 147 bin mermi Anadolu'ya gönderilmiştir. Rusların gönderdiği mühimmatlar Sakarya ve Büyük Taarruz muharebelerinde kullanılmıştır. Ayrıca Lenin, en yetenekli Sovyet askeri liderlerinden Mihail Vasilyeviç Frunze'yi ve Kliment Efremoviç Voroşilov'u askeri danışman olarak 1921'de Ankara'ya göndermiştir.
1920 yılında kurulan Buhara Cumhuriyeti de, millî mücadeleye destek olmak için Rusya vasıtasıyla 100 milyon altın ruble gönderdiği halde, bunun ancak 17.5 milyonu anadoluya ulaşmış, Türkiye'ye gönderilmesi gereken diğer 82.5 milyon altın tutarındaki özbek altını Lenin hükûmeti tarafından gasp edilmiştir.
Doğu Cephesi savaş düzeni
Bu cephede bulunan Türk 15. Kolordusu dört tümen ile süvari ve topçu alaylarından oluşmaktaydı. Muharip personel sayısı, 15.000 ile 20.000 kişi arasında idi.Ermeniler ise toplam 12 alaydan oluşan dört tümene sahiptiler. Ermeni kaynaklarına göre askerî personel mevcutları 20.000 kadar idi.Milislerle beraber muharip personel sayısı 50.000'e kadar çıkıyordu.
Cephe hattı Osmanlı-Rus Savaşı (1877-78) sonrasındaki Osmanlı-Rus sınırını olan Ardeşen-Yusufeli-Oltu-Bayezit olarak belirlenmişti.
TBMM Hükûmeti ile Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti arasındaki savaş
Türk Kurtuluş Savaşı başlamadan önce Doğu Anadolu Bölgesi'nin Ermenilerin eline geçmesine mani olmak için Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adıyla bir örgüt kurulmuştu. Bu kuvvetler Ermenilerle Oltuda çatışma haline girmişlerdi.
TBMM Hükümeti artan Ermeni sorunlarına ve yayılmacılığına son vermek amacıyla 20 Eylül 1920'de bölgede bir askerî harekât yapılmasına karar verdi. 15. Kolordu Komutanı Musa Kâzım Karabekir'i tam yetkiyle Doğu Cephesi Komutanlığına atadı. Bu sırada Rus orduları Azerbaycan'a girmişlerdi. Ermeni orduları Türk ve Rus kuvvetleri karşısında iki ayrı cephede bölünmüş durumdaydılar.
28 Eylül 1920'de saldırıya geçen Kâzım Karabekir kuvvetleri, birkaç gün içerisinde Ardeşen-Yusufeli-Oltu-Bayezit hattını aşarak Drastamat Kanayan komutasında Ermeni kuvvetleriyle çatışmaya girdi. İlk cephe Oltu Muharebesi oldu. Daha sonra ve komutasında olan Ermeni güçleriyle Sarıkamış Muharebesi (1920) ve Kars Muharebesi yapıldı. 30 Ekim 1920'de Kars'tan çıkarılan ve Kars'ın doğusuna çekilen Ermeniler Bolşevik Rusya'dan ve ABD'den yardım istedi. Bolşevik Rusya bu Kafkasya'yı kendi nüfuz alanı olarak gördüğünden dolayı ve Türk Kurtuluş Savaşı'nı desteklediği için yardım etmeyi reddetti. ABD'den de olumlu yanıt alamayan Ermeniler, işgal ettikleri Erzurum, Kars ve çevresini Kâzım Karabekir kuvvetlerine bıraktı ve bugünkü Ermenistan'ın batısına çekildi. Ancak henüz barış antlaşması imzalanmamıştı. Kasım 1920'de Karakoyunlu'daki Yarmalar geçidini aldıktan sonra Iğdır'ı da Anadolu'ya dahil eden Kâzım Karabekir'in kuvvetleri Ermeni birliklerini daha ileri giderek Gümrü'ye kadar takip etti. Burada Gümrü Muharebesi yapıldı. 7 Kasım 1920'de Türk ordusunun Gümrü'ye girmesi üzerine yenilen Ermeniler barış istedi.
