Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Zambiya ya da resmî adıyla Zambiya Cumhuriyeti, Afrika kıtasının güney bölümünde denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Ülke Zambiya ismi ile bağımsızlığını kazanmadan önce Kuzey Rodezya adı ile 1924'ten 1964 yılına kadar Birleşik Krallık sömürgesi olmuş ve bu tarihten sonra da Birleşik Krallık'ın himayesi altına girmiştir. Ülkenin Angola, Kongo DC, Tanzanya, Malavi, Mozambik, Zimbabve, Namibya ve Botsvana'ya sınırı bulunmaktadır. Ülkenin ismi Zambezi nehrinden oluşturulmuştur. Zambiya, 24 Ekim 1964 tarihinde Birleşik Krallık'tan bağımsızlığını kazanmıştır. Ülkenin başkenti Lusaka'dır.
Zambiya | |||
|---|---|---|---|
Slogan "Tek Zambiya, Tek Ulus" | |||
 | |||
| Başkent ve en büyük şehir | Lusaka 15°25′G 28°17′D / 15.417°G 28.283°D | ||
| Resmî dil(ler) | İngilizce | ||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Nyanja, , , , , , . | ||
| Demonim | Zambiyalı | ||
| Hükûmet | Başkanlık cumhuriyeti | ||
| |||
| Tarihçe | |||
| |||
| Yüzölçümü | |||
• Toplam | 752.618 km2 (39.) | ||
• Su (%) | 1 | ||
| Nüfus | |||
• 2018 tahminî | 17.351.708 (65..) | ||
• 2010 sayımı | 13.092.666 | ||
• Yoğunluk | 17,2/km2 (191.) | ||
| GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||
• Toplam | 62,354 milyar $ (99.) | ||
• Kişi başına | 3.302 $ (155..) | ||
| GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||
• Toplam | 18,909 milyar $ (113.) | ||
• Kişi başına | 1.001 $ (160.) | ||
| Gini (2015) | 57.1 yüksek | ||
| İGE (2019) |  0.584orta · 146. | ||
| Para birimi | Zambiya kwachası (ZMK) | ||
| Zaman dilimi | UTC+2 () | ||
• Yaz (YSU) | UTC+2 (kullanılmamaktadır) | ||
| Trafik akışı | sol | ||
| Telefon kodu | 260 | ||
| İnternet alan adı | .zm | ||
Ülke ismi
Ülkenin ismi Afrika kıtasının dördüncü büyük nehri olan ve çıkış noktası Zambiya olan ve ülkenin doğu kısımlarında geçen ve Zimbabve ile sınır bölgesini oluşturan Zambezi nehrinden esinlenerek konulmuştur.
Coğrafya
Ülkenin toplamda var olan 5.664 km sınırının 1.110 km'si Angola, 1.930 km'si Demokratik Kongo Cumhuriyeti, 837 km'si Malavi, 419 km'si Mozambik, 233 km'si Namibya, 338 km'si Tanzanya, 797 km'si Zimbabve devleti ile oluşmaktadır. Ayrıca dünya üzerinde tek dörtgen sınır bölgesinde ülkenin Botsvana ile bağlantısını sağlayan ve metrelerle ifade edilen sınır çizgisi tartışmalıdır. Söz konusu sınıra bağlantısı olan Botsvana, Zambiya, Zimbabve ve Namibya ülkelerinin sınır anlaşmaları ile sınırlarına karşılıklı olarak resmîyet kazandırmadıkları için kabul görmeyen bir sınır noktası konumunda olan bu bölge belirsizliğini korumaktadır.
Zambiya sahip olduğu 752.614 km² alan ile dünyanın en büyük 39. ülkesi konumunda bulunmaktadır. Bu alanlardan birçoğu 1.000 ila 1.400 m yükseklikte bulunan doğal yaylalardan oluşmaktadır. Ülkenin en yüksek noktasını Malavi sınırında bulunan Mafinga Hills'de bulunan Mafinga noktası oluşturmakta olup, bu nokta deniz seviyesinden 2.300 m yükseklikte bulunmaktadır. Zambezi nehrinin kollarının da bulunduğu ülkenin batı kesiminde alçak düzeyde Kalahari Çölü'nün kumulları bulunmakta olup, bu kumullar güneye doğru giderek azalmaktadır.
İklim
Ülke genelinde hafif tropikal iklim hakim olup, yüksekliğe bağlı olarak sıcaklık değerleri ölçülmektedir. Ülkede üç mevsim yaşanmakta olup bu mevsimler şu şekildedir:
- Mayıs - Eylül ayları arasında kuru ve soğuk bir dönem yaşanmaktadır. Bu aylarda ortalama sıcaklık değerleri 15 °C ila 27 °C olup, Haziran - Temmuz aylarında gündüz sıcaklıkları 10 °C, gece sıcaklıkları ise 4,5 °C kadar düşmektedir.
