Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tortum, Erzurum ilinin bir ilçesi ve bu ilçenin merkezidir.
| Tortum | |
|---|---|
 | |
 Erzurum İli Siyasi Haritası | |
 İlçe sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| İl | Erzurum |
| Coğrafi bölge | Karadeniz Bölgesi |
| İdare | |
| • Kaymakam | Fatih Bayram |
| • Belediye başkanı | Muammer Yiğider (AK Parti) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 1467 km² |
| Rakım | 1450 m |
| Nüfus (2018) | |
| • Toplam | 17,054 |
| • Kır | - |
| • Şehir | 21.661 |
| Zaman dilimi | (TSİ) |
| Posta kodu | 25430 |
| İl alan kodu | 442 |
| İl plaka kodu | 25 |
Resmî site Tortum Kaymakamlığı Tortum Belediyesi | |
Etimoloji
Gürcüce Tortomi (თორთომი) veya Tortum, eskiden sadece bölgenin adıydı. Bugünkü Tortum kasabasının eski adı ise Nihahi'ydi. Nihahi, günümüzde Yusufeli ilçesine bağlı Yokuşlu köyünün de eski adıdır. İbn Bibi'nin 1281 tarihli eserinde Nihahi adı Nihah (نخاخ) şeklinde yazılmıştır. Bugünkü Tortum kasabasının eski adı 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Nihah (نخاخ) biçiminde yer alır. Bu listede bugünkü Tortum kasabasından "Nihah Mahallatı" (Nihah Mahalleleri) şeklinde söz edilirken, Tortum kazasının idari merkezi olarak da bilinen Tortumkale ise "Tortum Kala" olarak geçer. Nihah'a bu tarihten sonra Tortum adı verilmiştir.
Tarihçe
İspir’den Erzurum’a giden yol ile Narman ve Oltu vadisini doğuya bağlayan bir kavşak konumunda olması sebebiyle önemli bir yere sahip olan Tortum'un, tarihi çok eskiye dayanmakta ancak yörede ilk yerleşimin ne zaman ve kimler tarafından yapıldığı hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır. Bununla beraber Tortum yakınlarında yapılan Arkeolojik araştırmalar, yörenin Prehistorik bir yerleşme özelliği sergilediğini ve Karaz Kültürü'ne dahil olduğunu göstermektedir.
Antik kaynaklarda Tortum yöresi, Taokhlar ülkesi sınırları içerisinde gösterilmektedir. Ksenophon, Taokhlar'ı tüm yiyeceklerini içine depoladıkları müstahkem mevkilerde oturan topluluk olarak tasvir etmektedir.Bizans İmparatorluğu döneminde Theodosiopolis Theması'nın kuzey kısmını oluşturan Tortum yöresi, 662 yılında Arapların Erzurum ve çevresini fethiyle gündeme gelmiştir.
1080 yılında Bizans'tan alınan yerleşim Saltuklu topraklarına katıldı. Saltuklu Beyliği'nin yıkılmasından sonra yörede Gürcü beylerinin hakimiyeti başladı. 1284 yılında Anadolu Selçuklu Devleti egemenliğine girdi. Daha sonra yeniden Gürcü hakimiyeti görülen Tortum ve çevresinde Timurlular topraklarına katıldı. Timurlular'ın bir süre sonra çekilmesiyle bölge Karakoyunlu ve Akkoyunlu mücadelesine sahne oldu. 1458'de Akkoyunlu egemenliğine giren yerleşim, 1467 yılında ilk defa Osmanlı topraklarına katıldı. Ancak kısa süre sonra Gürcüler yeniden Tortum ve çevresinde hakimiyet kurdu. Daha sonra Gürcü beyleri ile Osmanlı arasında sıklıkla el değiştiren yöre, 1537 tarihinde Osmanlı tarafından tekrar ele geçirilmiştir. 1549 yılındaki Gürcistan seferi ile kesin olarak Osmanlı egemenliğine dahil olmuştur.
Osmanlı hakimiyetine giren Tortum, 17. yüzyıl sonlarına kadar Erzurum Eyaleti'nin sancağı oldu. 19. yüzyılda bazen İspir kazasına bağlı bir nahiye merkezi olan Tortum, bazen de Erzurum’a bağlı bir kaza olarak kaydedilmiştir. 19. yüzyıl sonlarında yapılan idari düzenleme neticesinde İspir kazasının bir nahiyesi olarak Bayburt sancağına bağlanmıştır ancak hemen sonrasında halkın talebi üzerine kaza statüsüne çıkarılarak Erzurum merkez sancağına bağlandı.