Gümrü Antlaşması
Barış isteğini kabul eden TBMM Hükümeti 2 Aralık 1920'de Ermenistan'la Gümrü Antlaşması'nı imzaladı. Antlaşmaya göre Batum, Sarıkamış, Kars, Ağrı, Erzurum, Artvin, Oltu ve çevresi TBMM Hükümeti bırakılırken savaş esnasında Kâzım Karabekir kuvvetlerinin eline geçen Gümrü kenti ise Ermenistan'a bırakıldı. Ayrıca, Mondros sonrasında Ermenistan'a bırakılan Tuzluca (Kulp) kazası da TBMM Hükûmeti kontrolüne kaldı. Gümrü Antlaşması'na göre:
- Sevr Antlaşması'nın geçersiz olduğu Ermenilerce de benimsendi.
- Ermeniler Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki tüm isteklerinden vazgeçti. Büyük Ermenistan kurma girişimleri sona erdi.
- 1878'de elden çıkan Kars ve çevresi Türkiye'nin topraklarına katıldı.
- Gümrü Antlaşması TBMM'nin uluslararası alanda ilk siyasi başarısıdır.
- Misak-ı Milli'nin doğu sınırları kısmen de olsa belirlendi.
- Halk üzerinde ordu ve meclisin güveni arttı.
4 Aralık 1920'de Kızıl Ordu Erivan'a girdi ve Azerbaycan'dan sonra Ermenistan da sovyetleştirildi.
TBMM Ordusu'nun Gürcistan Seferi
General Hüseyin Yalabık yönetmiştir.
Türk ve Rus kuvvetleri Gürcistan'a ilerlediler ve Gürcistan da sovyetleştirildi.
Kaynakça
- ^ "KEMAL LAUGHS AT BRITAIN.; Sends Thanks for 40,000 Rifles the Armenians Surrendered". 6 Ocak 1921. 26 Nisan 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2024 – NYTimes.com vasıtasıyla.
- ^ "Dr. Andrew Andersen, Ph.D., Atlas of Conflicts: Turkish-Armenian War". 31 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mayıs 2018.
- ^ Anahide Ter Minassian: La république d'Arménie. 1918-1920 La mémoire du siècle., éditions complexe, Bruxelles 1989 , p. 220
- ^ a b c d [1][] Makedonya Türkleri (makturk.com), Galip Baysan: Büyük Yunan Zaferleri (Temmuz-Ağustos 1921), (Haber Arşivi), 19.07.2009.
- ^ a b [2] 27 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . News Times, Şubat 2011, Sayı 6, Sayfa 8.
- ^ Kadişev, A.B. (1960), Интервенция и гражданская война в Закавказье [Güney Kafkasya'da müdahale ve iç savaş], Moskova, s. 324
- ^ Andersen, Andrew. . Centre for Military and Strategic Studies. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Guaita, Giovanni (2001), 1700 Years of Faithfulness: History of Armenia and its Churches, Moskova: FAM, ISBN
- ^ "On the right of self-determination of the Armenian people of Nagorno-Karabakh". 16 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Mayıs 2018.
- ^ a b [3] 10 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . kurtulussavasi.org, Savaşlar ve Antlaşmalar: Doğu Cephesi
- ^ a b [4] 23 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Sabah, Mehmet Barlas, Kurtuluş Savaşı'nın bazı önemli rakamları!.., 28.08.1997.