- Ekim - Kasım ayları arasında kuru ve sıcak bir dönem yaşanmaktadır. Bu aylarda ortalama sıcaklık değerleri 24 °C ila 32 °C arasında ölçülmektedir.
- Aralık - Nisan ayları arasında yağmurun bol olduğu, boğucu sıcaklıklar yaşanmaktadır. Bu aylarda ortalama sıcaklık değerleri 27 °C ila 38 °C olup, bu dönemlerde gün içerisinde şiddetli yağmurdan sonra güneş de kendini gösterebilmektedir. 2007/2008 döneminde olduğu gibi, bu dönemlerde şiddetli şekilde yağan yağmurlar doğal felaketlere neden olup, ölümlere neden olabilmektedir.
Ülke genelinde hakim olan bitki örtüsü savan olarak adlandırılan geniş çayırlık alanlardır.
Ülkenin kuzey bölgesinden doğan Zambezi Nehri, ülkenin güney kesiminde komşuları olan Namibya, Botsvana ve Zimbabve ile sınır çizgisini oluşturmaktadır.
Ülke 1.000 m yükseklikteki bir plato üzerinde bulunduğu için ülke genelinde çok sayıda büyüklü küçüklü şelale mevcuttur. Şelaler içerisinde en meşhur olanı ise Zambezi nehrinden oluşan Victoria Şelalesi'dir.
Nüfus
Zambiya'da nüfusun neredeyse tamamını, %98'ini, siyahi Afrikalı halk oluşturmaktadır. Bu grubun %99'unu da Bantu etnik grubuna mensup gruplar oluşturmaktadır. Bu grup içerisinde ve böylelikle ülkenin genelinde var olan en önemli grup ise toplumun %34'ünü oluşturan Bemba etnik grubudur. Ülke genelinde %14'lük bir paya sahip olan Rotse etnik grubu ise özellikle güney bölgelerde yaşamaktadır. Zambiya'da görev yapan birçok siyaset ve ticaret ile uğraşan kişiler bu etnik grubunun üyesidir. Ülkenin güneyinde konuşlanan bir başka grup ise ülke genelinin %16'sını oluşturan Tonga etnik grubudur. Avrupalı göçmenlerin ülke nüfusu içerisindeki oranları ise sadece %1,2 dolayındadır.
Zambiya genç bir nüfusa sahip olup, 2020 tahmini verilerine göre %65,77'si 0-24 yaş aralığındadır. Ülkenin sadece %2,27'si 65 yaş ve üzerindedir.
0-14 yaş: %45.74 (erkek 4,005,134/kadın 3,964,969)
15-24 yaş: %20.03 (erkek 1,744,843/kadın 1,746,561)
25-54 yaş: %28.96 (erkek 2,539,697/kadın 2,506,724)
55-64 yaş: %3.01 (erkek 242,993/kadın 280,804)
65 yaş ve üzeri: %2.27 (erkek 173,582/kadın 221,316)
Şehirde yaşayanların oranı 2022 verilerine göre %45,8 olan ülkede, nüfusun yıllık artış oranı 2022 tahmini verilerine göre %2,90 düzeyindedir.
Dil
Ülke nüfusunun büyük çoğunluğu oluşturan Bantu etnik grupları nedeniyle ülkede en çok konuşulan diller Bantu dilleridir. Ülkenin resmî dili İngilizce olmasına rağmen, ülke içerisinde 40'tan fazla dil konuşulmaktadır. Chewa dili ve Bemba dili ülkede yaygın bir şekilde konuşulan dillerdir. Ülke genelinde 3.300.000 kişi, yani nüfusun %36'sı Bemba dilini konuşurken, 800.000'den fazla kişi de Chewa dilini konuşmaktadır. Chewa dili aynı şekilde ülkenin başkentinde de konuşulan diller arasındadır. Bu iki dilin haricinde ChiTonga dili de bir milyona yakın kişi tarafından konuşulabilmektedir.
Din
Özellikle misyonerlik faaliyetleri sonucunda hızlı bir artış gösteren Hristiyanlık ülke genelinde en yaygın olan dindir. Ülke nüfusunun %50'si bu dine inanmaktadır. Hristiyan inancına göre yaşamını sürdüren nüfusun büyük bir oranı da Protestan mezhebine göre inacını yaşamaktadır. Hristiyanlık dininden sonra en yaygın olan inanış ise %24 ila %49 oran ile doğal dinlere inananlardır. İslamiyet'in ülke genelinde hemen hemen hiçbir etkisi görülmezken, İslami inancına göre yaşamını sürdüren nüfusun oranı %1,1 civarındadır.
