Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Levha tektoniği (Yunanca: Tekton, τεκτονικός, binayla ilgili anlamında) } Dünya'nın litosfer'inin yaklaşık 3,4 milyar yıl öncesinden beri yavaş hareket eden birçok büyük tektonik levha içerdiği düşünülen genel kabul görmüş bilimsel bir teoridir.
Model, 20. yüzyılın ilk on yıllarında geliştirilen kıta kayması kavramına dayanır. Levha tektoniği, 1960'ların ortalarından sonlarına kadar deniz tabanının yayılması doğrulandıktan sonra yer bilimciler tarafından genel olarak kabul edildi.
Levha tektoniği veya levha hareketleri, en geniş anlamıyla litosferin yapısını ve bu yapıyı oluşturan evreleri araştıran jeoloji dalıdır.
Tektonik, yapısal jeoloji ile yakından ilgili fakat ondan farklı bir jeoloji disiplinidir. Yapısal jeoloji kayaçların geometrisi ile uğraşır; oysa tektonik, yeryuvarının büyük ölçekli yapıları ve bunları oluşturan kuvvetler ve hareketler üzerinde durur.
Gezegenin en sert dış kabuğu olan Dünya'nın litosferi (kabuk ve üst manto), nasıl tanımlandıklarına bağlı olarak yedi veya sekiz ana levhaya ve birçok küçük plakaya bölünmüştür. Plakaların buluştuğu yerde, onların göreli hareketi plaka sınırı tipini belirler: yakınsak, ıraksak veya transform. Depremler, volkanik aktivite, dağ oluşumu ve okyanus çukur oluşumları bu levha sınırlarında veya faylar boyunca meydana gelir. Plakaların göreli hareketi genellikle yılda sıfır ila 10 cm arasında değişir.
Tektonik plakalar, her biri kendi kabuğuyla kaplı okyanusal litosferden ve daha kalın kıtasal litosferden oluşur. Yakınsak sınırlar boyunca, yitim işlemi veya bir levhanın diğerinin altında hareket etmesi, alttakinin kenarını manto içine taşır; kaybolan malzeme alanı, deniz tabanının yayılmasıyla farklı kenarlar boyunca yeni (okyanus) kabuğun oluşumuyla dengelenir. Bu şekilde, litosferin toplam geoid yüzey alanı sabit kalır. Levha tektoniğinin bu öngörüsü aynı zamanda taşıma bandı ilkesi olarak da adlandırılır. Daha önceki teoriler, çürütüldüğünden beri, kademeli büzülme (daralma) veya kademeli yerkürenin genişlemesini önerirdi.
Tektonik plakalar hareket edebilir çünkü Dünya'nın litosferinin alttaki astenosfer'den daha çok mekanik dayanımı vardır. Mantodaki yanal yoğunluk değişimleri konveksiyonu yani Dünya'nın katı mantosunun yavaş sürünen hareketiyle ile sonuçlanır. Levha hareketinin, topografyadaki farklılıklar (sırt topoğrafik yüksektir) ve kabuktaki yoğunluk değişiklikleri nedeniyle (yeni oluşan kabuk soğudukça ve sırttan uzaklaştıkça yoğunluk artar) deniz tabanının yayılan sırtlardan uzağa hareketinin bileşimince yönlendirildiği düşünülmektedir.
Yitim bölgelerindeki nispeten soğuk, yoğun okyanus kabuğu manto hücresinin aşağı doğru konveksiyon yapan kolu üzerinden mantoya doğru batar. Bu faktörlerin her birinin göreceli önemi ve birbirleriyle olan ilişkileri belirsizdir ve hala tartışma konusudur.
Temel ilkeler
Dünyanın dış katmanları litosfer ve astenosfer olarak ikiye ayrılır. Bu bölünüş mekanik özellikler ve ısı transferindeki farklara dayanır. Litosfer daha soğuk ve sertken, astenosfer daha sıcaktır ve daha kolay akar. Isı transferi açısından litosfer ısıyı iletim ile kaybederken, astenosfer ayrıca ısıyı konveksiyon ile aktarır ve hemen hemen adyabatik sıcaklık gradyanlıdır. Bu bölünüş aynı katmanların manto (litosferin hem astenosferi hem de manto kısmını içerir) ve kabuğa "kimyasal" alt bölümü ile karıştırılmamalıdır. Belirli bir manto parçası veya astenosfer sıcaklığına ve basıncına bağlı olarak farklı zamanlarda litosferin parçası olabilir.
Plaka tektoniğinin temel ilkesi, litosferin sıvı benzeri (visko-elastik katı) astenosfer üzerinde hareket eden ayrı ve farklı tektonik plakalar olarak var olmasıdır. Plakalar yılda 10–40 mm/yıl (Atlantik Ortası Sırtı tırnak uzaması hızında) ile yaklaşık 160 mm/yıl (Nazca Plakası ile saç kılı büyüme hızında) arası hızlarda hareket ederler. Bu hareketin arkasındaki tahrik mekanizması aşağıda açıklanmıştır.
Tektonik litosfer plakaları, bir veya iki tür kabuk malzemesiyle kaplı litosferik mantodan oluşur: okyanus kabuğu (eski metinlerde silikon ve magnezyumdan sima diye bahsedilir) ve kıtasal kabuk (silikon ve alüminyumdan sial). Ortalama okyanus litosferi genellikle 100 km (62 mi) kalınlığındadır . Kalınlığı yaşının bir fonksiyonudur: zaman geçtikçe iletken şekilde soğur ve tabanına alttaki soğutma mantosu eklenir. Okyanus ortası sırtlarda oluştuğu ve dışa doğru yayıldığı için kalınlığı, oluştuğu okyanus ortası sırttan uzaklığının bir fonksiyonudur. Okyanus litosferinin batmadan önce kat etmesi gereken tipik mesafe, okyanus ortası sırtlarda yaklaşık 6 km (4 mi) kalınlıktan dalma bölgeleri'nde 100 km (62 mi)'den biraz fazlaya kadar değişir. Daha kısa veya daha uzun mesafeler için dalma zonu kalınlığı azalır veya artar. Kıta litosferi genellikle yaklaşık 200 km kalınlıktadır ancak bu kıtaların havzaları, sıradağları ve sabit kratonik iç kısımları arasında büyük miktarda değişir.
İki levhanın birleştiği yere "levha sınırı" denir. Plaka sınırları genellikle depremler gibi jeolojik olaylarla ve dağlar, volkanlar, okyanus ortası sırtları ve okyanus çukurları gibi topoğrafik özelliklerin oluşumuyla ilişkilendirilir. Dünyadaki aktif volkanların çoğu günümüzde en aktif ve yaygın olarak bilinen Pasifik Levhası'nın Ateş Çemberi ile levha sınırları boyunca oluşur. Bu sınırlar aşağıda daha ayrıntılı olarak tartışılmaktadır. Levhaların iç kısımlarında bazı volkanlar oluşur ve bunlar çeşitli şekillerde iç levha deformasyonuna ve manto duman bulutlarına dayandırılır.
Yukarıda açıklandığı gibi, tektonik plakalar kıta kabuğunu veya okyanus kabuğunu içerebilir ve çoğu plaka her ikisini de içerir. Örneğin, Afrika Levhası kıtayı ve Atlantik ve Hint Okyanuslarının taban kısımlarını kapsar. Okyanusal kabuk ile kıtasal kabuk arasındaki ayrım oluşum biçimlerdedir.
Okyanusal kabuk deniz tabanı yayılma merkezlerinde oluşurken, kıtasal kabuk yay volkanizması ve tektonik süreçler yoluyla mikrolevhaların birikmesiyle oluşur ancak bu mikrolevhalardan bazıları standart oluşum ve yayılma merkezleri ve kıtaların altına dalma döngüsünden çıktıklarında kıtanın parçası olduğu düşünülen okyanus kabuğu parçaları olan ofiyolit dizilerini içerebilir. Okyanusal kabuk da farklı bileşimleri nedeniyle kıtasal kabuktan daha yoğundur. Okyanus kabuğu daha yoğundur çünkü kıtasal kabuktan ("felsik") daha az silikon ve daha ağır elementler ("mafik") içerir. Bu yoğunluk katmanlaşmasının sonucu olarak, okyanus kabuğu genellikle deniz seviyesinin altında yer alırken (örneğin Pasifik Levhasının çoğu gibi), kıtasal kabuk yüzer şekilde deniz seviyesinin üzerinden çıkıntı yapar (Bu ilkenin açıklaması için izostasi sayfasına bakınız). Levha tektoniğinin temel ilkeleri, Alman bilim insanı Alfred Wegener'in Kıta Kayması Teorisi'nin geliştirilmesi sonucu oluşmuştur. Günümüzdeki kıtalar, 300 ila 175 milyon yıl önce Pangea adı verilen tek parça halinde bir kıtaydı. Bu kıtayı çevreleyen okyanus ise Panthallasa olarak adlandırılır. Dünya'nın yüzeyi kesintisiz gibi görünüyorsa da gerçekte dev boyuttaki bir yap-boz gibi birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır. Levha adı verilen bu parçalar, çok yavaş olarak sürekli biçimde birbirlerine göre hareket ederler. Bir levha, yalnızca okyanusal ya da kıtasal litosferden oluşabildiği gibi her iki litosfer türünü de içerebilir. Levhalar, levha sınırı ya da levha kenarı ile sonlanır. Depremlerin ve yanardağların çoğu bu bölgelerde görülür. Zaman içerisinde katmanlar hareket ettikçe Pangaea ikiye ayrıldı. Kuzeyde Laurasia ve güneyde Gondwanaland oluştu. Bu iki kıta Tetis denizi ile ikiye ayrıldı. Katmanların hareketi ile kıtalar iyice ayrılarak bugünkü hâlini aldı.
Yer kabuğunun parçaları, manto üzerinde, izostazi adı verilen, bir ağacın su üzerinde yüzmesi ile karşılaştırılabilecek bir denge halinde dururlar. Mantonun kaldırma gücü, su ve ağaç örneğinde olduğu gibi kabuğun manto içine 'batmış' olan hacmi ile orantılıdır. Bu nedenle yükseltilerin fazla olduğu kıta bölgelerinde, artan kütle ile koşut olarak kabuğun manto derinliklerine uzanan kısmı da daha fazla olmalıdır. Yüksek dağ sıralarının derinlere dalan 'kökleri' yer kabuğunun böyle alanlarda 70 km kadar kalın olmasına yol açar. Öte yandan, karaların yükselmesi, bağıl olarak daha hafif materyalden oluşmaları ile ilişkilidir. Böylece okyanusal kabuk daha ince olmasına karşın daha ağır materyalden oluşmuş ve astenosfer içine doğru kıtalara oranla daha fazla 'batmış' durumdadır. Bu, kıtaların manto içerisine doğru uzanan daha derin kökleri olmasına rağmen ağırlık merkezlerinin okyanus tabanlarına oranla daha yüksekte yer alması ile sonuçlanır.
Yüzey şekillerinin jeolojik zaman boyutu içinde evrimi levha hareketleri çerçevesinde gerçekleşir. Yer kabuğu ve hemen altındaki manto katmanının birleşmesinden oluşan taş küre (litosfer), yavaş bir hareketle yer değiştiren 12 ayrı 'levha' halinde, değişken bir yap-boz tablosu oluşturur. Yarı akışkan astenosfer tabakası üzerinde yüzer durumda bulunan bu levhaların hareketi için gereken enerjiyi, astenosfer tabakasındaki konveksiyon akımları sağlar. Levhalar birbirleriyle sürekli temas halinde olduklarından, hareketlerinin yön ve şiddetini, yerin derinliklerinden gelen itici gücün özellikleri olduğu kadar levhaların birbiri ile olan ilişkileri de belirler. Böylece, kısa dönemde belirli bir düzen içinde süren levha hareketlerinin, zaman ölçeği büyütüldüğünde kaotik ve önceden belirlenemez bir biçimde gerçekleştiği gözlenir.
Levhaların hareketlerinde yer kabuğunun bütün bu özellikleri rol oynar. Levhalar ortalama olarak yılda birkaç santimetre ölçeğinde hareket ederler (Bu kayma en uç örnek olan Pasifik levhası için yılda 15 santimetreye ulaşmaktadır). Hareket halindeki levhaların birbirleri arasında üç tür ilişkisi olabilir.
- Yaklaşma.
- Uzaklaşma.
- Yan yana kayma.
Yeryüzünün alanı sabit olduğuna göre yaklaşma sınırlarında bir miktar levha yüzeyinin yok olması, uzaklaşma sınırlarında ise yeni levha yüzeyi yaratılması gerekmektedir. Bu nedenle birinci tür levha sınırlarına 'yıkıcı', ikinci tür sınırlara ise 'yapıcı' sınırlar adı verilir. Üçüncü tür, 'yanal doğrultulu' ya da 'dönüşüm' (İngilizce: transformation) sınırlarıdır.
Yaklaşan levhaların ikisi de okyanussal levha ise biri diğerinin altına doğru kayar, bu durum 'dalma-batma' olarak adlandırılır. Bir okyanus levhası, bir kıta levhası ile karşılaştığında, daha ağır olduğu için onun altına doğru kayar, yine dalma-batma durumu gerçekleşir. Dalma-batma söz konusu olduğunda manto tabakasının sıcak derinliklerine inen taş küre dilimi ısınarak erir ve akışkan halde yükselir. Bu, yaklaşma sınırlarındaki yanardağ etkinliğinin ve dağ oluşumunun temelidir. İki kıtasal levhanın yaklaşması ise çarpışma ile sonuçlanır, her iki levha da manto içine batamayacak kadar hafif ve kalın olduğundan büyük bir deformasyonla yüksek dağ sıraları ve platolar ortaya çıkar (Himalaya dağları ve Tibet yaylası gibi).
Uzaklaşan levhalar ise yeni okyanus kabuğunun oluşmasına yol açarlar. Bu olay, iki levha arasında açılan boşluğa üst manto kaynaklı akışkan materyalin dolması ve soğuyarak katılaşması sonucunda gerçekleşir. Bu şekilde oluşan okyanus sırtları yer kabuğunun en genç bölgeleridir. Levhalar ayrıldıkça sırt ortadan büyümeye devam eder, sırtın her iki yanına doğru uzaklaşan genç litosfer soğudukça hacmi azalır, yoğunluğu artar ve hem küçülme hem de batma nedeniyle yükseltisi azalır. Okyanus tabanının okyanus sırtından en uzak kesimleri en yaşlı kısmıdır. Bu alanların eninde sonunda bir başka levha ile karşılaşarak batmaya başlaması kaçınılmaz olduğundan okyanusal kabuğun ömrü sınırlıdır ve bilinen en yaşlı okyanus kabuğu örnekleri 190 milyon yıl yaşındadır. Bu şekilde okyanus kabuğu sürekli yenilenirken, kıta kabuğu dalma-batma mekanizması ile ortadan kaldırılamadığından, yanardağ ve dağ oluşum etkinlikleri ile kıta kütlesine eklenen materyal zaman içinde giderek artar, milyarlarca yıllık süreç içerisinde kıtalar alan ve kalınlık açısından büyümeye devam ederler. Bazen bir kıta, ters yönde etki eden kuvvetlerin sonucunda ikiye ayrılabilir. Böyle bir durumda uzaklaşan parçaların arasını doldurmaya başlayan manto materyali yine okyanus kabuğu niteliğinde bir yapı oluşturmaya başlar, bu alanın soğuyup alçalması sonucunda yeni bir okyanus doğmuş olur.
Kıta Kayması Teorisi
Kıtaların birbirlerine ve okyanus havzalarına göre girmiş olduğu büyük ölçekli yatay hareketlere denir. Günümüzdeki kıtaların, büyük taşküre (litosfer) levhalarının sürüklenerek yer değiştirmesi sonucunda ortaya çıktığına ilişkin ilk düşünceler daha 18. yüzyılın sonlarında ortaya atıldı. Güney Amerika'nın doğusundaki çıkıntının Afrika'nın batı kıyılarındaki girintiye tam oturduğuna dikkati çeken Alman doğa bilimci Alexander von Humboldt, 1800 yılında Atlas Okyanusunun iki yakasının çok önceleri bitişik olduğu tezini geliştirdi. Bundan 50 yıl kadar sonra Fransız bilim insanı Antonio Snider, Kuzey Amerika ve Avrupa'daki kömür yataklarında belirlenen benzer bitki fosillerinin Humboldt'un bu varsayımını doğruladığını, aksi halde bu benzerliği açıklamanın başka yolu olmadığını ileri sürdü.1908'de Amerikalı Frank B. Taylor, Dünya'daki bazı sıradağların oluşumunu, kıtaların çarpışması düşüncesine dayalı olarak açıklamaya çalıştı.
Son çeyrek milyar yılın benzetimi
Bilgisayar Destekli Haritalama Laboratuvarı'nın bir köşesinde alelâde bir kutu içerisinde 14 jeolojik harita var ve 1 kg ağırlığında. Bu kutu, Dünya coğrafyasının son 250 milyon yıllık serüvenini anlatıyor. Serüvenin kahramanı, hâlen çıkarılmakta olan petrole yataklık etmiş ve "Tetis" adı verilen tropikal bir okyanus. Levhaların kaymasıyla kapanan bu denizden günümüze ulaşan, birer iç deniz olan Akdeniz, Karadeniz ve Hazar Denizi'dir.
Proje, 1980'li yılların ortasında başladı. Pierre-Marie Curie Üniversitesi'nden Profesör Jean Decourt, Luc Emmanuel Ricou ve Bruno Vrielynck'in öncülüğünde bir grup jeolog, Yerküre tarihinin son 250 milyon yılı üzerine yapılmış Dünya'nın birçok noktasındaki araştırma sonuçlarını bir araya getirerek büyük bir sentezi gerçekleştirmeye girişti. 124 araştırmacıyı bugüne kadar denenmemiş bir çalışmanın etrafında bir araya getiren projenin hedefi, Tetis'in fiziki coğrafyasını ortaya çıkarmaktır.
Tetis Okyanusu
Yaklaşık 250 milyon yıl önce, karaların bütünü Pangea adındaki tek bir kıta şeklindedir. Bu kıta, güneyde Gondvana (bugünkü Güney Amerika, Afrika, Madagaskar, Hindistan ve Avustralya), Kuzeyde Lavrasya (bugünkü Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya)'dan oluşmaktadır. Yeryüzünün geri kalan kısmı ise Panthalassa adındaki uçsuz bucaksız dev bir okyanusla kaplıdır. Pangea'nın doğusunda üçgen şeklinde dev bir körfez yer almaktadır. İşte bu okyanus da Tetis Okyanusu'nu oluşturmaktadır.
Resim galerisi
-
![image]()
Okyanusal Levha-Kıtasal Levha -
![image]()
Kıtasal Levha-Kıtasal Levha -
![image]()
Okyanusal Levha-Okyanusal Levha
Kaynakça
- ^ Little, Fowler & Coulson 1990.
- ^ (2019). "Drop of ancient seawater rewrites Earth's history: Research reveals that plate tectonics started on Earth 600 million years before what was believed earlier". . 6 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ağustos 2019.
- ^ "Plate Tectonics/Britannica". 17 Haziran 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Nisan 2020.
- ^ Read & Watson 1975.
- ^ Stern, Robert J. (2002). "Subduction zones". . 40 (4): 1012. Bibcode:2002RvGeo..40.1012S. doi:10.1029/2001RG000108.
- ^ Zhen Shao 1997, Hancock, Skinner & Dineley 2000.
- ^ Turcotte & Schubert 2002, s. 5.
- ^ Turcotte & Schubert 2002.
- ^ Foulger 2010.
- ^ Schmidt & Harbert 1998.
- ^ McGuire, Thomas (2005). "Earthquakes and Earth's Interior". Earth Science: The Physical Setting. AMSCO School Publications Inc. ss. 182-184. ISBN .
- ^ Prof. Dr. Şükrü ERSOY (2018), Levha Tektoniği[]
- ^ Şengör, Celal (1983). Türkiye'de Tetis'in Evrimi Levha Tektoniği Açısından Bir Yaklaşım. Türkiye Jeoloji Kurumu Yerbilimleri Özel Dizisi. 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Nisan 2020.
- ^ Dr. Ö. Faruk Noyan
Dış bağlantılar
![image]()
Wikimedia Commons'ta Plate tectonics ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Levha tektonigi Yunanca Tekton tektonikos binayla ilgili anlaminda Dunya nin litosfer inin yaklasik 3 4 milyar yil oncesinden beri yavas hareket eden bircok buyuk tektonik levha icerdigi dusunulen genel kabul gormus bilimsel bir teoridir 20 yuzyilin ikinci yarisinda haritalanan Dunya nin baslica tektonik levhalarinin basitlestirilmis haritasi kirmizi oklar levha sinirlarindaki hareketin yonunu gosterir Astenosferin uzerindeki litosferi gosteren Dunya nin ic katmaninin diyagrami olcekli degildir Model 20 yuzyilin ilk on yillarinda gelistirilen kita kaymasi kavramina dayanir Levha tektonigi 1960 larin ortalarindan sonlarina kadar deniz tabaninin yayilmasi dogrulandiktan sonra yer bilimciler tarafindan genel olarak kabul edildi Levha tektonigi veya levha hareketleri en genis anlamiyla litosferin yapisini ve bu yapiyi olusturan evreleri arastiran jeoloji dalidir Tektonik yapisal jeoloji ile yakindan ilgili fakat ondan farkli bir jeoloji disiplinidir Yapisal jeoloji kayaclarin geometrisi ile ugrasir oysa tektonik yeryuvarinin buyuk olcekli yapilari ve bunlari olusturan kuvvetler ve hareketler uzerinde durur Gezegenin en sert dis kabugu olan Dunya nin litosferi kabuk ve ust manto nasil tanimlandiklarina bagli olarak yedi veya sekiz ana levhaya ve bircok kucuk plakaya bolunmustur Plakalarin bulustugu yerde onlarin goreli hareketi plaka siniri tipini belirler yakinsak iraksak veya transform Depremler volkanik aktivite dag olusumu ve okyanus cukur olusumlari bu levha sinirlarinda veya faylar boyunca meydana gelir Plakalarin goreli hareketi genellikle yilda sifir ila 10 cm arasinda degisir Tektonik plakalar her biri kendi kabuguyla kapli okyanusal litosferden ve daha kalin kitasal litosferden olusur Yakinsak sinirlar boyunca yitim islemi veya bir levhanin digerinin altinda hareket etmesi alttakinin kenarini manto icine tasir kaybolan malzeme alani deniz tabaninin yayilmasiyla farkli kenarlar boyunca yeni okyanus kabugun olusumuyla dengelenir Bu sekilde litosferin toplam geoid yuzey alani sabit kalir Levha tektoniginin bu ongorusu ayni zamanda tasima bandi ilkesi olarak da adlandirilir Daha onceki teoriler curutuldugunden beri kademeli buzulme daralma veya kademeli yerkurenin genislemesini onerirdi Tektonik plakalar hareket edebilir cunku Dunya nin litosferinin alttaki astenosfer den daha cok mekanik dayanimi vardir Mantodaki yanal yogunluk degisimleri konveksiyonu yani Dunya nin kati mantosunun yavas surunen hareketiyle ile sonuclanir Levha hareketinin topografyadaki farkliliklar sirt topografik yuksektir ve kabuktaki yogunluk degisiklikleri nedeniyle yeni olusan kabuk sogudukca ve sirttan uzaklastikca yogunluk artar deniz tabaninin yayilan sirtlardan uzaga hareketinin bilesimince yonlendirildigi dusunulmektedir Yitim bolgelerindeki nispeten soguk yogun okyanus kabugu manto hucresinin asagi dogru konveksiyon yapan kolu uzerinden mantoya dogru batar Bu faktorlerin her birinin goreceli onemi ve birbirleriyle olan iliskileri belirsizdir ve hala tartisma konusudur Temel ilkelerLevhalar yuzey alanlarina gore Dunyanin dis katmanlari litosfer ve astenosfer olarak ikiye ayrilir Bu bolunus mekanik ozellikler ve isi transferindeki farklara dayanir Litosfer daha soguk ve sertken astenosfer daha sicaktir ve daha kolay akar Isi transferi acisindan litosfer isiyi iletim ile kaybederken astenosfer ayrica isiyi konveksiyon ile aktarir ve hemen hemen adyabatik sicaklik gradyanlidir Bu bolunus ayni katmanlarin manto litosferin hem astenosferi hem de manto kismini icerir ve kabuga kimyasal alt bolumu ile karistirilmamalidir Belirli bir manto parcasi veya astenosfer sicakligina ve basincina bagli olarak farkli zamanlarda litosferin parcasi olabilir Plaka tektoniginin temel ilkesi litosferin sivi benzeri visko elastik kati astenosfer uzerinde hareket eden ayri ve farkli tektonik plakalar olarak var olmasidir Plakalar yilda 10 40 mm yil Atlantik Ortasi Sirti tirnak uzamasi hizinda ile yaklasik 160 mm yil Nazca Plakasi ile sac kili buyume hizinda arasi hizlarda hareket ederler Bu hareketin arkasindaki tahrik mekanizmasi asagida aciklanmistir Tektonik litosfer plakalari bir veya iki tur kabuk malzemesiyle kapli litosferik mantodan olusur okyanus kabugu eski metinlerde silikon ve magnezyumdan sima diye bahsedilir ve kitasal kabuk silikon ve aluminyumdan sial Ortalama okyanus litosferi genellikle 100 km 62 mi kalinligindadir Kalinligi yasinin bir fonksiyonudur zaman gectikce iletken sekilde sogur ve tabanina alttaki sogutma mantosu eklenir Okyanus ortasi sirtlarda olustugu ve disa dogru yayildigi icin kalinligi olustugu okyanus ortasi sirttan uzakliginin bir fonksiyonudur Okyanus litosferinin batmadan once kat etmesi gereken tipik mesafe okyanus ortasi sirtlarda yaklasik 6 km 4 mi kalinliktan dalma bolgeleri nde 100 km 62 mi den biraz fazlaya kadar degisir Daha kisa veya daha uzun mesafeler icin dalma zonu kalinligi azalir veya artar Kita litosferi genellikle yaklasik 200 km kalinliktadir ancak bu kitalarin havzalari siradaglari ve sabit kratonik ic kisimlari arasinda buyuk miktarda degisir Iki levhanin birlestigi yere levha siniri denir Plaka sinirlari genellikle depremler gibi jeolojik olaylarla ve daglar volkanlar okyanus ortasi sirtlari ve okyanus cukurlari gibi topografik ozelliklerin olusumuyla iliskilendirilir Dunyadaki aktif volkanlarin cogu gunumuzde en aktif ve yaygin olarak bilinen Pasifik Levhasi nin Ates Cemberi ile levha sinirlari boyunca olusur Bu sinirlar asagida daha ayrintili olarak tartisilmaktadir Levhalarin ic kisimlarinda bazi volkanlar olusur ve bunlar cesitli sekillerde ic levha deformasyonuna ve manto duman bulutlarina dayandirilir Yukarida aciklandigi gibi tektonik plakalar kita kabugunu veya okyanus kabugunu icerebilir ve cogu plaka her ikisini de icerir Ornegin Afrika Levhasi kitayi ve Atlantik ve Hint Okyanuslarinin taban kisimlarini kapsar Okyanusal kabuk ile kitasal kabuk arasindaki ayrim olusum bicimlerdedir Okyanusal kabuk deniz tabani yayilma merkezlerinde olusurken kitasal kabuk yay volkanizmasi ve tektonik surecler yoluyla mikrolevhalarin birikmesiyle olusur ancak bu mikrolevhalardan bazilari standart olusum ve yayilma merkezleri ve kitalarin altina dalma dongusunden ciktiklarinda kitanin parcasi oldugu dusunulen okyanus kabugu parcalari olan ofiyolit dizilerini icerebilir Okyanusal kabuk da farkli bilesimleri nedeniyle kitasal kabuktan daha yogundur Okyanus kabugu daha yogundur cunku kitasal kabuktan felsik daha az silikon ve daha agir elementler mafik icerir Bu yogunluk katmanlasmasinin sonucu olarak okyanus kabugu genellikle deniz seviyesinin altinda yer alirken ornegin Pasifik Levhasinin cogu gibi kitasal kabuk yuzer sekilde deniz seviyesinin uzerinden cikinti yapar Bu ilkenin aciklamasi icin izostasi sayfasina bakiniz Levha tektoniginin temel ilkeleri Alman bilim insani Alfred Wegener in Kita Kaymasi Teorisi nin gelistirilmesi sonucu olusmustur Gunumuzdeki kitalar 300 ila 175 milyon yil once Pangea adi verilen tek parca halinde bir kitaydi Bu kitayi cevreleyen okyanus ise Panthallasa olarak adlandirilir Dunya nin yuzeyi kesintisiz gibi gorunuyorsa da gercekte dev boyuttaki bir yap boz gibi birbirine gecen parcalardan olusmaktadir Levha adi verilen bu parcalar cok yavas olarak surekli bicimde birbirlerine gore hareket ederler Bir levha yalnizca okyanusal ya da kitasal litosferden olusabildigi gibi her iki litosfer turunu de icerebilir Levhalar levha siniri ya da levha kenari ile sonlanir Depremlerin ve yanardaglarin cogu bu bolgelerde gorulur Zaman icerisinde katmanlar hareket ettikce Pangaea ikiye ayrildi Kuzeyde Laurasia ve guneyde Gondwanaland olustu Bu iki kita Tetis denizi ile ikiye ayrildi Katmanlarin hareketi ile kitalar iyice ayrilarak bugunku halini aldi Yer kabugunun parcalari manto uzerinde izostazi adi verilen bir agacin su uzerinde yuzmesi ile karsilastirilabilecek bir denge halinde dururlar Mantonun kaldirma gucu su ve agac orneginde oldugu gibi kabugun manto icine batmis olan hacmi ile orantilidir Bu nedenle yukseltilerin fazla oldugu kita bolgelerinde artan kutle ile kosut olarak kabugun manto derinliklerine uzanan kismi da daha fazla olmalidir Yuksek dag siralarinin derinlere dalan kokleri yer kabugunun boyle alanlarda 70 km kadar kalin olmasina yol acar Ote yandan karalarin yukselmesi bagil olarak daha hafif materyalden olusmalari ile iliskilidir Boylece okyanusal kabuk daha ince olmasina karsin daha agir materyalden olusmus ve astenosfer icine dogru kitalara oranla daha fazla batmis durumdadir Bu kitalarin manto icerisine dogru uzanan daha derin kokleri olmasina ragmen agirlik merkezlerinin okyanus tabanlarina oranla daha yuksekte yer almasi ile sonuclanir Yuzey sekillerinin jeolojik zaman boyutu icinde evrimi levha hareketleri cercevesinde gerceklesir Yer kabugu ve hemen altindaki manto katmaninin birlesmesinden olusan tas kure litosfer yavas bir hareketle yer degistiren 12 ayri levha halinde degisken bir yap boz tablosu olusturur Yari akiskan astenosfer tabakasi uzerinde yuzer durumda bulunan bu levhalarin hareketi icin gereken enerjiyi astenosfer tabakasindaki konveksiyon akimlari saglar Levhalar birbirleriyle surekli temas halinde olduklarindan hareketlerinin yon ve siddetini yerin derinliklerinden gelen itici gucun ozellikleri oldugu kadar levhalarin birbiri ile olan iliskileri de belirler Boylece kisa donemde belirli bir duzen icinde suren levha hareketlerinin zaman olcegi buyutuldugunde kaotik ve onceden belirlenemez bir bicimde gerceklestigi gozlenir 1 Astenosfer 2 Litosfer 3 Sicak nokta 4 Okyanusal kabuk 5 6 Kitasal kabuk 7 Rift Vadisi 8 Yitim zonu 9 10 11 Kalkan volkan 12 Okyanus Ortasi Sirti 13 14 Strato Volkan 15 Ada Yayi 16 Levha 17 Astenosfer 18 Levhalarin hareketlerinde yer kabugunun butun bu ozellikleri rol oynar Levhalar ortalama olarak yilda birkac santimetre olceginde hareket ederler Bu kayma en uc ornek olan Pasifik levhasi icin yilda 15 santimetreye ulasmaktadir Hareket halindeki levhalarin birbirleri arasinda uc tur iliskisi olabilir Yaklasma Uzaklasma Yan yana kayma Yeryuzunun alani sabit olduguna gore yaklasma sinirlarinda bir miktar levha yuzeyinin yok olmasi uzaklasma sinirlarinda ise yeni levha yuzeyi yaratilmasi gerekmektedir Bu nedenle birinci tur levha sinirlarina yikici ikinci tur sinirlara ise yapici sinirlar adi verilir Ucuncu tur yanal dogrultulu ya da donusum Ingilizce transformation sinirlaridir Yaklasan levhalarin ikisi de okyanussal levha ise biri digerinin altina dogru kayar bu durum dalma batma olarak adlandirilir Bir okyanus levhasi bir kita levhasi ile karsilastiginda daha agir oldugu icin onun altina dogru kayar yine dalma batma durumu gerceklesir Dalma batma soz konusu oldugunda manto tabakasinin sicak derinliklerine inen tas kure dilimi isinarak erir ve akiskan halde yukselir Bu yaklasma sinirlarindaki yanardag etkinliginin ve dag olusumunun temelidir Iki kitasal levhanin yaklasmasi ise carpisma ile sonuclanir her iki levha da manto icine batamayacak kadar hafif ve kalin oldugundan buyuk bir deformasyonla yuksek dag siralari ve platolar ortaya cikar Himalaya daglari ve Tibet yaylasi gibi Uzaklasan levhalar ise yeni okyanus kabugunun olusmasina yol acarlar Bu olay iki levha arasinda acilan bosluga ust manto kaynakli akiskan materyalin dolmasi ve soguyarak katilasmasi sonucunda gerceklesir Bu sekilde olusan okyanus sirtlari yer kabugunun en genc bolgeleridir Levhalar ayrildikca sirt ortadan buyumeye devam eder sirtin her iki yanina dogru uzaklasan genc litosfer sogudukca hacmi azalir yogunlugu artar ve hem kuculme hem de batma nedeniyle yukseltisi azalir Okyanus tabaninin okyanus sirtindan en uzak kesimleri en yasli kismidir Bu alanlarin eninde sonunda bir baska levha ile karsilasarak batmaya baslamasi kacinilmaz oldugundan okyanusal kabugun omru sinirlidir ve bilinen en yasli okyanus kabugu ornekleri 190 milyon yil yasindadir Bu sekilde okyanus kabugu surekli yenilenirken kita kabugu dalma batma mekanizmasi ile ortadan kaldirilamadigindan yanardag ve dag olusum etkinlikleri ile kita kutlesine eklenen materyal zaman icinde giderek artar milyarlarca yillik surec icerisinde kitalar alan ve kalinlik acisindan buyumeye devam ederler Bazen bir kita ters yonde etki eden kuvvetlerin sonucunda ikiye ayrilabilir Boyle bir durumda uzaklasan parcalarin arasini doldurmaya baslayan manto materyali yine okyanus kabugu niteliginde bir yapi olusturmaya baslar bu alanin soguyup alcalmasi sonucunda yeni bir okyanus dogmus olur Kita Kaymasi TeorisiKitalarin birbirlerine ve okyanus havzalarina gore girmis oldugu buyuk olcekli yatay hareketlere denir Gunumuzdeki kitalarin buyuk taskure litosfer levhalarinin suruklenerek yer degistirmesi sonucunda ortaya ciktigina iliskin ilk dusunceler daha 18 yuzyilin sonlarinda ortaya atildi Guney Amerika nin dogusundaki cikintinin Afrika nin bati kiyilarindaki girintiye tam oturduguna dikkati ceken Alman doga bilimci Alexander von Humboldt 1800 yilinda Atlas Okyanusunun iki yakasinin cok onceleri bitisik oldugu tezini gelistirdi Bundan 50 yil kadar sonra Fransiz bilim insani Antonio Snider Kuzey Amerika ve Avrupa daki komur yataklarinda belirlenen benzer bitki fosillerinin Humboldt un bu varsayimini dogruladigini aksi halde bu benzerligi aciklamanin baska yolu olmadigini ileri surdu 1908 de Amerikali Frank B Taylor Dunya daki bazi siradaglarin olusumunu kitalarin carpismasi dusuncesine dayali olarak aciklamaya calisti Son ceyrek milyar yilin benzetimi Bilgisayar Destekli Haritalama Laboratuvari nin bir kosesinde alelade bir kutu icerisinde 14 jeolojik harita var ve 1 kg agirliginda Bu kutu Dunya cografyasinin son 250 milyon yillik seruvenini anlatiyor Seruvenin kahramani halen cikarilmakta olan petrole yataklik etmis ve Tetis adi verilen tropikal bir okyanus Levhalarin kaymasiyla kapanan bu denizden gunumuze ulasan birer ic deniz olan Akdeniz Karadeniz ve Hazar Denizi dir Proje 1980 li yillarin ortasinda basladi Pierre Marie Curie Universitesi nden Profesor Jean Decourt Luc Emmanuel Ricou ve Bruno Vrielynck in onculugunde bir grup jeolog Yerkure tarihinin son 250 milyon yili uzerine yapilmis Dunya nin bircok noktasindaki arastirma sonuclarini bir araya getirerek buyuk bir sentezi gerceklestirmeye giristi 124 arastirmaciyi bugune kadar denenmemis bir calismanin etrafinda bir araya getiren projenin hedefi Tetis in fiziki cografyasini ortaya cikarmaktir Tetis OkyanusuYaklasik 250 milyon yil once karalarin butunu Pangea adindaki tek bir kita seklindedir Bu kita guneyde Gondvana bugunku Guney Amerika Afrika Madagaskar Hindistan ve Avustralya Kuzeyde Lavrasya bugunku Kuzey Amerika Avrupa ve Asya dan olusmaktadir Yeryuzunun geri kalan kismi ise Panthalassa adindaki ucsuz bucaksiz dev bir okyanusla kaplidir Pangea nin dogusunda ucgen seklinde dev bir korfez yer almaktadir Iste bu okyanus da Tetis Okyanusu nu olusturmaktadir Resim galerisiOkyanusal Levha Kitasal Levha Kitasal Levha Kitasal Levha Okyanusal Levha Okyanusal LevhaKaynakca Little Fowler amp Coulson 1990 2019 Drop of ancient seawater rewrites Earth s history Research reveals that plate tectonics started on Earth 600 million years before what was believed earlier 6 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Agustos 2019 Plate Tectonics Britannica 17 Haziran 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Nisan 2020 Read amp Watson 1975 Stern Robert J 2002 Subduction zones 40 4 1012 Bibcode 2002RvGeo 40 1012S doi 10 1029 2001RG000108 Zhen Shao 1997 Hancock Skinner amp Dineley 2000 Turcotte amp Schubert 2002 s 5 Turcotte amp Schubert 2002 Foulger 2010 Schmidt amp Harbert 1998 McGuire Thomas 2005 Earthquakes and Earth s Interior Earth Science The Physical Setting AMSCO School Publications Inc ss 182 184 ISBN 978 0 87720 196 0 Prof Dr Sukru ERSOY 2018 Levha Tektonigi olu kirik baglanti Sengor Celal 1983 Turkiye de Tetis in Evrimi Levha Tektonigi Acisindan Bir Yaklasim Turkiye Jeoloji Kurumu Yerbilimleri Ozel Dizisi 6 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Nisan 2020 Dr O Faruk NoyanDis baglantilarWikimedia Commons ta Plate tectonics ile ilgili coklu ortam belgeleri bulunur