- ^ Albay Hüsamettin Ertürk’ün Hatıraları, İki Devrin Perde Arkası, NOKTA KİTAP Yayınları, İstanbul 2012, s. 234
- ^ M. Taylan Sorgun, Bitmeyen Savaş Kütulamare Kahramanı Halil Paşa’nın Anıları, s. 276 - 304
- ^ Рубен. Обвинения и действительность. - «Дрошак», no 2, с. 40. Выписка из архивного дела no 8. Дашнаки, s. 31-46. / Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Güvenlik Servisi Arşivi (АСГБАР), ЧФ-852, S. 43-46.
- ^ Atatürk’ün Bütün Eserleri, c.8, Kaynak Yayınları, 2. Basım, İstanbul, 2004, s.114.
- ^ Yusuf Kemal Tengirşenk, Vatan Hizmetinde, s.172.
- ^ T. B. M. M. ZABIT CERİDESİ Cilt 3, 48. İçtima, s. 207
- ^ Письмо Чичерина ЦК РКП(б) о территориальном соглашении с турецкой делегацией. 10.03.1921.-РГАСПИ, ф. 159, оп. 2, д. 57, s. 25. (Çiçerin'in Türk delegasyonu ile toprak anlaşması)
- ^ Nihat Erim. “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuzeydoğu ve Doğu Sınırları”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 9, No. 1-2 (1952), s. 20
- ^ Osman Kocaoğlu, “Rus Yardımının İçyüzü”, Yakın Tarihimiz, Cilt.1, Sayı 10 (Mayıs 1972), s.292-293
- ^ Raci Çakırgöz, Çarlık ve Bolşevik Rusya’da 10 Yıl, Belge Yayınları, 1990.
- ^ Anahide Ter Minassian: La république d'Arménie. 1918-1920 La mémoire du siècle., éditions complexe, Bruxelles 1989 , sayfa 220
- ^ . 27 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020.
- Kâzım Karabekir (2016). İstiklal Harbimiz, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Dogu Cephesi Turk Kurtulus Savasi sirasinda 1919 1921 yillari arasinda Turk Ermeni Savasi 24 Eylul 2 Aralik 1920 dahil olmak uzere Dogu Anadolu ve Guney Kafkasya da gerceklesen muharebelerden meydana gelen cephe Dogu CephesiTurk Kurtulus SavasiTurk Ermeni savasi sirasinda Turk ilerleyisiTarih1919 1921 Ermenistan ile 24 Eylul 1920 2 Aralik 1920BolgeDogu Anadolu Bolgesi ve Guney KafkasyaSonucTurk Sovyet zaferi Gumru Antlasmasi Moskova Antlasmasi Kars AntlasmasiCografi DegisikliklerDogu Anadolu Turkler tarafindan yeniden alindiTaraflarErmenistan DC Destek Birlesik Krallik Gurcistan DCRusya SFSC Ermeni Bolsevikler GSSC ASSCOsmanli Imparatorlugu Anadolu Hareketi Azerbaycan DCKomutanlar ve liderlerDrastamat Kanayan Movses Silikyan Noe Jordania Giorgi KvinitadzeMihail TuhacevskiKazim Karabekir Rustu Pasa Osman Nuri Koptagel Cavit Erdel Halit Karsialan Kazim OrbayGucler20 000 Milisler dahil 50 000Sovyet milisleri15 000 20 000 Diger kaynaklara gore 50 000 60 000KayiplarAskeri 1 100 olu 1 500 esirErmeni harekati Askeri 46 olu 76 yaraliTarihcesiI Dunya Savasi nda Kafkas Cephesi nin acilmasi uzerine Ermeniler le Ruslar isbirligine yonelmisler ve Ruslarin kiskirtmalariyla Osmanlilara saldirmaya baslamislardir 1917 yilinda Rusya da ihtilal gerceklesince Ruslar Dogu Anadolu Bolgesi nde isgal ettikleri yerleri Turklere birakarak geri cekildiler Bu arada merkezi Erivan olan bir Ermeni devleti kuruldu 28 Mayis 1918 Ruslar cekilirken daha Turk ordusu bolgeye ulasmadan Ermeniler Ruslarin yerini aldi ve Dogu Anadolu nun kendilerine ait oldugunu ileri surup Gumru Igdir Arpacay ve Aras a kadar ilerlediler Azerbaycan petrollerine goz koyan Almanya 1918 de Gurcistan a asker cikartirken Enver Pasa kumandasindaki 3 Ordu Kafkasya boyunca ilerledi ve Baku Muharebesi 1918 sonrasi Azerbaycan i Rus ve Ingiliz boyundurugundan kurtardi Boylece Turkiye garantorlugunde Azerbaycan bagimsizligini kazandi Turk ordusunun Baku ye ilerleyisi 1918 I Dunya Savasi nin sona ermesi ve bolgede bulunan Turk 3 Ordusu nun 30 Ekim 1918 Mondros Mutarekesi geregince Kafkasya yi bosaltmasi sonucu Kafkaslar da Ermenistan basta olmak uzere Gurcistan Azerbaycan ve Nahcivan Cumhuriyetleri kuruldu Kurulan Cumhuriyetler Bu bosaltma sirasinda muhtemel Ermeni saldiri ve tecavuzlerine karsi da Turk halkini korumak maksadiyla Ardahan Batum bolgesinde Kars Oltu Sarikamis Kagizman bolgelerinde ise Guneybati Kafkas Gecici Milli Hukumeti kuruldu Ancak bu iki hukumet 3 ay sonra Ingilizler tarafindan dagitildi Bu olaydan sonra bolgenin Ermeni saldirilarina karsi savunulmasi karargahi Erzurum da bulunan 15 Kolordu tarafindan saglandi I Dunya Savasi sonrasi itilaf ulkelerinin Bolsevik Rusya ve Turkiye yi cevrelemek amaciyla yuruttugu askeri operasyonlar iki ulke arasinda yakinlasmaya neden oldu Mustafa Kemal Pasa Samsun a ciktiktan sonra gectigi Havza da 22 gun kaldi ve burada Lenin Stalin ve Trocki nin en guvenilir adamlarindan Rus albay Semyon Mihaylovic Budyonni ile gorustu Rus albay yardim yapmaya hazir olduklarini ancak saltanat ve hilafetin kaldirilip komunizmin ilan edilmesini istedi Mustafa Kemal Pasa ise tek amaclarinin savasi kazanmak oldugunu diger sartlarin ancak zaferin kazanilmasindan sonra dusunulebicegini soyledi Sivas Kongresi sonrasinda da Halil Kut Pasa Mustafa Kemal tarafindan Moskova ya gonderildi Amac Sovyetlerle iliskileri gelistirmek silah cephane ve para yardimi saglamakti 27 Aralik 1919 da Bolsevikler ve Kemalistler Samsun da gizli bir antlasma imzaladilar Bu anlasmaya gore Rus tarafi Sevr Antlasmasi nin sonuclanmasina kadar Turkiye nin mevcut sinirlarinin onceligini kabul etmis ve toprak butunlugunu koruma yukumluluklerini ustlenmistir TBMM nin kurulmasindan uc gun sonra 26 Nisan da Mustafa Kemal Pasa Rus lideri Lenin e bir mektup gonderdi 1 Emperyalist hukumetler aleyhine harekati ve bunlarin tahakkum ve esareti altinda bulunan mazlum insanlarin kurtulusu gayesini hedefleyen Bolsevik Ruslarla mesai ve harekat birligini kabul ediyoruz 2 Bolsevik kuvvetleri Gurcistan uzerine askeri hareket yapar veyahut takip edecegi siyaset ve gosterecegi tesir ve nufuzla Gurcistan in da Bolsevik ittifakina dahil olmasini ve iclerindeki Ingiliz kuvvetlerini cikarmak uzere bunlar aleyhindeki harekata baslamasini temin ederse Turkiye hukumeti de emperyalist Ermeni hukumeti uzerine askeri harekat icrasini ve Azerbaycan hukumetini de Bolsevik devletler zumresine dahil etmeyi taahhut eyler 3 Evvela milli topraklarimizi isgal altinda bulunduran emperyalist kuvvetleri kovmak ve gelecekte emperyalizm aleyhine vuku bulacak ortak mucadelelerimiz icin dahili kuvvetlerimizi sekillendirmek uzere simdilik ilk taksit olarak bes milyon altinin ve kararlastirilacak miktarda cephane ve diger fenni harp vasitalari ve sihhi malzemenin ve yalniz Dogu da harekat icra edecek olan kuvvetler icin erzakin Rus Sovyetler Cumhuriyeti nce temini rica olunur Ustun ihtiramlarimizin ve samimi hissiyatimizin kabulunu rica eyleriz Bu oneri tamamen Rusya nin cikarina idi cunku Rusya ve Turkiye ye dusman devletler Kirim ve Guney Kafkasya nin yani sira Rus deniz ticaretinin cogunun gerceklestirildigi Istanbul ve Karadeniz bogazlarina hakim durumdaydilar Ayrica 1917 Ekim Devrimi sonrasi Rus Ic Savasi ve Beyaz Teror olaylari ile yogun bir ic catismaya giden Rusya da bir yandan milyonlarca insan acliktan oluyordu diger taraftan 1920 de Sovyet Polonya Savasi nedeniyle de epey zor durumdaydilar Azerbaycan Cumhuriyeti nin kaderi Sovyetlerin Polonya ile yeni savasta ozellikle degerini keskin bir sekilde gosteren Baku petrolunun arzina kritik derecede bagimliydi Mektubun gonderilmesinden iki gun sonra Sovyet askerleri Azerbaycan i ele gecirdi ve 28 Nisan da Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti yikildi ve Azerbaycan Sovyetlestirildi Sonra Sovyet Rusya ile gorusmelerde bulunmak uzere Bekir Sami Bey ve Yusuf Kemal Tengirsenk in bulundugu bir heyet 11 Mayis 1920 de Ankara dan ayrildi ve 19 Temmuz da 1920 de Moskova ya varip Lenin de dahil onemli Sovyet yetkilileriyle gorustu 24 Agustos ta taslak bir anlasma hazirlandi Bu Moskova daki ilk Rus Turk konferansi idi Bolsevik Rus Cumhuriyeti 10 ve 11 ordulari bizim delaletimiz tesirimiz ve hizmetimiz sayesinde kolaylikla Kuzey Kafkasya yi gectiler ve Azerbaycan a dahil oldular ve Azerbaycanlilar da gelen ordulari kemali sukunetle kabul ettiler Bu ordular bir taraftan Ermenistan ve Gurcistan hudutlarinda lazim gelen tedabiri ve vaziyeti askeriyeyi aldilar Diger taraftan da maddeten bizimle tesisi irtibata tevessul ettiler ki bu mayis aylarinda idi Mustafa Kemal Pasa 14 Agustos 1920 Ermeniler bu yakinlasmadan rahatsiz oldular Kafkasya daki bir Sovyet hakimiyetinden endiseliydiler Bir kisim birlikleri Sovyet hattinda bir kisim birlikleri ise Turkiye hattinda bolunmus durumdaydi Bu sirada Kazim Karabekir Pasa ani bir harekat duzenledi ve bu savasta Tasnak Ermenistani yenildi Daha sonra Sovyet birlikleri Ermenistan a girdi ve Ruslar tarafindan 28 Kasim 1920 de Ermenistan Sovyetlestirildi 2 Aralik ta iktidardan cekilen Tasnak hukumeti Gumru Antlasmasi ni imzalamak zorunda kaldi Sonra Turk ve Rus ordulari ortak harekat ile Gurcistan a ilerlemislerdir Muteakiben Turkiye ve Sovyet Rusya arasinda bir ittifakname imzalanmasi kararlastirildi 9 Aralik 1920 tarihinde Cicerin gonderdigi bir Sovyet notasi ile Moskova da Turkiye Rusya Azerbaycan ve Ermenistan in katilacagi bir konferansin yapilma istegi belirtildi Iktisat vekili Yusuf Kemal Tengirsenk ve Maarif vekili Dr Riza Nur riyasetindeki heyete daha once Moskova buyukelciligine atanan Ali Fuat Cebesoy da Kars ta katilmisti 29 Ocak 1921 de Baku ye gelen ve burada Neriman Nerimanov ile gorusen heyet buradan hareketle 6 Subat 1921 de Moskova ya ulasmistir Heyet 26 Subat ta Lenin ile gorusmus ve 27 Subat ta Turk Rus konferansi baslamistir Rusya icin hayati degerdeki Baku petrollerinin sevkiyatini Ruslar Batum uzerinden yapmaktaydi Turk heyeti 6 Mart ta Stalin ile gorustukten sonra Ruslar Batum kendilerine devredilmek sartiyla 10 Mart 1921 gunu Misak i Milli yi tanimis ve Kars ile Ardahan i Turkiye ye birakmislardir Burada Georgi Cicerin Nahcivan in Ermenistan a verilmesini istemisse de Turk delegeler Yusuf Kemal ve Dr Riza Nur bunu reddetmisler ve Azerbaycan a baglanmasini saglamislardir Nahcivan Azerbaycan in bu himayesini baska bir devlete devretmemesi kosuluyla Azerbaycan in himayesi altinda ozerk bir bolge olarak taninacaktir Ek bilgi olarak 1930 Agri isyani sonrasi Iran ile 23 Ocak 1932 tarihinde sinir antlasmasi imzalanmistir Yapilan toprak mubadelesi sonucu isyancilarin bulundugu arazi olan Boralan Golu ne kadar Karasu Cayi talvegini takip ettikten sonra Kucuk Agri Dagi Turkiye ye birakilmis yani Dilucu bolgesi ve Kucuk Agri Dagi alinarak Turkiye Nahcivan karasiniri olusmustur Karsiliginda Ovacik Kotur ve Salmas bolgesinin bir kismi Iran a birakilmistir Kars antlasmasina gore sinirlar 14 Mart 1921 de son sekli verilen Moskova Antlasmasi Rus yetkililerin teklifi uzerine Istanbul un isgali tarihi olan 16 Mart 1920 nin yil donumunde 16 Mart 1921 de imzalanmis ve Dogu cephesi kapanmistir Sovyet resmi verilerine gore 39 bin tufek 327 makineli tufek 54 silah 63 milyon fisek 147 bin mermi Anadolu ya gonderilmistir Ruslarin gonderdigi muhimmatlar Sakarya ve Buyuk Taarruz muharebelerinde kullanilmistir Ayrica Lenin en yetenekli Sovyet askeri liderlerinden Mihail Vasilyevic Frunze yi ve Kliment Efremovic Vorosilov u askeri danisman olarak 1921 de Ankara ya gondermistir 1920 yilinda kurulan Buhara Cumhuriyeti de milli mucadeleye destek olmak icin Rusya vasitasiyla 100 milyon altin ruble gonderdigi halde bunun ancak 17 5 milyonu anadoluya ulasmis Turkiye ye gonderilmesi gereken diger 82 5 milyon altin tutarindaki ozbek altini Lenin hukumeti tarafindan gasp edilmistir Dogu Cephesi savas duzeniBu cephede bulunan Turk 15 Kolordusu dort tumen ile suvari ve topcu alaylarindan olusmaktaydi Muharip personel sayisi 15 000 ile 20 000 kisi arasinda idi Ermeniler ise toplam 12 alaydan olusan dort tumene sahiptiler Ermeni kaynaklarina gore askeri personel mevcutlari 20 000 kadar idi Milislerle beraber muharip personel sayisi 50 000 e kadar cikiyordu Cephe hatti Osmanli Rus Savasi 1877 78 sonrasindaki Osmanli Rus sinirini olan Ardesen Yusufeli Oltu Bayezit olarak belirlenmisti TBMM Hukumeti ile Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti arasindaki savasKars tan goc eden Ermeni sakinler Turk Kurtulus Savasi baslamadan once Dogu Anadolu Bolgesi nin Ermenilerin eline gecmesine mani olmak icin Dogu Anadolu Mudafaa i Hukuk Cemiyeti adiyla bir orgut kurulmustu Bu kuvvetler Ermenilerle Oltuda catisma haline girmislerdi TBMM Hukumeti artan Ermeni sorunlarina ve yayilmaciligina son vermek amaciyla 20 Eylul 1920 de bolgede bir askeri harekat yapilmasina karar verdi 15 Kolordu Komutani Musa Kazim Karabekir i tam yetkiyle Dogu Cephesi Komutanligina atadi Bu sirada Rus ordulari Azerbaycan a girmislerdi Ermeni ordulari Turk ve Rus kuvvetleri karsisinda iki ayri cephede bolunmus durumdaydilar Savas sonrasi sinirlar 28 Eylul 1920 de saldiriya gecen Kazim Karabekir kuvvetleri birkac gun icerisinde Ardesen Yusufeli Oltu Bayezit hattini asarak Drastamat Kanayan komutasinda Ermeni kuvvetleriyle catismaya girdi Ilk cephe Oltu Muharebesi oldu Daha sonra ve komutasinda olan Ermeni gucleriyle Sarikamis Muharebesi 1920 ve Kars Muharebesi yapildi 30 Ekim 1920 de Kars tan cikarilan ve Kars in dogusuna cekilen Ermeniler Bolsevik Rusya dan ve ABD den yardim istedi Bolsevik Rusya bu Kafkasya yi kendi nufuz alani olarak gordugunden dolayi ve Turk Kurtulus Savasi ni destekledigi icin yardim etmeyi reddetti ABD den de olumlu yanit alamayan Ermeniler isgal ettikleri Erzurum Kars ve cevresini Kazim Karabekir kuvvetlerine birakti ve bugunku Ermenistan in batisina cekildi Ancak henuz baris antlasmasi imzalanmamisti Kasim 1920 de Karakoyunlu daki Yarmalar gecidini aldiktan sonra Igdir i da Anadolu ya dahil eden Kazim Karabekir in kuvvetleri Ermeni birliklerini daha ileri giderek Gumru ye kadar takip etti Burada Gumru Muharebesi yapildi 7 Kasim 1920 de Turk ordusunun Gumru ye girmesi uzerine yenilen Ermeniler baris istedi Gumru Antlasmasi New York Times gazetesinden bir haber 10 Aralik 1920 Ermenistan Turk barisi ile kucucuk bir devlete indirgendi Baris istegini kabul eden TBMM Hukumeti 2 Aralik 1920 de Ermenistan la Gumru Antlasmasi ni imzaladi Antlasmaya gore Batum Sarikamis Kars Agri Erzurum Artvin Oltu ve cevresi TBMM Hukumeti birakilirken savas esnasinda Kazim Karabekir kuvvetlerinin eline gecen Gumru kenti ise Ermenistan a birakildi Ayrica Mondros sonrasinda Ermenistan a birakilan Tuzluca Kulp kazasi da TBMM Hukumeti kontrolune kaldi Gumru Antlasmasi na gore Sevr Antlasmasi nin gecersiz oldugu Ermenilerce de benimsendi Ermeniler Dogu Anadolu Bolgesi ndeki tum isteklerinden vazgecti Buyuk Ermenistan kurma girisimleri sona erdi 1878 de elden cikan Kars ve cevresi Turkiye nin topraklarina katildi Gumru Antlasmasi TBMM nin uluslararasi alanda ilk siyasi basarisidir Misak i Milli nin dogu sinirlari kismen de olsa belirlendi Halk uzerinde ordu ve meclisin guveni artti 4 Aralik 1920 de Kizil Ordu Erivan a girdi ve Azerbaycan dan sonra Ermenistan da sovyetlestirildi TBMM Ordusu nun Gurcistan SeferiGeneral Huseyin Yalabik yonetmistir Turk ve Rus kuvvetleri Gurcistan a ilerlediler ve Gurcistan da sovyetlestirildi Kaynakca KEMAL LAUGHS AT BRITAIN Sends Thanks for 40 000 Rifles the Armenians Surrendered 6 Ocak 1921 26 Nisan 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Nisan 2024 NYTimes com vasitasiyla Dr Andrew Andersen Ph D Atlas of Conflicts Turkish Armenian War 31 Ekim 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Mayis 2018 Anahide Ter Minassian La republique d Armenie 1918 1920 La memoire du siecle editions complexe Bruxelles 1989 ISBN 2 87027 280 4 p 220 a b c d 1 olu kirik baglanti Makedonya Turkleri makturk com Galip Baysan Buyuk Yunan Zaferleri Temmuz Agustos 1921 Haber Arsivi 19 07 2009 a b 2 27 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde News Times Subat 2011 Sayi 6 Sayfa 8 Kadisev A B 1960 Intervenciya i grazhdanskaya vojna v Zakavkaze Guney Kafkasya da mudahale ve ic savas Moskova s 324 Andersen Andrew Centre for Military and Strategic Studies 12 Ekim 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Guaita Giovanni 2001 1700 Years of Faithfulness History of Armenia and its Churches Moskova FAM ISBN 5 89831 013 4 On the right of self determination of the Armenian people of Nagorno Karabakh 16 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Mayis 2018 a b 3 10 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde kurtulussavasi org Savaslar ve Antlasmalar Dogu Cephesi a b 4 23 Subat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Sabah Mehmet Barlas Kurtulus Savasi nin bazi onemli rakamlari 28 08 1997 Albay Husamettin Erturk un Hatiralari Iki Devrin Perde Arkasi NOKTA KITAP Yayinlari Istanbul 2012 s 234 M Taylan Sorgun Bitmeyen Savas Kutulamare Kahramani Halil Pasa nin Anilari s 276 304 Ruben Obvineniya i dejstvitelnost Droshak no 2 s 40 Vypiska iz arhivnogo dela no 8 Dashnaki s 31 46 Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Guvenlik Servisi Arsivi ASGBAR ChF 852 S 43 46 Ataturk un Butun Eserleri c 8 Kaynak Yayinlari 2 Basim Istanbul 2004 s 114 Yusuf Kemal Tengirsenk Vatan Hizmetinde s 172 T B M M ZABIT CERIDESI Cilt 3 48 Ictima s 207 Pismo Chicherina CK RKP b o territorialnom soglashenii s tureckoj delegaciej 10 03 1921 RGASPI f 159 op 2 d 57 s 25 Cicerin in Turk delegasyonu ile toprak anlasmasi Nihat Erim Turkiye Cumhuriyeti nin Kuzeydogu ve Dogu Sinirlari Ankara Universitesi Hukuk Fakultesi Dergisi 9 No 1 2 1952 s 20 Osman Kocaoglu Rus Yardiminin Icyuzu Yakin Tarihimiz Cilt 1 Sayi 10 Mayis 1972 s 292 293 Raci Cakirgoz Carlik ve Bolsevik Rusya da 10 Yil Belge Yayinlari 1990 Anahide Ter Minassian La republique d Armenie 1918 1920 La memoire du siecle editions complexe Bruxelles 1989 ISBN 2 87027 280 4 sayfa 220 27 Nisan 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Ekim 2020 Kazim Karabekir 2016 Istiklal Harbimiz Yapi Kredi Yayinlari Istanbul ISBN 9789750813467