Tortum şehrinin merkezi önceleri Tortumkale mahallesi olup, daha sonra (Nihah) mahallesi olmuştur. Tortum, adını aynı isimle anılan çaydan almaktadır.
Coğrafya
İlçe Erzurum'un kuzeyinde Karadeniz bölgesinde 1467 km2'lik bir alana kurulmuş olup, Erzurum ili Oltu, Pasinler, Narman, İspir, Yusufeli ve Uzundere ilçeleriyle çevrilidir. Dar ve uzun bir vadi üzerine kurulan ilçenin arazi yapısı epey dağlık ve kırlıktır. İlçenin denizden yüksekliği 1450 metredir. Tortum, Karadeniz Bölgesinin Doğu Karadeniz bölümü sınırları içinde Tortum Çayı vadisinde kurulmuş bir yerleşim alanıdır. Güney ve batısında karasal, kuzey ve doğusunda nispeten Karadeniz iklimi hüküm sürmektedir. Erzurum'a 52 km mesafededir. Dağlık bir arazi yapısına sahip olmasına rağmen Tortum Çayı çevresinde kurulan köyleriyle vadi içindeki cenneti andırır. Önemli iki sıradağı vardır. Bunlardan birisi Tortum Çayı vadisinin doğusunda uzanan ortalama 3000 metre yüksekliğinde olan Akdağ ve Mescit Dağı'dır. Tortum isminin kaynaklarda; "Tortomi", "T’orto’m", "Tortoman", "Tartum", "Torcon" benzer ama farklı yazılışlarda göze çarpmaktadır. Kelimenin kökü "Tor"’dur. Bu da Mesxiler ile birlikte Gürcü kaynaklarında zikredilen Tor kabilesinden, onların yerleştikleri bölge ve kale adı olarak günümüze kadar varlığını sürdürebilmiştir. Ayrıca "Tori", Tiflis bölgesinde "Qori" kazası’nda bir kentin adıdır. Osmanlı kaynaklarında ise "Sengistân" / dağlık-taşlık yer olarak kaydedilmiştir.
Nüfus ve sosyal yapı
İlçede 3 farklı etnik grup mevcuttur. Nüfus piramidi sırasıyla;
İlçede nüfusun etnik köken dağılımı ise şöyledir. İlçe genelinde nüfus çoğunluğunu Kıpçak Türkleri oluşturmaktadır. Geri kalan nüfus ise Rize ilinin İkizdere, Hemşin ve Çamlıhemşin ilçelerinin dağlık kesimlerinden 1850'li ve 1920 yılları arasında göç edip ilçenin özellikle kuzey batı kesimindeki; Peynirli, Serdarlı-Ödhük, Çataldere-Korker, Uzunkavak, Gökdere, Tipili, Yağcılar ve Karlı-Norxşen gibi köylerine yerleşen Hemşinliler ve Lazlar'dan oluşmaktadır.
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1927 | 31.247 | 1.107 | 30.140 |
| 1935 | 42.044 | 1.463 | 40.581 |
| 1940 | 43.255 | 1.534 | 41.721 |
| 1945 | 44.935 | 1.635 | 43.300 |
| 1950 | 49.712 | 1.720 | 47.992 |
| 1955 | 35.768 | 1.958 | 33.810 |
| 1960 | 38.817 | 2.229 | 36.588 |
| 1965 | 42.900 | 2.304 | 40.596 |
| 1970 | 43.893 | 3.326 | 40.567 |
| 1975 | 46.210 | 4.110 | 42.100 |
| 1980 | 45.749 | 4.315 | 41.434 |
| 1985 | 46.900 | 5.231 | 41.669 |
| 1990 | 34.100 | 5.349 | 28.751 |
| 2000 | 38.697 | 7.905 | 30.792 |
| 2007 | 22.372 | 4.449 | 17.923 |
| 2008 | 23.435 | 4.279 | 19.156 |
| 2009 | 22.495 | 4.841 | 17.654 |
| 2010 | 22.324 | 4.507 | 17.817 |
| 2011 | 20.560 | 3.923 | 16.637 |
| 2012 | 20.078 | 4.052 | 16.026 |
| 2013 | 18.819 | 18.819 | veri yok |
| 2014 | 17.394 | 17.394 | veri yok |
| 2015 | 16.007 | 16.007 | veri yok |
| 2016 | 15.173 | 15.173 | veri yok |
| 2017 | 14.391 | 14.391 | veri yok |
| 2018 | 17.054 | 17.054 | veri yok |
| 2019 | 18.135 | 18.135 | veri yok |
| 2020 | 21.661 | 21.661 | veri yok |
Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır.
Kültür, turizm ve iklim
Kültürel anlamda Tortum çok renkli bir yapıya sahiptir. İlçede, Kafkas kültürü, Erzurum (Dadaş) kültürü ve Doğu Karadeniz (Hemşin) kültürü ve yaşam tarzı hakimdir. İlçe merkezi ve köylerinde davul, zurna, tulum ve kaval gibi yöresel enstrümanlar çalınır. Geleneksel halk oyunları ise Bar oyunları ve horondur. Yörede yapılan yemek kültüründe ise Kafkas ve Karadeniz kültürünün yoğun etkisinden dolayı hamur işi ön plandadır (Tandır kete'si, Hemşin ketesi, sini ketesi, kuymak, gaygana, hıngel, seron, kavod gibi).
Kültürel eğlenceler, özellikle 1980 ve 1990'lı yıllara kadar Hemşinliler'in yaşadıkları köylerde; Noel ve Yılbaşı kutlama, (Bubulik) oynatma, Karakoncoloz oynatma ve Yayla'ya göç şenlikleri gibi, geçmiş kültürlerine özgü adet ve gelenekler yöredeki Hemşinliler tarafından yaşatılmıştır. Günümüzde bu eski kültürel değerler kentlere göçten sonra yok olmuştur.
Her yıl ilkbahar döneminde Tortum un Pehlivanlı beldesi (Vihik)'de ve Tortum merkezde festival havasında yapılan Türk ata sporu Karakucak güreşi'de yöre halkından yoğun ilgi görmektedir ve yörede yıllardır yapılan bu spor etkinliği birçok güreşçinin yetişmesine sebep olmuştur.
Unutulmaya yüz tutsa da yöredeki Türk kültürü'nde ise bir kuşak öncesine kadar varlığını koruyan, ziyaret yerlerinde dilek tutmak, bazı kutsal sayılan ağaçlara bez bağlamak, aynı şekilde bazı yerlerdeki sulara madeni eşya ve para atıp dilek tutmak gelenekleri de eski Türk kültürünün izlerini taşımaktadır.
Son yıllarda Cağ kebabı adı verilen (eski ismi Bico) keçi ve koyun etinden yapılan et yemeği ise Tortum yöresine ve Artvin/Yusufeli) Kafkas kültürüne has bir lezzettir. İlçede belli başlı mevcut tarihî eserler şunlardır; Tortum Kalesi, Hahuli Manastırı, Öşvank kilisesi, tarihi su kemerleri ve hâlen daha kazı çalışması yapılmamış Neolitik döneme ait höyükler ve yörede sıkça rastlanılan şapeller ve köprülerdir.
İlçe Karadeniz bölgesinde olması sebebiyle, Doğu Karadeniz iklimi görülür. İlkbahar yağışları boldur, sıkça sel felaketi yaşanmasına sebep olur, ayrıca yüksek kesimlerde karasal iklim de mevcuttur. İlçedeki önemli akarsular ise şunlardır: Tortum Çayı ve kaynağını Mescid Dağları'nda bulunan göllerden alan Ödük Deresi'dir. Bu iki akarsu da Çoruh-(çorohi) nehrine karışmaktadır. Vadiler boyunca yer alan köyler, ormanlık alanlar ve meyve bahçeleri eşsiz güzelliklere sahiptir. Tortum Çayı'nda yapılan Rafting organizasyonları ve ilçe'nin en kuzey ucunda yer alan Tortum Gölü ve Tortum Şelalesi eşsiz doğal güzelliğiyle yerli ve yabancı turistlerin uğrak yeridir.
Ekonomi
Erzurum'un en iyi yeşil ve ormanlık alanları burada yer almaktadır. Geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Hayvancılık başta gelir. Özellikle yaylacılık yöre halkı için önemlidir. Tarım ise meyve bahçelerinde meyve üretimi yaparak gerçekleştirilir. Vadi tabanlarında yer alan kesimlerde meyvecilik ve sebze ekimi yapılır. Son yıllarda modern usullerle yapılan meyvecilik gelişme kaydetmiştir. Son yıllarda seracılık da artış göstermiştir. Arıcılık da önemli bir paya sahiptir.
Tortum son 25 yıldır yoğun bir şekilde dışarıya göç vermiştir. Arazi şartlarının uygun olmaması, ilçe halkının büyük çoğunluğunu gurbetçiliğe zorlamıştır. Tortumlular genellikle İstanbul, Bursa,İzmir,Kemalpaşa) ve Erzurum merkeze göç etmiştirler. Kentlerde; resmî kurumlarda memurluk ve işçilik, esnaflık olarak da tesisatçılık, Fırıncı'lık, restaurant, vb. sektörlerde iş yapan Tortum insanı çok çalışkandır, örneğin; Erzurum'un Cumhuriyet Caddesi'ndeki 1920 yılından beri hizmet veren meşhur (Tufan-Restaurant) ve Kongre caddesinde bulunan meşhur (Hemşin-Karafırını) Tortumlulara aittir. Erzurum ve Türkiye'deki birçok ünlü Cağ kebabı yapan salon ve lokantaların büyük bir kısmı Tortumlular'ın işletmesindedir.
Notlar
Kaynakça
- ^ İbn-i Bibi, El-Evâmirü'l-Alâiyye fi'l-umûri'l-Alâiyye (Farsça tıpkıbasım), Ankara, 1956, s. 483.
- ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 234.
- ^ Anthony Bryer; David Winfıeld; The Byzantine Monuments and Topography of The Pontos, Volume I, Washington 1985, s.14.
- ^ Ksenophon, Anabasis ( Onbinlerin Dönüşü), çeviren, Tanju Gökçöl, İstanbul 1998, sf. 136.
- ^ İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul 1960, sf. 513.
- ^ 1864 Kafkas Tehciri: Kafkasya’da Rus Kolonizasyonu, Savaş ve Sürgün /Caucasian Exodus of 1864: Russian Colonization of Caucasia, War and Exodus[] Gürcistan ve Dağıstan taraflarından Kars'a gelen bu Çerkes muhacirlerinin iskân taleplerinin uygun olup olmadığı incelendikten sonra 4.000 hane 20.000 nüfusun bir yerde iskân edilmesindense dağıtılması ve devleti zorlayacak bir kuvvet oluşturmalarının önlenmesi amacıyla ayrı ayrı yerlerde iskân edilmeleri uygun görüldü. Çerkes muhacirlerinden 1.000 hane Erzurum kazasıyla İspir, Bayburt, Pasin, Tortum kazalarına; 300 hane Muş; 700 hane Çıldır; 500 hane Kars ve 1500 hane Van-Hakkâri sancaklarında iskân edildi.
- ^ Nişanyan, Sevan (2014). Ağır Kitap. Propaganda Yayınları. ISBN . Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020.
- ^ Simonian, Hovann H. (2007). The Hemshin: S.132. 137-Notes.33 3 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . PDF
- ^ Türk folklor araştırmaları 10. cilt. s.n. 1966 / İhsan Hinçer 26 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Hemşenli / Hemşinli denilen boya mensup köylülerin öz vatanı Rize ve Artvin illerinin Karadeniz'e bakan komşu bölgeleridir. Göçmen olarak da Erzurumun İspir ve Tortum ilçeleriyle Sakarya Adapazarı ve Kocaeli/İzmit köylerinde çiftçilik yaparlar.
- ^ Tortum kazasının 1847 nüfusunu da içeren Erzurum Eyaleti'nin nüfus defteri Cevdet Küçük tarafından 1977 yılında yayımlanmıştır. Defterin orijinali için bkz. BOA.,Cevdet Dahiliye, nr. 9060, Ayrıntılı bilgi için bkz. Cevdet Küçük, “Tanzimat Devrinde Erzurum'un Nüfus Durumu”, s.190–194.
- ^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ (PDF). 20 İlkteşrin 1935 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016.
- ^ . (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
- ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f
- "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Tortum Nüfusu - Erzurum". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Erzurum Tortum Nüfusu". nufusune.com.
Dış bağlantılar
- Tortum Belediyesi 24 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Tortum Kaymakamlığı 26 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Tortum Erzurum ilinin bir ilcesi ve bu ilcenin merkezidir TortumIlceErzurum Ili Siyasi HaritasiIlce sinirlari haritasiUlkeTurkiyeIlErzurumCografi bolgeKaradeniz BolgesiIdare KaymakamFatih Bayram Belediye baskaniMuammer Yigider AK Parti Yuzolcumu Toplam1467 km Rakim1450 mNufus 2018 Toplam17 054 Kir Sehir21 661Zaman dilimiUTC 03 00 TSI Posta kodu25430Il alan kodu442Il plaka kodu25Resmi site Tortum Kaymakamligi Tortum BelediyesiTurkcede Haho olarak bilinen Hahuli Manastiri Gurcuce ხახულის მონასტერი Bagrationi hanedanidan Tao hukumdari Kurapalati III Davit tarafindan 976 1001 yillarinda yaptirilmis bir Gurcu manastiridir Bagbasi Haho EtimolojiGurcuce Tortomi თორთომი veya Tortum eskiden sadece bolgenin adiydi Bugunku Tortum kasabasinin eski adi ise Nihahi ydi Nihahi gunumuzde Yusufeli ilcesine bagli Yokuslu koyunun de eski adidir Ibn Bibi nin 1281 tarihli eserinde Nihahi adi Nihah نخاخ seklinde yazilmistir Bugunku Tortum kasabasinin eski adi 1928 tarihli Osmanlica koy listesinde de Nihah نخاخ biciminde yer alir Bu listede bugunku Tortum kasabasindan Nihah Mahallati Nihah Mahalleleri seklinde soz edilirken Tortum kazasinin idari merkezi olarak da bilinen Tortumkale ise Tortum Kala olarak gecer Nihah a bu tarihten sonra Tortum adi verilmistir TarihceIspir den Erzurum a giden yol ile Narman ve Oltu vadisini doguya baglayan bir kavsak konumunda olmasi sebebiyle onemli bir yere sahip olan Tortum un tarihi cok eskiye dayanmakta ancak yorede ilk yerlesimin ne zaman ve kimler tarafindan yapildigi hakkinda kesin bilgi bulunmamaktadir Bununla beraber Tortum yakinlarinda yapilan Arkeolojik arastirmalar yorenin Prehistorik bir yerlesme ozelligi sergiledigini ve Karaz Kulturu ne dahil oldugunu gostermektedir Antik kaynaklarda Tortum yoresi Taokhlar ulkesi sinirlari icerisinde gosterilmektedir Ksenophon Taokhlar i tum yiyeceklerini icine depoladiklari mustahkem mevkilerde oturan topluluk olarak tasvir etmektedir Bizans Imparatorlugu doneminde Theodosiopolis Themasi nin kuzey kismini olusturan Tortum yoresi 662 yilinda Araplarin Erzurum ve cevresini fethiyle gundeme gelmistir 1080 yilinda Bizans tan alinan yerlesim Saltuklu topraklarina katildi Saltuklu Beyligi nin yikilmasindan sonra yorede Gurcu beylerinin hakimiyeti basladi 1284 yilinda Anadolu Selcuklu Devleti egemenligine girdi Daha sonra yeniden Gurcu hakimiyeti gorulen Tortum ve cevresinde Timurlular topraklarina katildi Timurlular in bir sure sonra cekilmesiyle bolge Karakoyunlu ve Akkoyunlu mucadelesine sahne oldu 1458 de Akkoyunlu egemenligine giren yerlesim 1467 yilinda ilk defa Osmanli topraklarina katildi Ancak kisa sure sonra Gurculer yeniden Tortum ve cevresinde hakimiyet kurdu Daha sonra Gurcu beyleri ile Osmanli arasinda siklikla el degistiren yore 1537 tarihinde Osmanli tarafindan tekrar ele gecirilmistir 1549 yilindaki Gurcistan seferi ile kesin olarak Osmanli egemenligine dahil olmustur Osmanli hakimiyetine giren Tortum 17 yuzyil sonlarina kadar Erzurum Eyaleti nin sancagi oldu 19 yuzyilda bazen Ispir kazasina bagli bir nahiye merkezi olan Tortum bazen de Erzurum a bagli bir kaza olarak kaydedilmistir 19 yuzyil sonlarinda yapilan idari duzenleme neticesinde Ispir kazasinin bir nahiyesi olarak Bayburt sancagina baglanmistir ancak hemen sonrasinda halkin talebi uzerine kaza statusune cikarilarak Erzurum merkez sancagina baglandi Tortum sehrinin merkezi onceleri Tortumkale mahallesi olup daha sonra Nihah mahallesi olmustur Tortum adini ayni isimle anilan caydan almaktadir CografyaIlce Erzurum un kuzeyinde Karadeniz bolgesinde 1467 km2 lik bir alana kurulmus olup Erzurum ili Oltu Pasinler Narman Ispir Yusufeli ve Uzundere ilceleriyle cevrilidir Dar ve uzun bir vadi uzerine kurulan ilcenin arazi yapisi epey daglik ve kirliktir Ilcenin denizden yuksekligi 1450 metredir Tortum Karadeniz Bolgesinin Dogu Karadeniz bolumu sinirlari icinde Tortum Cayi vadisinde kurulmus bir yerlesim alanidir Guney ve batisinda karasal kuzey ve dogusunda nispeten Karadeniz iklimi hukum surmektedir Erzurum a 52 km mesafededir Daglik bir arazi yapisina sahip olmasina ragmen Tortum Cayi cevresinde kurulan koyleriyle vadi icindeki cenneti andirir Onemli iki siradagi vardir Bunlardan birisi Tortum Cayi vadisinin dogusunda uzanan ortalama 3000 metre yuksekliginde olan Akdag ve Mescit Dagi dir Tortum isminin kaynaklarda Tortomi T orto m Tortoman Tartum Torcon benzer ama farkli yazilislarda goze carpmaktadir Kelimenin koku Tor dur Bu da Mesxiler ile birlikte Gurcu kaynaklarinda zikredilen Tor kabilesinden onlarin yerlestikleri bolge ve kale adi olarak gunumuze kadar varligini surdurebilmistir Ayrica Tori Tiflis bolgesinde Qori kazasi nda bir kentin adidir Osmanli kaynaklarinda ise Sengistan daglik taslik yer olarak kaydedilmistir Nufus ve sosyal yapiIlcede 3 farkli etnik grup mevcuttur Nufus piramidi sirasiyla Turkler Hemsinliler Cerkesler Ilcede nufusun etnik koken dagilimi ise soyledir Ilce genelinde nufus cogunlugunu Kipcak Turkleri olusturmaktadir Geri kalan nufus ise Rize ilinin Ikizdere Hemsin ve Camlihemsin ilcelerinin daglik kesimlerinden 1850 li ve 1920 yillari arasinda goc edip ilcenin ozellikle kuzey bati kesimindeki Peynirli Serdarli Odhuk Cataldere Korker Uzunkavak Gokdere Tipili Yagcilar ve Karli Norxsen gibi koylerine yerlesen Hemsinliler ve Lazlar dan olusmaktadir Yil Toplam Sehir Kir1927 31 247 1 107 30 1401935 42 044 1 463 40 5811940 43 255 1 534 41 7211945 44 935 1 635 43 3001950 49 712 1 720 47 9921955 35 768 1 958 33 8101960 38 817 2 229 36 5881965 42 900 2 304 40 5961970 43 893 3 326 40 5671975 46 210 4 110 42 1001980 45 749 4 315 41 4341985 46 900 5 231 41 6691990 34 100 5 349 28 7512000 38 697 7 905 30 7922007 22 372 4 449 17 9232008 23 435 4 279 19 1562009 22 495 4 841 17 6542010 22 324 4 507 17 8172011 20 560 3 923 16 6372012 20 078 4 052 16 0262013 18 819 18 819 veri yok2014 17 394 17 394 veri yok2015 16 007 16 007 veri yok2016 15 173 15 173 veri yok2017 14 391 14 391 veri yok2018 17 054 17 054 veri yok2019 18 135 18 135 veri yok2020 21 661 21 661 veri yok Not Buyuksehir yasasi nedeniyle koyler mahalle statusune gectiginden 2013 ten itibaren kir nufusu tabloda yer almamistir Kultur turizm ve iklimNorsin Sapeli Serdarli Oduk Kulturel anlamda Tortum cok renkli bir yapiya sahiptir Ilcede Kafkas kulturu Erzurum Dadas kulturu ve Dogu Karadeniz Hemsin kulturu ve yasam tarzi hakimdir Ilce merkezi ve koylerinde davul zurna tulum ve kaval gibi yoresel enstrumanlar calinir Geleneksel halk oyunlari ise Bar oyunlari ve horondur Yorede yapilan yemek kulturunde ise Kafkas ve Karadeniz kulturunun yogun etkisinden dolayi hamur isi on plandadir Tandir kete si Hemsin ketesi sini ketesi kuymak gaygana hingel seron kavod gibi Kulturel eglenceler ozellikle 1980 ve 1990 li yillara kadar Hemsinliler in yasadiklari koylerde Noel ve Yilbasi kutlama Bubulik oynatma Karakoncoloz oynatma ve Yayla ya goc senlikleri gibi gecmis kulturlerine ozgu adet ve gelenekler yoredeki Hemsinliler tarafindan yasatilmistir Gunumuzde bu eski kulturel degerler kentlere gocten sonra yok olmustur Her yil ilkbahar doneminde Tortum un Pehlivanli beldesi Vihik de ve Tortum merkezde festival havasinda yapilan Turk ata sporu Karakucak guresi de yore halkindan yogun ilgi gormektedir ve yorede yillardir yapilan bu spor etkinligi bircok gurescinin yetismesine sebep olmustur Unutulmaya yuz tutsa da yoredeki Turk kulturu nde ise bir kusak oncesine kadar varligini koruyan ziyaret yerlerinde dilek tutmak bazi kutsal sayilan agaclara bez baglamak ayni sekilde bazi yerlerdeki sulara madeni esya ve para atip dilek tutmak gelenekleri de eski Turk kulturunun izlerini tasimaktadir Son yillarda Cag kebabi adi verilen eski ismi Bico keci ve koyun etinden yapilan et yemegi ise Tortum yoresine ve Artvin Yusufeli Kafkas kulturune has bir lezzettir Ilcede belli basli mevcut tarihi eserler sunlardir Tortum Kalesi Hahuli Manastiri Osvank kilisesi tarihi su kemerleri ve halen daha kazi calismasi yapilmamis Neolitik doneme ait hoyukler ve yorede sikca rastlanilan sapeller ve koprulerdir Ilce Karadeniz bolgesinde olmasi sebebiyle Dogu Karadeniz iklimi gorulur Ilkbahar yagislari boldur sikca sel felaketi yasanmasina sebep olur ayrica yuksek kesimlerde karasal iklim de mevcuttur Ilcedeki onemli akarsular ise sunlardir Tortum Cayi ve kaynagini Mescid Daglari nda bulunan gollerden alan Oduk Deresi dir Bu iki akarsu da Coruh corohi nehrine karismaktadir Vadiler boyunca yer alan koyler ormanlik alanlar ve meyve bahceleri essiz guzelliklere sahiptir Tortum Cayi nda yapilan Rafting organizasyonlari ve ilce nin en kuzey ucunda yer alan Tortum Golu ve Tortum Selalesi essiz dogal guzelligiyle yerli ve yabanci turistlerin ugrak yeridir EkonomiTortum Cag kebabi Eski adi ile Bico Erzurum un en iyi yesil ve ormanlik alanlari burada yer almaktadir Gecim kaynagi tarim ve hayvanciliktir Hayvancilik basta gelir Ozellikle yaylacilik yore halki icin onemlidir Tarim ise meyve bahcelerinde meyve uretimi yaparak gerceklestirilir Vadi tabanlarinda yer alan kesimlerde meyvecilik ve sebze ekimi yapilir Son yillarda modern usullerle yapilan meyvecilik gelisme kaydetmistir Son yillarda seracilik da artis gostermistir Aricilik da onemli bir paya sahiptir Tortum son 25 yildir yogun bir sekilde disariya goc vermistir Arazi sartlarinin uygun olmamasi ilce halkinin buyuk cogunlugunu gurbetcilige zorlamistir Tortumlular genellikle Istanbul Bursa Izmir Kemalpasa ve Erzurum merkeze goc etmistirler Kentlerde resmi kurumlarda memurluk ve iscilik esnaflik olarak da tesisatcilik Firinci lik restaurant vb sektorlerde is yapan Tortum insani cok caliskandir ornegin Erzurum un Cumhuriyet Caddesi ndeki 1920 yilindan beri hizmet veren meshur Tufan Restaurant ve Kongre caddesinde bulunan meshur Hemsin Karafirini Tortumlulara aittir Erzurum ve Turkiye deki bircok unlu Cag kebabi yapan salon ve lokantalarin buyuk bir kismi Tortumlular in isletmesindedir Notlar Uzundere ilcesinin kurulmasi ile nufus azalmistir Kaynakca Ibn i Bibi El Evamiru l Alaiyye fi l umuri l Alaiyye Farsca tipkibasim Ankara 1956 s 483 Son Teskilat i Mulkiyede Koylerimizin Adlari Osmanlica Istanbul 1928 s 234 Anthony Bryer David Winfield The Byzantine Monuments and Topography of The Pontos Volume I Washington 1985 s 14 Ksenophon Anabasis Onbinlerin Donusu ceviren Tanju Gokcol Istanbul 1998 sf 136 Ibrahim Hakki Konyali Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi Istanbul 1960 sf 513 1864 Kafkas Tehciri Kafkasya da Rus Kolonizasyonu Savas ve Surgun Caucasian Exodus of 1864 Russian Colonization of Caucasia War and Exodus olu kirik baglanti Gurcistan ve Dagistan taraflarindan Kars a gelen bu Cerkes muhacirlerinin iskan taleplerinin uygun olup olmadigi incelendikten sonra 4 000 hane 20 000 nufusun bir yerde iskan edilmesindense dagitilmasi ve devleti zorlayacak bir kuvvet olusturmalarinin onlenmesi amaciyla ayri ayri yerlerde iskan edilmeleri uygun goruldu Cerkes muhacirlerinden 1 000 hane Erzurum kazasiyla Ispir Bayburt Pasin Tortum kazalarina 300 hane Mus 700 hane Cildir 500 hane Kars ve 1500 hane Van Hakkari sancaklarinda iskan edildi Nisanyan Sevan 2014 Agir Kitap Propaganda Yayinlari ISBN 1927893348 Erisim tarihi 11 Agustos 2020 Simonian Hovann H 2007 The Hemshin S 132 137 Notes 33 3 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde PDF Turk folklor arastirmalari 10 cilt s n 1966 Ihsan Hincer 26 Subat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Hemsenli Hemsinli denilen boya mensup koylulerin oz vatani Rize ve Artvin illerinin Karadeniz e bakan komsu bolgeleridir Gocmen olarak da Erzurumun Ispir ve Tortum ilceleriyle Sakarya Adapazari ve Kocaeli Izmit koylerinde ciftcilik yaparlar Tortum kazasinin 1847 nufusunu da iceren Erzurum Eyaleti nin nufus defteri Cevdet Kucuk tarafindan 1977 yilinda yayimlanmistir Defterin orijinali icin bkz BOA Cevdet Dahiliye nr 9060 Ayrintili bilgi icin bkz Cevdet Kucuk Tanzimat Devrinde Erzurum un Nufus Durumu s 190 194 Fasikul I Mufassal Neticeler Icmal Tablolari PDF 28 Tesrinevvel 1927 Umumi Nufus Tahriri DIE Erisim tarihi 28 Mayis 2021 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link PDF 20 Ilktesrin 1935 Genel Nufus Sayimi DIE 2 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 20 Ilktesrin 1940 Genel Nufus Sayimi DIE 20 Ekim 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 20 Ekim 2016 PDF 21 Ekim 1945 Genel Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 22 Ekim 1950 Umumi Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 23 Ekim 1955 Genel Nufus Sayimi DIE 2 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Subat 2021 PDF 23 Ekim 1960 Genel Nufus Sayimi DIE 15 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 19 Subat 2021 1965 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1970 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1975 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1980 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1985 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 1990 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2000 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2007 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2008 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2009 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2010 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2011 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 3 Kasim 2012 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2012 2012 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 20 Subat 2013 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 8 Mart 2013 2013 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 15 Subat 2014 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 15 Subat 2014 2014 genel nufus sayimi verileri Turkiye Istatistik Kurumu 10 Subat 2015 tarihinde kaynagindan html arsivlendi Erisim tarihi 10 Subat 2015 a b c d e f Merkezi Dagitim Sistemi html Dogrudan bir kaynak olmayip ilgili veriye ulasmak icin sorgulama yapilmalidir Turkiye Istatistik Kurumu Erisim tarihi 13 Nisan 2016 Tortum Nufusu Erzurum nufusu com Erisim tarihi 5 Subat 2021 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Erzurum Tortum Nufusu nufusune com Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Dis baglantilarTortum Belediyesi 24 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tortum Kaymakamligi 26 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde