Çerkes mutfağı, Çerkeslere özgü yemek pişirme tarzıdır. Çerkes yemekleri (шхынхэр) daha çok et ve süt ürünleri ağırlıklıdır. Çerkesler ekmeği (хьэлыгъу haluğ ekmek) az kullanırlar. Çerkesleri/Adığeleri tanıtan yemekler şıpsı-p’aste (щыпс-пӀастэ; soslu et suyu ve kaçamak) ile şelame-halıjo’dur (щэлэмэ-хьалыжъо; yağda kızartılmış ve içi peynirle doldurulmuş ince börek). Adiğelerin geleneksel yemekleri et, tahıl ve süt yemeklerinden oluşur. Çerkeslerde yemeğe başlamadan, sofra büyüğünün bir konuşma (dua) yapması adettir.
Tanım
Tahıl yemekleri (лэжьыгъэхэкӀ шхынхэр): Çerkes tavuğu ya da şipsi (şıpsı щыпс): çoğu cevizden bulamayanlar yağda kavrulmuş undan ve bazıları da süt ilave ederek yaparlar. Şipsi daima pasta ile yenir. Pasta yemeğin “ekmek” olarak adlandırılabilecek kısmı iken, şıpsi da soslu kısımdır. Dövülmüş dana etinden yapılma şıps Bjeduğlar, kaymakla donatılmış beyaz renkli tavuk şıpsı Kabardeyler, içine dövülmüş çeviz katılan şıps Şapsığlar, sütlü hindi ile et suyu karışımı şıps Türkiye’deki Abzehler, içine dana ya da koyun eti doğranmış lıts’uk’u şıps Çemguylar arasında yaygındır. Çerkes pastası ya da pasta: , mısır ya da buğday unundan pişirilen ve ekmek yerine kullanılan lâpa. Türk mutfağındaki kaçamak gibidir. Pasta kelimesi Latince kökenli olup hamur demektir. Mamrıse: bir tür Çerkes kaçamağıdır. Pasta gibidir. Arap ülkelerinde yaşayan bazı Adiğeler pirinç kaçamağı yaparlar. Çerkes böreği ya da haluj: üçgen şeklinde yağda kızartılmış peynirli puf böreğidir. Kaynamış sütle, sıcak/ılık sütle, peynir suyu ile ya da sadece sıcak suyla yoğrulan una ufalanmış peynir konmuş biçimini K’emguylar, kızartılmış ve dövülmüş biber konmuşunu Bjeduğlar, doğranmış taze soğan ve maydanoz konmuşunu da Türkiye’deki bazı Adiğeler yaparlar. Thurıje halıjo, tavada tereyağı içinde kızartılmış börek. Tebe halıjo ya da goşe halıjo, tava içinde közde pişirilmiş börek. Haku halıjo (хьаку хьалыжъо), fırında pişirilmiş bir börek çeşidi. Halıjojıye, suda pişirilmiş peynirli börek; suda pişirilmiş börek. Çerkes mantısı (Batı psıhaluj «su haluju»; Doğu psıhalıwe псы хьэлыуэ): yarımay şeklinde hazırlanan mantı türüdür. Metaz, buğday unundan içine peynir konan ve suda pişirilen küçük ama kalınca börek. Şapsığlar buna “psıjo halıjo” derler. Şapsığ metaz’ı, içine peynir, dövülmüş soslu ceviz, vs konur, portakal iriliğinde mısır unundan hazırlanır ve suda pişirilir. Guıvbat, börek çeşidi, buğday unu, süt ve yağ ile birlikte yoğurulur, içine peynir konur ve ekmek fırınında pişirilir. Çerkes simidi ya da halvane, halguane. Seku: Düzce’de, özellikle de Haç’emzıy köyü K’emguyları tarafından yapılan bir darı yemeğidir. Hatık darı, mısır veya buğday unundan kaynar süt ile yoğrulmuş (çörek büyüklüğünden yumruk büyüklüğüne kadar) ufak parçacıkların fırında pişirilmesi ile yapılan bir tür çörek. Yoğrulduğu unun yapıldığı tahılın adına bağlı çeşitleri bulunur: mısır hatığı.
Et yemekleri (лыхэкӀ шхынхэр): et, Çerkes mutfağında geniş bir yer tutar. Eskiçağlarda Adığeler büyükbaş hayvanlar, ve domuz beslerlerdi. En çok tutulan etler koyun (özellikle de kuzu) etidir. Kümes hayvanları arasında, en çok tavuk ve hindi eti tercih edilirdi.Sucuk: dövülüp doğranmış et bağırsağa doldurulur, fırında ya da bacalara asılarak kurutulur. Corme: temizlenen işkembe, bağırsak ve süt birlikte karıştırılır, ince bağırsaklara doldurulup bağlanır ve ocaklarda kurutulur. Yeneceği zaman tavada pişirilir. Thamç’eğunıb: karaciğer süt içine doğranır, içine bir miktar kemiksiz et konur, kalın ya da ince bağırsaklara doldurulur ve suda pişirilir. Lepsı: haşlanmış taze et suyu yemeği.
Süt yemekleri (гъэщхэкӀ шхынхэр): Adiğe yiyecekleri içinde üçüncü sırayı oluşturur. Süt değişik biçimlerde üretilerek değerlendirilir: krema, kaymak, taze tereyağı, kaynatılmış tereyağı, yoğurt, peynir. Süt katılan değişik yiyecek ve katıklar olarak, süt, Kalmuk çayına katıldığı gibi, pirinç ve akdarı çorbası/fıgu hanthups, hagulıjo, mısır çorbası/natrıfıps ve cençıps/fasulye yemeği içine de katılır. Seku, sütlaç/şedes, pirinç lapası/pıncğapts'e ve fabe, su katılmadan sırf sütle yapılır. Hamur suyu ve hamur kabartması da sütle gerçekleştirilir. Süt ile halıjuap'e, şelame, mık'umıpş ve zetépşşıç' yoğurulur, mecac ve hatık kaynar süt ile yapılır. Şep'aste/sütlü kaçamak farklı bir yiyecek olup, bazen kaynamış sütlü kaçamak/şejo şep'aste yapılır.Peynir türleri arasında sepet peyniri/metekuaye ve şirdenli peynir/tletekuaye sayılsa da Türkiye'de adı çok duyulanı Çerkes peyniri (Adiğe kueyey) denendir. Sofradan eksik edilmeyen yoğurt, özellikle öğle yemeğinde sıcak kaçamak ve etli yemeklerin üzerine tüketilir. Yoğurt yemeklerde de kullanılır. Yumurta çılbırı, suda pişirilmiş ya da karıştırılıp tavada kızartılmış olan yumurta doğranıp yoğurdun üzerine konur ve karıştırılır. Cençtur, yoğurt ve kremaya pişmiş fasulye katılır. Kabtur, pişmiş kabak yoğurt-krema karışımına doğranır. Kundısıv, sütlü içeceklerden olup acılaşmış, turşu tadını almış peynir suyu kaynatılarak içine ekşimemiş süt konarak tüketilir.
İçecekler (шъонхэр): Alkollü içkiler arasında yer alan şarap Müslümanlıktan önce tüketilen içeceklerin başında gelir ve konuk ve düğün/şölen sofralarından eksik olmazdı. Sofraya konan şarabı konuklar tek kâseden sırayla içerlerdi. Alkolsüz içeceklerden baldan yapılan boza, darı ya da mısır unundan yapılan baskıme, Kabardeyler arasında içilen ve baskımeye benzeyen fakat ondan daha sert olan, darı ya da mısır unundan yapılan meremjıy.Çay Türkiye'de bugün herkesçe yapılan biçimde olsa da, Kafkasya'da geleneksel olarak Kafkas ormangülü (Rhododendron caucasicum) adı verilen bir ormangülü türünden yapılırdı. Kalmuklardan alınıp bütün Kuzey Kafkasya kültürüne aktarılan ve benimsenen Adığe kahvaltılarının vazgeçilmezi olmuştur. Kalmuk çayı esasen Tibet'e kadar uzanan Orta Asya halklarınca yaygın tüketilen sütlü ve terayağlı bir çaydır. Besleneyler kuşburnu dalının uç sürgünü, Hatkoylar ve diğerleri labada (şş’orey/kuzu kulağı шӀорэй ya da lebevıts/efelik, Çemguylar vılevıts derler) türlerinin tohumunu ya da dadıv denen bir bitki türünü kaynatarak suyunu süzerler ve içine süt, tereyağı ve tuz ile karabiber koyarak kabardıktan sonra kahvaltıda tüketirler.
Başlıca Yemekler
Çerkes tavuğu
Çerkesler tarafından yapılan bir meze çeşididir. Unlu ve cevizli olmak üzere iki türde yapılmaktadır. Cevizli olanı tavuk ve ceviz içi ile yapılan bir tür yemektir. İçine ayrıca sarımsak, yağ, biber, tuz ve karabiber eklenir, bu malzemeler biraz farklılık gösterebilmektedir. Unlu çerkez tavuğu ise un ve tavuk ile yapılır ve buna da şıps denir.
Çerkes peyniri
Çerkes peyniri (Adigece: адыгэ Къуае, Arapça: جبنة شركسيّة, Rusça: Адыгейский сыр), peynir yapmak için mayalanan sütün ince dilimlenerek sıcak suya atılmasıyla yapılan, taze veya kuru olarak yenen tuzlu bir peynir türü. Çerkes tuzsuz peyniri taze ve kurutulmuş olmak üzere iki çeşidi vardır. Füme çerkes peyniri kurutulmuş peynir yapıldıktan sonra, odun ateşinin közlerinden bir miktar yukarıda asılarak ısı ve is ile kurutulur bu şekilde bozulmadan uzun süre dayanabilmektedir. Krem veya açık sarı bir renge sahiptir.
Haluj
Haluj diğer mantı çeşitlerinden farklıdır. Haluj tuzlu ve sert hamurun içine haşlanmış patates, kişniş, pul biber, soğan ve sarımsak koyularak yapılan bir yemektir. Çerkeslerde özel olarak her ayda bir Haluj günü düzenlenir. Bu leziz ve çok güzel olan mantı türü tüm Avrupa'da yaygındır. Pişirildiği zaman hemen yenmesi gereken bir yemek yoksa soğur ve içindeki patates harcı katılaşabilir.
Haluj Kuzey Kafkasya'nın en çok tüketilen hamur işidir. Aynı zamanda Haluj Kafkasya'da değişik çeşitleri vardır. Dağıstan'da Hınkal ve Çeçenler de Cırdıngış isimleriyle anılır ki aslında Hınkal haluja fazla benzemez. Çünkü Hınkal içi kıymayla yaoılan ve bohça şekline getirilen bir yemektir. Aslı Gürcülere ve aittir. Çeçenlerdeki Cırdıngış ta Haluja benzemektedir.
Haliva
Kaynakça
- ^ a b c d e f Kafkas Vakfı : Çerkes yemekleri 2 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c d e f g h i j k l m Doç.Dr. Vinereko Mir (2007). Yemekler 13 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Maykop, Adige Cumhuriyeti Devlet Basımevi, 2007
- ^ Nimet Berkok ve Kamil Toygar. Çerkes mutfak kültürünün tarihi kaynakları 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ a b c d e f g h i j k l m Doç.Dr. Vinereko Mir (2007). Süt ürünü yiyecekler 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Maykop, Adige Cumhuriyeti Devlet Basımevi, 2007
- ^ . 7 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2014.
- ^ Nimet Berkok ve Kamil Toygar. Çerkes yemekleri : içecekler 16 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . < Kuzey Kafkas Muftak Kültürü ve Yemekleri
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Cerkes mutfagi Cerkeslere ozgu yemek pisirme tarzidir Cerkes yemekleri shhynher daha cok et ve sut urunleri agirliklidir Cerkesler ekmegi helygu halug ekmek az kullanirlar Cerkesleri Adigeleri tanitan yemekler sipsi p aste shyps pӀaste soslu et suyu ve kacamak ile selame halijo dur sheleme halyzho yagda kizartilmis ve ici peynirle doldurulmus ince borek Adigelerin geleneksel yemekleri et tahil ve sut yemeklerinden olusur Cerkeslerde yemege baslamadan sofra buyugunun bir konusma dua yapmasi adettir TanimHal vaz sag ile Mat za sol Sapsiglar Kfar Kama Israil 2012 Tahil yemekleri lezhygehekӀ shhynher Cerkes tavugu ya da sipsi sipsi shyps cogu cevizden bulamayanlar yagda kavrulmus undan ve bazilari da sut ilave ederek yaparlar Sipsi daima pasta ile yenir Pasta yemegin ekmek olarak adlandirilabilecek kismi iken sipsi da soslu kisimdir Dovulmus dana etinden yapilma sips Bjeduglar kaymakla donatilmis beyaz renkli tavuk sipsi Kabardeyler icine dovulmus ceviz katilan sips Sapsiglar sutlu hindi ile et suyu karisimi sips Turkiye deki Abzehler icine dana ya da koyun eti dogranmis lits uk u sips Cemguylar arasinda yaygindir Cerkes pastasi ya da pasta misir ya da bugday unundan pisirilen ve ekmek yerine kullanilan lapa Turk mutfagindaki kacamak gibidir Pasta kelimesi Latince kokenli olup hamur demektir Mamrise bir tur Cerkes kacamagidir Pasta gibidir Arap ulkelerinde yasayan bazi Adigeler pirinc kacamagi yaparlar Cerkes boregi ya da haluj ucgen seklinde yagda kizartilmis peynirli puf boregidir Kaynamis sutle sicak ilik sutle peynir suyu ile ya da sadece sicak suyla yogrulan una ufalanmis peynir konmus bicimini K emguylar kizartilmis ve dovulmus biber konmusunu Bjeduglar dogranmis taze sogan ve maydanoz konmusunu da Turkiye deki bazi Adigeler yaparlar Thurije halijo tavada tereyagi icinde kizartilmis borek Tebe halijo ya da gose halijo tava icinde kozde pisirilmis borek Haku halijo haku halyzho firinda pisirilmis bir borek cesidi Halijojiye suda pisirilmis peynirli borek suda pisirilmis borek Cerkes mantisi Bati psihaluj su haluju Dogu psihaliwe psy helyue yarimay seklinde hazirlanan manti turudur Metaz bugday unundan icine peynir konan ve suda pisirilen kucuk ama kalinca borek Sapsiglar buna psijo halijo derler Sapsig metaz i icine peynir dovulmus soslu ceviz vs konur portakal iriliginde misir unundan hazirlanir ve suda pisirilir Guivbat borek cesidi bugday unu sut ve yag ile birlikte yogurulur icine peynir konur ve ekmek firininda pisirilir Cerkes simidi ya da halvane halguane Seku Duzce de ozellikle de Hac emziy koyu K emguylari tarafindan yapilan bir dari yemegidir Hatik dari misir veya bugday unundan kaynar sut ile yogrulmus corek buyuklugunden yumruk buyuklugune kadar ufak parcaciklarin firinda pisirilmesi ile yapilan bir tur corek Yogruldugu unun yapildigi tahilin adina bagli cesitleri bulunur misir hatigi Et yemekleri lyhekӀ shhynher et Cerkes mutfaginda genis bir yer tutar Eskicaglarda Adigeler buyukbas hayvanlar ve domuz beslerlerdi En cok tutulan etler koyun ozellikle de kuzu etidir Kumes hayvanlari arasinda en cok tavuk ve hindi eti tercih edilirdi Sucuk dovulup dogranmis et bagirsaga doldurulur firinda ya da bacalara asilarak kurutulur Corme temizlenen iskembe bagirsak ve sut birlikte karistirilir ince bagirsaklara doldurulup baglanir ve ocaklarda kurutulur Yenecegi zaman tavada pisirilir Thamc egunib karaciger sut icine dogranir icine bir miktar kemiksiz et konur kalin ya da ince bagirsaklara doldurulur ve suda pisirilir Lepsi haslanmis taze et suyu yemegi Sut yemekleri geshhekӀ shhynher Adige yiyecekleri icinde ucuncu sirayi olusturur Sut degisik bicimlerde uretilerek degerlendirilir krema kaymak taze tereyagi kaynatilmis tereyagi yogurt peynir Sut katilan degisik yiyecek ve katiklar olarak sut Kalmuk cayina katildigi gibi pirinc ve akdari corbasi figu hanthups hagulijo misir corbasi natrifips ve cencips fasulye yemegi icine de katilir Seku sutlac sedes pirinc lapasi pincgapts e ve fabe su katilmadan sirf sutle yapilir Hamur suyu ve hamur kabartmasi da sutle gerceklestirilir Sut ile halijuap e selame mik umips ve zetepssic yogurulur mecac ve hatik kaynar sut ile yapilir Sep aste sutlu kacamak farkli bir yiyecek olup bazen kaynamis sutlu kacamak sejo sep aste yapilir Peynir turleri arasinda sepet peyniri metekuaye ve sirdenli peynir tletekuaye sayilsa da Turkiye de adi cok duyulani Cerkes peyniri Adige kueyey denendir Sofradan eksik edilmeyen yogurt ozellikle ogle yemeginde sicak kacamak ve etli yemeklerin uzerine tuketilir Yogurt yemeklerde de kullanilir Yumurta cilbiri suda pisirilmis ya da karistirilip tavada kizartilmis olan yumurta dogranip yogurdun uzerine konur ve karistirilir Cenctur yogurt ve kremaya pismis fasulye katilir Kabtur pismis kabak yogurt krema karisimina dogranir Kundisiv sutlu iceceklerden olup acilasmis tursu tadini almis peynir suyu kaynatilarak icine eksimemis sut konarak tuketilir Icecekler shonher Alkollu ickiler arasinda yer alan sarap Muslumanliktan once tuketilen iceceklerin basinda gelir ve konuk ve dugun solen sofralarindan eksik olmazdi Sofraya konan sarabi konuklar tek kaseden sirayla icerlerdi Alkolsuz iceceklerden baldan yapilan boza dari ya da misir unundan yapilan baskime Kabardeyler arasinda icilen ve baskimeye benzeyen fakat ondan daha sert olan dari ya da misir unundan yapilan meremjiy Cay Turkiye de bugun herkesce yapilan bicimde olsa da Kafkasya da geleneksel olarak Kafkas ormangulu Rhododendron caucasicum adi verilen bir ormangulu turunden yapilirdi Kalmuklardan alinip butun Kuzey Kafkasya kulturune aktarilan ve benimsenen Adige kahvaltilarinin vazgecilmezi olmustur Kalmuk cayi esasen Tibet e kadar uzanan Orta Asya halklarinca yaygin tuketilen sutlu ve terayagli bir caydir Besleneyler kusburnu dalinin uc surgunu Hatkoylar ve digerleri labada ss orey kuzu kulagi shӀorej ya da lebevits efelik Cemguylar vilevits derler turlerinin tohumunu ya da dadiv denen bir bitki turunu kaynatarak suyunu suzerler ve icine sut tereyagi ve tuz ile karabiber koyarak kabardiktan sonra kahvaltida tuketirler Baslica YemeklerCerkes tavugu Cerkesler tarafindan yapilan bir meze cesididir Unlu ve cevizli olmak uzere iki turde yapilmaktadir Cevizli olani tavuk ve ceviz ici ile yapilan bir tur yemektir Icine ayrica sarimsak yag biber tuz ve karabiber eklenir bu malzemeler biraz farklilik gosterebilmektedir Unlu cerkez tavugu ise un ve tavuk ile yapilir ve buna da sips denir Cerkes peyniri Cerkes peyniri Adigece adyge Kuae Arapca جبنة شركسي ة Rusca Adygejskij syr peynir yapmak icin mayalanan sutun ince dilimlenerek sicak suya atilmasiyla yapilan taze veya kuru olarak yenen tuzlu bir peynir turu Cerkes tuzsuz peyniri taze ve kurutulmus olmak uzere iki cesidi vardir Fume cerkes peyniri kurutulmus peynir yapildiktan sonra odun atesinin kozlerinden bir miktar yukarida asilarak isi ve is ile kurutulur bu sekilde bozulmadan uzun sure dayanabilmektedir Krem veya acik sari bir renge sahiptir Haluj Haluj diger manti cesitlerinden farklidir Haluj tuzlu ve sert hamurun icine haslanmis patates kisnis pul biber sogan ve sarimsak koyularak yapilan bir yemektir Cerkeslerde ozel olarak her ayda bir Haluj gunu duzenlenir Bu leziz ve cok guzel olan manti turu tum Avrupa da yaygindir Pisirildigi zaman hemen yenmesi gereken bir yemek yoksa sogur ve icindeki patates harci katilasabilir Haluj Kuzey Kafkasya nin en cok tuketilen hamur isidir Ayni zamanda Haluj Kafkasya da degisik cesitleri vardir Dagistan da Hinkal ve Cecenler de Cirdingis isimleriyle anilir ki aslinda Hinkal haluja fazla benzemez Cunku Hinkal ici kiymayla yaoilan ve bohca sekline getirilen bir yemektir Asli Gurculere ve aittir Cecenlerdeki Cirdingis ta Haluja benzemektedir HalivaKaynakca a b c d e f Kafkas Vakfi Cerkes yemekleri 2 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c d e f g h i j k l m Doc Dr Vinereko Mir 2007 Yemekler 13 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Maykop Adige Cumhuriyeti Devlet Basimevi 2007 Nimet Berkok ve Kamil Toygar Cerkes mutfak kulturunun tarihi kaynaklari 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde a b c d e f g h i j k l m Doc Dr Vinereko Mir 2007 Sut urunu yiyecekler 14 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Maykop Adige Cumhuriyeti Devlet Basimevi 2007 7 Agustos 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Ekim 2014 Nimet Berkok ve Kamil Toygar Cerkes yemekleri icecekler 16 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde lt Kuzey Kafkas Muftak Kulturu ve Yemekleri