Sağlık
Zambiya, dünya genelinde en çok HIV vakasının yaşandığı ülkelerin başında gelmektedir. Bu sebepten dolayı ülke genelinde yaş ortalaması 60 yaşından (1990 verileri), kadınlarda 37, erkeklerde ise 38 yaşına kadar düşmüş konumdadır. 2011 verilerine göre ülkede bir milyona yakın AIDS hastası bulunmaktadır. Bu hastalık nedeniyle 2006 verilerine göre 750.000 dolayında AIDS nedeniyle ailesini kaybeden yetim çocuk bulunmakta olup, bu sayının yakın bir gelecekte ülkedeki çocuk nüfusunun %20'sine denk gelen bir milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir.
Eğitim
Ülke genelinde okula gitme zorunluluğu bulunmamaktadır. Nüfus genelinde okuma yazma bilmeme oranı özellikle kadınlar arasında yaygın bir durumdur.
Tarih
- Kabwe yakınlarında tarih öncesine ait olan ve bu bölgede yerleşimin olduğunu gösteren kafatası bulunmuştur
- 1890: Cecil Rhodes'in Birleşik Krallık adına satın alıp işlettiği bölgede isminden de esinlenerek kurulan Rodezya'nın bir parçası olunmuştur
- 1918: İspanyol gribi salgını yaşanmıştır.
- 1923: Birleşik Krallık himayesinde kurulan Kuzey Rodezya
- 1954: (1964'e kadar) Kuzen Rodezya olarak Güney Rodezya (günümüzde Zimbabve) ve Nyasaland (günümüzde Malavi) ile birlikte Rodezya ve Nyasaland Federasyonu (Orta Afrika Federasyonu) oluşturulmuştur.
- 1963: Çiçek hastalığı salgını yaşanmıştır
- 24 Ekim 1964: Kenneth Kaunda başkanlığında Birleşik Krallık'tan bağımsızlık kazanılmıştır. İngiliz Milletler Topluluğu üyesi olunmuştur.
- 1964: Lusaka'da University of Zambia (Zambiya Üniversitesi) kurulmuştur.
Ülkenin, Kuzey Rodezya olarak Birleşik Krallık himayesinde bir bölge iken başkanlık makamına seçilen Kenneth Kaunda, bağımsızlığın kazanılması ile bağımsız ülkenin de ilk devlet başkanı olmuştur. Yönetimde olduğu süre içerisinde rüşvet başta olmak üzere birçok olumsuzlukta artış görülmüş, bunların engellenmesi yolunda önemli adımlar atılmamıştır. 1973 yılında yasa değişikliği ile ilgili yaşanan gelişmeler neticesinde ülke içerisinde oluşan olumsuzluklar, Kaunda tarafından tek partili sisteme geçişin açıklanması ile noktalanmış, böylece ülkede kendisine karşı oluşabilecek muhalif bir oluşumu engellemiştir.
Uluslararası baskılar neticesinde 1990 yılında çok partili ilk demokratik seçimlere izin veren Kaunda, 1991 yılında yapılan seçimlerler devlet başkanlığı görevini Frederick Chiluba'ya bırakmak durumunda kalmıştır. 2002 ve 2006 yılında gerçekleştirilen ancak bağımsız gözlemciler tarafından olumsuzluklar ifade edilen seçimlerde Levy Mwanawasa devlet başkanlığı görevini üstlenmiştir. Mwanawasa'nın Ağustos 2008 yılında hayatını kaybetmesi neticesinde geçici devlet başkanı olarak görevi üstlenen Rupiah Banda, Ekim 2008 tarihinde yapılan erken seçimlerde oyların çoğunu kazanarak bu göreve resmî olarak seçilmiştir. Son olarak 2011 yılında gerçekleştirilen seçimlerde, bir önceki seçimde Banda'ya karşı kaybeden muhalefet lideri Michael Sata, Banda'ya karşı bu seçimleri kazanarak ülkenin yeni devlet başkanı olmuştur.
İdari yapılanma
Zambiya kendi içerisinde on ilden oluşmaktadır. 2011 yılına kadar dokuz olan il sayısı, o tarihte oluşturulan Muchinga ili ile ona çıkarılmıştır. Bu on il kendi içerisinde ayrıca 105 ilçeye ayrılmış bir konumdadır.
- Merkez Bölgesi - (Kabwe)
- Copperbelt - (Ndola)
- Doğu Bölgesi - (Chipata)
- Luapula - (Mansa)
- Lusaka - (Lusaka)
- Muchinga - (Chinsali)
- Kuzey Bölgesi - (Kasama)
- Kuzeybatı Bölgesi - (Solwezi)
- Güney Bölgesi - (Livingstone)
- Batı Bölgesi - (Mongu)
Şehir
Zambiya'da kentsel yığılımın en fazla olduğu yer başkent Lusaka'dır. Başkentte 2010 resmî verilerine göre 1.742.979 kişi şehir merkezinde olmak üzere tüm Lusaka bölgesinde 2.198.996 kişi yaşamaktadır. Bu nüfus sayısı ile başkent çevresinde ülke nüfusunun %20'si yaşamaktadır. Ülkenin en büyük beş şehri nüfus bilgileri ile şu şekildedir: Lusaka (1.742.979), Kitwe (504.194), Ndola (455.194), Kabwe (202.914) ve Chingola (179.658)
Ekonomi
Zambiya dünya genelinde önde gelen bakır ihracatı gerçekleştiren ülkelerden bir tanesi konumundadır. 2000 yılında yapılan yatırımlar ile bakır ihracı 550.000 tona kadar çıkmış bir konumdadır. Bu oran ile ihracat %80 artış bir konumda bulunmaktadır. 2004 yılından günümüze kadar Zambiya ekonomisi ortalama %5,2 büyüme göstermiştir. Tüm bu ekonomik verilere rağmen Zambiya dünya üzerinden en az gelişmiş ve en fakir ülkelerden biri olarak sayılmaktadır. 2003 verilerine göre nüfusun %64'ü günlük 1 Dolar'dan daha az bir kazanç ile yaşamını idame ettirmektedir.
Ülke nüfusunun %80'i tarım ile uğraşmaktadır. Başta bakır ve kobalt sektöründe olmak üzere nüfusun %14'ü ise madencilik ile uğraşmaktadır. Bakır endüstrisi ülkenin en önemli gelir kaynaklarını oluşturmakta olup, özellikle bakır ve kobalt ihracatın %75'ine denk gelmektedir. 1969 yılında 750.000 ton düzeyinde olan bakır çıkarımı, sektörde oluşan problemler nedeniyle 1999 yılında 260.000 tona kadar gerilemiş, bakır piyasasında da ücretlerin düşmesi ile daha da problemli bir sektör haline gelmiştir. Bu oranlar ile bakır üretiminde %2,1 ile dünya genelinde bakır üreten ülkeler arasında 12. sıraya kadar gerileyen Zambiya, 2005 yılında bakır piyasasında bakırın değerinin artması ile yeniden ivme kazandırdığı bakır üretimi ile 550.000 ton üretime kadar çıkmıştır. Günümüzde Zambiya genelinde 37.000 kişi madencilik sektöründe çalışmaktadır.
İhracat
Ülke ekonomisinin en önemli ihracat ürünlerini bakır, kobalt, elektrik, tütün, çiçek ve pamuk oluşturmaktadır. Ülkenin 2016 verilerine göre ihracat yaptığı ilk altı ülke şu şekildedir:
İsviçre %39.4 
Çin %18 
Kongo DC %6.7 
Güney Afrika Cumhuriyeti %6.4 
Birleşik Arap Emirlikleri %6 
Singapur %5.6
İthalat
Ülke ekonomisinin en önemli ithalat ürünlerini makine ve ekipmanları, petrol ürünleri, gübre, gıda ürünleri ve ulaşım araçları oluşturmaktadır. Ülkenin 2016 verilerine göre ithalat yaptığı ilk yedi ülke şu şekildedir:
Güney Afrika Cumhuriyeti %31.2 Kongo DC %12.3 
Kuveyt %8.1 Çin %7.6 
Mauritius %4.4 Birleşik Arap Emirlikleri %4.2 
Hindistan %4
Ulaşım
Ülke genelinde var olan önemli bölge ve ana yolları şu şekildedir:
Bölge yolları
| İsim | Güzergâh | Uzunluk |
|---|---|---|
| Lusaka - Livingstone - Zimbabve sınırı | 520 km | |
| Tanzanya sınırı - - Lusaka - - Zimbabve sınırı | 1170 km | |
| - Luanshya - Kitwe - Chingola - Kongo DC sınırı | 250 km | |
| Lusaka - Chipata - Malavi sınırı | 600 km | |
| Chingola - - Angola sınırı | 560 km | |
| - - Mozambik sınırı | 65 km |
Ana yollar
| İsim | Güzergâh | Uzunluk |
|---|---|---|
| - - Tanzanya sınırı | 410 km | |
| - | 40 km | |
| Kasama - - Kongo DC sınırı | 520 km | |
| - Mufulira | 35 km | |
| - | 465 km | |
| Lusaka - Mongu | 610 km | |
| Livingstone - Mongu | 510 km | |
| Choma - | 235 km | |
| - Chipata | 180 km | |
| Mansa - | 200 km | |
| - - Malavi sınırı | 80 km | |
| - - Zimbabve sınırı | 65 km | |
| - Kitwe | 270 km | |
| - | 100 km |
Kaynakça
- ^ United Nations Statistics Division. (PDF). 12 Haziran 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2007.
- ^ Central Statistical Office, Government of Zambia. (PDF). 14 Kasım 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2018.
- ^ a b c d . International Monetary Fund. 22 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . World Bank. 2 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2019.
- ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN . 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
- ^ "Dörtgen sınır bölgesi". 25 Ekim 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Nisan 2013.
- ^ "Zambiya'da doğal felaket". 8 Nisan 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Nisan 2013.
- ^ a b c d "Zambiya nüfus bilgileri". 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Nisan 2013.
- ^ Zambiya' konuşulan diller 17 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ Zambiya'da din 5 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ Zambiya'da HIV verileri 14 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ www.postzambia.com 2 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
- ^ Mwanawasa'nın ölümü 11 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Almanca)
- ^ Zambiya 2008 seçimleri 28 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Almanca)
- ^ Zambiya 2010 resmi nüfus bilgiler 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
Dış bağlantılar
| Wikimedia Commons'ta Zambiya ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
| Vikisözlük'te zambiya ile ilgili tanım bulabilirsiniz. |
Wikimedia Atlas'da Zambiya
| Vikigezgin'de Zambiya ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadır. |
- Republic of Zambia: Zambiya Merkezî İstatistik Ofisi / Central Statistical Office (CSO) www.zamstats.gov.zm18 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Zambiya ya da resmi adiyla Zambiya Cumhuriyeti Afrika kitasinin guney bolumunde denize kiyisi olmayan bir ulkedir Ulke Zambiya ismi ile bagimsizligini kazanmadan once Kuzey Rodezya adi ile 1924 ten 1964 yilina kadar Birlesik Krallik somurgesi olmus ve bu tarihten sonra da Birlesik Krallik in himayesi altina girmistir Ulkenin Angola Kongo DC Tanzanya Malavi Mozambik Zimbabve Namibya ve Botsvana ya siniri bulunmaktadir Ulkenin ismi Zambezi nehrinden olusturulmustur Zambiya 24 Ekim 1964 tarihinde Birlesik Krallik tan bagimsizligini kazanmistir Ulkenin baskenti Lusaka dir ZambiyaRepublic of Zambia Ingilizce Zambiya CumhuriyetiBayrak ArmaSlogan Tek Zambiya Tek Ulus Milli mars Stand and Sing of Zambia Proud and Free source source track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track track noiconBaskent ve en buyuk sehirLusaka 15 25 G 28 17 D 15 417 G 28 283 D 15 417 28 283Resmi dil ler IngilizceTaninan bolgesel dil ler Nyanja DemonimZambiyaliHukumetBaskanlik cumhuriyeti CumhurbaskaniHakainde HichilemaTarihce Bagimsizlik24 Ekim 1964Yuzolcumu Toplam752 618 km2 39 Su 1Nufus 2018 tahmini17 351 708 65 2010 sayimi13 092 666 Yogunluk17 2 km2 191 GSYIH SAGP 2020 tahmini Toplam62 354 milyar 99 Kisi basina3 302 155 GSYIH nominal 2020 tahmini Toplam18 909 milyar 113 Kisi basina1 001 160 Gini 2015 57 1 yuksekIGE 2019 0 584 orta 146 Para birimiZambiya kwachasi ZMK Zaman dilimiUTC 2 Yaz YSU UTC 2 kullanilmamaktadir Trafik akisisolTelefon kodu260Internet alan adi zmUlke ismiUlkenin ismi Afrika kitasinin dorduncu buyuk nehri olan ve cikis noktasi Zambiya olan ve ulkenin dogu kisimlarinda gecen ve Zimbabve ile sinir bolgesini olusturan Zambezi nehrinden esinlenerek konulmustur CografyaZambiya cografyasi Ulkenin toplamda var olan 5 664 km sinirinin 1 110 km si Angola 1 930 km si Demokratik Kongo Cumhuriyeti 837 km si Malavi 419 km si Mozambik 233 km si Namibya 338 km si Tanzanya 797 km si Zimbabve devleti ile olusmaktadir Ayrica dunya uzerinde tek dortgen sinir bolgesinde ulkenin Botsvana ile baglantisini saglayan ve metrelerle ifade edilen sinir cizgisi tartismalidir Soz konusu sinira baglantisi olan Botsvana Zambiya Zimbabve ve Namibya ulkelerinin sinir anlasmalari ile sinirlarina karsilikli olarak resmiyet kazandirmadiklari icin kabul gormeyen bir sinir noktasi konumunda olan bu bolge belirsizligini korumaktadir Zambiya sahip oldugu 752 614 km alan ile dunyanin en buyuk 39 ulkesi konumunda bulunmaktadir Bu alanlardan bircogu 1 000 ila 1 400 m yukseklikte bulunan dogal yaylalardan olusmaktadir Ulkenin en yuksek noktasini Malavi sinirinda bulunan Mafinga Hills de bulunan Mafinga noktasi olusturmakta olup bu nokta deniz seviyesinden 2 300 m yukseklikte bulunmaktadir Zambezi nehrinin kollarinin da bulundugu ulkenin bati kesiminde alcak duzeyde Kalahari Colu nun kumullari bulunmakta olup bu kumullar guneye dogru giderek azalmaktadir Iklim Ulke genelinde hafif tropikal iklim hakim olup yukseklige bagli olarak sicaklik degerleri olculmektedir Ulkede uc mevsim yasanmakta olup bu mevsimler su sekildedir Mayis Eylul aylari arasinda kuru ve soguk bir donem yasanmaktadir Bu aylarda ortalama sicaklik degerleri 15 C ila 27 C olup Haziran Temmuz aylarinda gunduz sicakliklari 10 C gece sicakliklari ise 4 5 C kadar dusmektedir Ekim Kasim aylari arasinda kuru ve sicak bir donem yasanmaktadir Bu aylarda ortalama sicaklik degerleri 24 C ila 32 C arasinda olculmektedir Aralik Nisan aylari arasinda yagmurun bol oldugu bogucu sicakliklar yasanmaktadir Bu aylarda ortalama sicaklik degerleri 27 C ila 38 C olup bu donemlerde gun icerisinde siddetli yagmurdan sonra gunes de kendini gosterebilmektedir 2007 2008 doneminde oldugu gibi bu donemlerde siddetli sekilde yagan yagmurlar dogal felaketlere neden olup olumlere neden olabilmektedir Ulke genelinde hakim olan bitki ortusu savan olarak adlandirilan genis cayirlik alanlardir Ulkenin kuzey bolgesinden dogan Zambezi Nehri ulkenin guney kesiminde komsulari olan Namibya Botsvana ve Zimbabve ile sinir cizgisini olusturmaktadir Ulke 1 000 m yukseklikteki bir plato uzerinde bulundugu icin ulke genelinde cok sayida buyuklu kucuklu selale mevcuttur Selaler icerisinde en meshur olani ise Zambezi nehrinden olusan Victoria Selalesi dir NufusZambiya da nufusun neredeyse tamamini 98 ini siyahi Afrikali halk olusturmaktadir Bu grubun 99 unu da Bantu etnik grubuna mensup gruplar olusturmaktadir Bu grup icerisinde ve boylelikle ulkenin genelinde var olan en onemli grup ise toplumun 34 unu olusturan Bemba etnik grubudur Ulke genelinde 14 luk bir paya sahip olan Rotse etnik grubu ise ozellikle guney bolgelerde yasamaktadir Zambiya da gorev yapan bircok siyaset ve ticaret ile ugrasan kisiler bu etnik grubunun uyesidir Ulkenin guneyinde konuslanan bir baska grup ise ulke genelinin 16 sini olusturan Tonga etnik grubudur Avrupali gocmenlerin ulke nufusu icerisindeki oranlari ise sadece 1 2 dolayindadir Zambiya genc bir nufusa sahip olup 2020 tahmini verilerine gore 65 77 si 0 24 yas araligindadir Ulkenin sadece 2 27 si 65 yas ve uzerindedir 0 14 yas 45 74 erkek 4 005 134 kadin 3 964 969 15 24 yas 20 03 erkek 1 744 843 kadin 1 746 561 25 54 yas 28 96 erkek 2 539 697 kadin 2 506 724 55 64 yas 3 01 erkek 242 993 kadin 280 804 65 yas ve uzeri 2 27 erkek 173 582 kadin 221 316 Sehirde yasayanlarin orani 2022 verilerine gore 45 8 olan ulkede nufusun yillik artis orani 2022 tahmini verilerine gore 2 90 duzeyindedir Dil Ulke nufusunun buyuk cogunlugu olusturan Bantu etnik gruplari nedeniyle ulkede en cok konusulan diller Bantu dilleridir Ulkenin resmi dili Ingilizce olmasina ragmen ulke icerisinde 40 tan fazla dil konusulmaktadir Chewa dili ve Bemba dili ulkede yaygin bir sekilde konusulan dillerdir Ulke genelinde 3 300 000 kisi yani nufusun 36 si Bemba dilini konusurken 800 000 den fazla kisi de Chewa dilini konusmaktadir Chewa dili ayni sekilde ulkenin baskentinde de konusulan diller arasindadir Bu iki dilin haricinde ChiTonga dili de bir milyona yakin kisi tarafindan konusulabilmektedir Din Mansa da bir kilise Ozellikle misyonerlik faaliyetleri sonucunda hizli bir artis gosteren Hristiyanlik ulke genelinde en yaygin olan dindir Ulke nufusunun 50 si bu dine inanmaktadir Hristiyan inancina gore yasamini surduren nufusun buyuk bir orani da Protestan mezhebine gore inacini yasamaktadir Hristiyanlik dininden sonra en yaygin olan inanis ise 24 ila 49 oran ile dogal dinlere inananlardir Islamiyet in ulke genelinde hemen hemen hicbir etkisi gorulmezken Islami inancina gore yasamini surduren nufusun orani 1 1 civarindadir Saglik Zambiya dunya genelinde en cok HIV vakasinin yasandigi ulkelerin basinda gelmektedir Bu sebepten dolayi ulke genelinde yas ortalamasi 60 yasindan 1990 verileri kadinlarda 37 erkeklerde ise 38 yasina kadar dusmus konumdadir 2011 verilerine gore ulkede bir milyona yakin AIDS hastasi bulunmaktadir Bu hastalik nedeniyle 2006 verilerine gore 750 000 dolayinda AIDS nedeniyle ailesini kaybeden yetim cocuk bulunmakta olup bu sayinin yakin bir gelecekte ulkedeki cocuk nufusunun 20 sine denk gelen bir milyona ulasacagi tahmin edilmektedir Egitim Ulke genelinde okula gitme zorunlulugu bulunmamaktadir Nufus genelinde okuma yazma bilmeme orani ozellikle kadinlar arasinda yaygin bir durumdur TarihCecil RhodesKabwe yakinlarinda tarih oncesine ait olan ve bu bolgede yerlesimin oldugunu gosteren kafatasi bulunmustur 1890 Cecil Rhodes in Birlesik Krallik adina satin alip islettigi bolgede isminden de esinlenerek kurulan Rodezya nin bir parcasi olunmustur 1918 Ispanyol gribi salgini yasanmistir 1923 Birlesik Krallik himayesinde kurulan Kuzey Rodezya 1954 1964 e kadar Kuzen Rodezya olarak Guney Rodezya gunumuzde Zimbabve ve Nyasaland gunumuzde Malavi ile birlikte Rodezya ve Nyasaland Federasyonu Orta Afrika Federasyonu olusturulmustur 1963 Cicek hastaligi salgini yasanmistir 24 Ekim 1964 Kenneth Kaunda baskanliginda Birlesik Krallik tan bagimsizlik kazanilmistir Ingiliz Milletler Toplulugu uyesi olunmustur 1964 Lusaka da University of Zambia Zambiya Universitesi kurulmustur Kenneth Kaunda Ulkenin Kuzey Rodezya olarak Birlesik Krallik himayesinde bir bolge iken baskanlik makamina secilen Kenneth Kaunda bagimsizligin kazanilmasi ile bagimsiz ulkenin de ilk devlet baskani olmustur Yonetimde oldugu sure icerisinde rusvet basta olmak uzere bircok olumsuzlukta artis gorulmus bunlarin engellenmesi yolunda onemli adimlar atilmamistir 1973 yilinda yasa degisikligi ile ilgili yasanan gelismeler neticesinde ulke icerisinde olusan olumsuzluklar Kaunda tarafindan tek partili sisteme gecisin aciklanmasi ile noktalanmis boylece ulkede kendisine karsi olusabilecek muhalif bir olusumu engellemistir Uluslararasi baskilar neticesinde 1990 yilinda cok partili ilk demokratik secimlere izin veren Kaunda 1991 yilinda yapilan secimlerler devlet baskanligi gorevini Frederick Chiluba ya birakmak durumunda kalmistir 2002 ve 2006 yilinda gerceklestirilen ancak bagimsiz gozlemciler tarafindan olumsuzluklar ifade edilen secimlerde Levy Mwanawasa devlet baskanligi gorevini ustlenmistir Mwanawasa nin Agustos 2008 yilinda hayatini kaybetmesi neticesinde gecici devlet baskani olarak gorevi ustlenen Rupiah Banda Ekim 2008 tarihinde yapilan erken secimlerde oylarin cogunu kazanarak bu goreve resmi olarak secilmistir Son olarak 2011 yilinda gerceklestirilen secimlerde bir onceki secimde Banda ya karsi kaybeden muhalefet lideri Michael Sata Banda ya karsi bu secimleri kazanarak ulkenin yeni devlet baskani olmustur Idari yapilanmaZambiya nin illeri Zambiya kendi icerisinde on ilden olusmaktadir 2011 yilina kadar dokuz olan il sayisi o tarihte olusturulan Muchinga ili ile ona cikarilmistir Bu on il kendi icerisinde ayrica 105 ilceye ayrilmis bir konumdadir Merkez Bolgesi Kabwe Copperbelt Ndola Dogu Bolgesi Chipata Luapula Mansa Lusaka Lusaka Muchinga Chinsali Kuzey Bolgesi Kasama Kuzeybati Bolgesi Solwezi Guney Bolgesi Livingstone Bati Bolgesi Mongu Sehir Zambiya da kentsel yigilimin en fazla oldugu yer baskent Lusaka dir Baskentte 2010 resmi verilerine gore 1 742 979 kisi sehir merkezinde olmak uzere tum Lusaka bolgesinde 2 198 996 kisi yasamaktadir Bu nufus sayisi ile baskent cevresinde ulke nufusunun 20 si yasamaktadir Ulkenin en buyuk bes sehri nufus bilgileri ile su sekildedir Lusaka 1 742 979 Kitwe 504 194 Ndola 455 194 Kabwe 202 914 ve Chingola 179 658 EkonomiZambiya dunya genelinde onde gelen bakir ihracati gerceklestiren ulkelerden bir tanesi konumundadir 2000 yilinda yapilan yatirimlar ile bakir ihraci 550 000 tona kadar cikmis bir konumdadir Bu oran ile ihracat 80 artis bir konumda bulunmaktadir 2004 yilindan gunumuze kadar Zambiya ekonomisi ortalama 5 2 buyume gostermistir Tum bu ekonomik verilere ragmen Zambiya dunya uzerinden en az gelismis ve en fakir ulkelerden biri olarak sayilmaktadir 2003 verilerine gore nufusun 64 u gunluk 1 Dolar dan daha az bir kazanc ile yasamini idame ettirmektedir Ulke nufusunun 80 i tarim ile ugrasmaktadir Basta bakir ve kobalt sektorunde olmak uzere nufusun 14 u ise madencilik ile ugrasmaktadir Bakir endustrisi ulkenin en onemli gelir kaynaklarini olusturmakta olup ozellikle bakir ve kobalt ihracatin 75 ine denk gelmektedir 1969 yilinda 750 000 ton duzeyinde olan bakir cikarimi sektorde olusan problemler nedeniyle 1999 yilinda 260 000 tona kadar gerilemis bakir piyasasinda da ucretlerin dusmesi ile daha da problemli bir sektor haline gelmistir Bu oranlar ile bakir uretiminde 2 1 ile dunya genelinde bakir ureten ulkeler arasinda 12 siraya kadar gerileyen Zambiya 2005 yilinda bakir piyasasinda bakirin degerinin artmasi ile yeniden ivme kazandirdigi bakir uretimi ile 550 000 ton uretime kadar cikmistir Gunumuzde Zambiya genelinde 37 000 kisi madencilik sektorunde calismaktadir Ihracat Ulke ekonomisinin en onemli ihracat urunlerini bakir kobalt elektrik tutun cicek ve pamuk olusturmaktadir Ulkenin 2016 verilerine gore ihracat yaptigi ilk alti ulke su sekildedir Isvicre 39 4 Cin 18 Kongo DC 6 7 Guney Afrika Cumhuriyeti 6 4 Birlesik Arap Emirlikleri 6 Singapur 5 6 Ithalat Ulke ekonomisinin en onemli ithalat urunlerini makine ve ekipmanlari petrol urunleri gubre gida urunleri ve ulasim araclari olusturmaktadir Ulkenin 2016 verilerine gore ithalat yaptigi ilk yedi ulke su sekildedir Guney Afrika Cumhuriyeti 31 2 Kongo DC 12 3 Kuveyt 8 1 Cin 7 6 Mauritius 4 4 Birlesik Arap Emirlikleri 4 2 Hindistan 4UlasimZambiya da yollar Ulke genelinde var olan onemli bolge ve ana yollari su sekildedir Bolge yollari Isim Guzergah UzunlukLusaka Livingstone Zimbabve siniri 520 kmTanzanya siniri Lusaka Zimbabve siniri 1170 km Luanshya Kitwe Chingola Kongo DC siniri 250 kmLusaka Chipata Malavi siniri 600 kmChingola Angola siniri 560 km Mozambik siniri 65 kmAna yollar Isim Guzergah Uzunluk Tanzanya siniri 410 km 40 kmKasama Kongo DC siniri 520 km Mufulira 35 km 465 kmLusaka Mongu 610 kmLivingstone Mongu 510 kmChoma 235 km Chipata 180 kmMansa 200 km Malavi siniri 80 km Zimbabve siniri 65 km Kitwe 270 km 100 kmKaynakca United Nations Statistics Division PDF 12 Haziran 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 9 Kasim 2007 Central Statistical Office Government of Zambia PDF 14 Kasim 2017 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 6 Mart 2018 a b c d International Monetary Fund 22 Eylul 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi World Bank 2 Ocak 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Eylul 2019 Human Development Report 2020 The Next Frontier Human Development and the Anthropocene PDF United Nations Development Programme 15 Aralik 2020 ss 343 346 ISBN 978 92 1 126442 5 15 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 16 Aralik 2020 Dortgen sinir bolgesi 25 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Nisan 2013 Zambiya da dogal felaket 8 Nisan 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Nisan 2013 a b c d Zambiya nufus bilgileri 8 Mayis 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Nisan 2013 Zambiya konusulan diller 17 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Zambiya da din 5 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Zambiya da HIV verileri 14 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce www postzambia com 2 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Mwanawasa nin olumu 11 Eylul 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Almanca Zambiya 2008 secimleri 28 Eylul 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Almanca Zambiya 2010 resmi nufus bilgiler 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Dis baglantilarWikimedia Commons ta Zambiya ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Vikisozluk te zambiya ile ilgili tanim bulabilirsiniz Wikimedia Atlas da Zambiya Vikigezgin de Zambiya ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadir Republic of Zambia Zambiya Merkezi Istatistik Ofisi Central Statistical Office CSO www zamstats gov zm18 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde