Kürt edebiyatı (Kürtçe: Wêjeya Kurdî), Kürtçe ile yaratılmış sözlü ve yazılı edebi eserleri kapsayan edebiyat. İslam öncesi Kürt edebiyatına dair hiçbir bilimsel bulgu ve bilgi yoktur. Kürt anlatılarının büyük bir kısmı sözlü şekilde yayılmış ve bu sözlü edebiyat bugün de sürmektedir. 20. yüzyılın başına kadar olan yazılı edebiyat ise şiir şeklindedir. Nesrin gelişmesi ise daha çok politik ve sosyal gelişmeler sayesinde olmuştur. Avrupa ülkelerine göçün artmasıyla birlikte yüzü kendi topraklarındaki gelişmelere dönük olan yeni bir tür sürgün edebiyatının da geliştiği görülmektedir.
Edebi türler
20. yüzyıla kadar Kürtçe edebiyatı şiire dayanmaktaydı ve diğer Müslüman halklara benzer şekilde Arap vezin ve ifade biçimlerine bağlı kalmıştır. Edebi ürünler daha çok dini kesimler ve sufi tarikatlarıyla sınırlı kalmıştır. Ancak 1920 sonrasında bu klasik şiir biçimine ek olarak değişik edebi türler ortaya çıkmaya başlamıştır. 1920'lerin başında, şiirde klasik biçimi koruyan, fakat politik ve sosyla temaları işleyen klasisizm akımı doğdu. 1930'dan sonra ise Arapça vezin, pençe (beşli) denilen ve o ana kadar sözlü edebiyatta kullanılan vezinle değiştirildi. Aynı dönemde serbest vezin de ortaya çıktı.
Hikâye Kürt edebiyatında 1920'lerin ortalarında ortaya çıktı ve önemli bir adım oldu. Kürt edebiyatında hikâyenin ortaya çıkmasının ilişkin iki hipotez ileri sürülmüştür. Birinci hipoteze hikâye, göre halk masallarının yeni bir türe evrilmesidir. İkinci hipotez ise 19. yüzyılda Avrupa'da ortaya çıkan yazın türlerinin etkisi olduğu şeklindedir. Sözlü geleneğe referansta bulunmayan ilk hikâyeler, daha çok sosyal ve politik durumun eleştirisi niteliğindedir. Irak'ta yayınlanan ilk hikâye Cemil Saib'in Le Xewma (Rüyamda) adlı hikâyesidir. Bu hikâye Şeyh Mahmud'un iktidarı sırasındaki (1922) sosyal hayatı anlatır. Hikâye 26.6.1925 tarihli Jiyaname dergisinde yayınlandı. İkinci hikâye ise 1926'da A. Muhtar Caff'la yazılan ve 1970'te yayınlanan, şehir kurumlarının yozlaşmasının bir eleştirisi olan Meseleyi Wijdan (Vicdan Meselesi)'dir.
Buna karşılık 1930'lu yıllarda yazılan hikâyeler, kaynaklarını genellikle folklorik temalarda aramaktaydı. Hem folklorik temaların çekiciliği hem de Arap vezninin bırakılıp gelenksel Kürt veznine geçilmesi bu dönemde gelişen Kürt milliyetçi düşüncesinin bir yansıması olarak değerlendirilmiştir.
Tarihçe
Bilinen ilk Kürt şairleri Abdussamed Babek, Ali Hariri, Melayê Batê, Molla Ahmed-i Cezirî, Faki Tayran ve Ahmed-i Hani'dir. A. Babek 10. A. Hariri 11. yüzyıl, diğerleri ise 15. ve 17. yüzyıllar arasında yaşamış ve Kürtçe'nin Kurmanci lehçesiyle yazmışlardır. Bu dönemde Kürtlerin edebi merkezi Botan emirliği ve başkenti Cizre idi. Cizre'nin yanında Süleymaniye ve Senendec şehirleri diğer önemli edebi merkezlerdi.[] Baban emirliğinin başkenti olan Süleymaniye'de ise Irak Kırmançisi pek gelişmezken, bugün Irak'ta resmî dil olan Sorani lehçesi gelişti. Diğer önemli bir edebiyat dili de Gorani'dir. Gorani'nin hamiliğini Ardalan emirliği ve Senendec yapmıştı. Goran edebiyatı zamanla etkisini yitirdi. Bu edebiyat İran'a çok yakın olması sayesinde Kırmançi etkisinden çok Pers edebi tarzına yakındı.
En iyi bilinen ve yaygın destanlar 'ın türküleri ve epik şiirleri ile Siyabend ile Xecê destanıdır. Bu destan ve öyküler dengbejler ve (öykü anlatıcıları) tarafından destanlar, kılamlar, stranlar gibi sözlü ürünlerle bugüne kadar aktarıla gelmiştir.
Osmanlı'nın yıkılması ile Kürt azınlık Türkiye, Irak, İran ve Suriye'ye dağıldı. Kürt edebiyatının gelişmesi bu ülkelerde farklı oldu. Farklı lehçeler konuşulduğu ve farklı alfabeler kullanıldığı için ortak bir dil ve edebiyat gelişmedi.
Irak'ta dil ve kültürün gelişebilmesi için daha uygun koşullar bulunduğu için[], Kürt edebiyatı bu bölgede daha çok gelişme olanağı buldu. Burada 1939 yılında adında bir gazete ortaya çıktı ve modern Kürt nesrinin temelleri atıldı. Gelawêj'in önemli isimleri Aladdin Seccadi, İbrahim Ahmed ve Şakir Fattah'dir. Bugün Irak Kürt Bölgesel Yönetimi'ndeki üniversitelerde Kürt dili ve edebiyatı eğitimi yapılmaktadır.
Sovyetler Birliği'nde yaşayan Kürt yazarlar ise 1930 yılında Erivan'da SSCB hükûmetinin desteği ile Lâtin alfabesinde yayınlanan Riya Teze adında bir gazete çıkardılar. Bu listeye Emînê Evdal, Erebê Şemo ve Hecîyê Cindî'nin kitaplarını da dahil etmek gerekir. Kürt edebiyatı 1960'larda Fêrîkê Ûsiv, Emerîkê Serdar, Wezîrê Eşo, Sîma Semend, Tosnê Reşîd, Ahmedê Hepo ve Ezîzê Îsko gibi yazarlarla en yüksek noktasına ulaşmıştır.[]
Bunların dışında Kürt kökenli olup nesir tarzı ürünleriyle ünlü olan ve Kürtçe değil Arapça, Türkçe ve Farsça yazan yazarlar da vardır. Örneğin , Mahmud Taymur ve Salim Barakat Arapça, Nezir Bülbül Almanca, Ali Eşref Derwişan ve Mansur Yakutî Farsça, Yaşar Kemal, Suzan Samancı ve Bekir Yıldız ise Türkçe eserler vermiştir.
11. ve 18. yüzyıl arası
Kürt tarihine ilişkin en önemli kaynaklardan Bitlisli Şeref Han'ın Şerefname adlı eserinde hiçbir Kürt şairine rastlanmaz. 17. yüzyılda yaşamış olan tanınmış Kürt şairi Ahmed-i Hani ise eserlerinde Ali Hariri (1009-1080), Molla Ahmed-i Cezirî (1570-1640) ve Faki Tayran'dan (1590-1660) bahseder. Sufi olan Ahmed Cezirî ismini memleketi olan Cizre'den almaktadır; nitekim yıllarca Cizre'deki Kızıl Medrese'de (Medresa Sor) ders vermiştir. Divanı, Dîwanî Melayê Cezîrî, bugün hâlâ okunmaktadır ve 100'den fazla şiir, birkaç tane de rubai barındırır. Bugüne ulaşmış tek eseri olan divanı, yoğun Sufi imgeler taşır ve oldukça metafiziksel bir şiir örneği sunar ki şiirleri bu tür (metafiziksel konulu) yazında ünlü olan İranlı şair Hafız'ın eserleriyle karşılaştırılmıştır. Ahmed-i Hani'nin zikrettiği bir diğer isim olan Faki Tayran Ahmed Cezirî ile aynı dönemde yaşamıştır ki bu iki şairin birbirleriyle tanıştığı bilinmekte, Hakkârili olan Faki Tayran'ın Cizre'de Ahmed Cezirî'den ders aldığı düşünülmektedir. Eserlerinde özellikle Kürt folkloründen öğeler ağırlıkta olan Faki Tayran'ın Qewlê Hespê Reş (Siyah Atın Ölümü), Şêxê Senan (Senan Şeyhi) ve Qiseya Bersiyayî (Bersiyay'ın Öyküsü) adındaki eserleri en önemli yapıtlarıdır. Faki Tayran'ın 17. yüzyılda Kürtler ile Safeviler arasında gerçekleşmiş olan Dimdim Savaşı'na dair eseri ise birçoğuna göre bu savaşın ilk edebî anlatısıdır ve bugün hâlen okunan epik bir eserdir. Hanî, Hariri, Cezirî ve Tayran gibi isimleri, Kürt edebiyatının en ünlü eserlerinden olan,Mem ü Zîn ("Mem ve Zin") isimli klasik, epik şiirinin önsözünde zikreden Ahmed-i Hani veya Ehmedê Xanî, Kürt edebiyatı açısından çok önemli bir rol oynamış ve genel kanıya göre eserlerinde Kürt bağımsızlığından bahseden ilk Kürt şairi olmuştur. Şairin ünlü eseri Mem ü Zîn, Mem ile Zîn isimlerindeki iki aşığı konu eden bir mesnevidir ki Sufi öğeler de taşır.
Bunların dışında, dinî bir akım olan Ehl-i Hakk tarafından tercih edilen Gorani dilinde (Goranicede) Kürt edebiyatı açısından önemli birçok eser kaleme alınmıştır. Özellikle İran'nda etkin olmuş bağımsız Kürt liderleri Goraniceyi öncelemiştirler ki bu da bu dilde edebî eserlerin verilmesine ve bu dilde yazmayı tercih eden şairlerin türemesi yardımcı olmuştur; örnek olarak 14. yüzyılda yaşamış ve bu dilde eserler vermiş (Mele Perîşan) zikredilebilir. Nitekim bu dil etkinliğini uzun bir süre devam ettirmiş ve örneğin 19. yüzyılda yaşamış olan bir başka şair Molla Abdurrahim Mevlevi (1806–1881) de bu dilde eserler vermiştir. Ayrıca, Batı'da Süleymaniye ve çevresinde de 18. yüzyılla birlikte bölgedeki egemen Kürt siyasi isimlerin teşvikiyle Sorani dilinde edebî bir gelişim ortaya çıkmıştır.
19. ve 20. yüzyıl
19. ve 20. yüzyıllarda Kürt edebiyatı, Kürt dili ile birlikte, özellikle yazılı Kürt edebiyatı, çok büyük bir ilgi ve gelişmeye sahne olmuştur. Bunda 19. yüzyılda temelleri atılan Kürt basınının önemli bir payı vardır. İlk Kürt basın yayını, dergisi, Kürdistan Kahire'de 1898 yılında yayımlanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrasında Kürtlerin yaşadığı toprakların Türkiye, İran, Irak ve Suriye sınırları içerisinde kalmasıyla birlikte Kürt dili ve edebiyatı farklı bir döneme girmiş ve her Kürt topluluğu içinde bulunduğu ülkedeki eğilimlerden etkilenmiş ve bu etkileşim dile ve edebiyata da yansımıştır. Örneğin Kürtçenin yazımında 1920'lere kadar Arap harfleri tercih edilmişken, 1920'lerle birlikte bölgedeki ülkeler Batıcı politikaları benimsemeye başlayınca, birçok Kürt topluluğu Latin harfleriyle Kürtçeyi yazmaya başlamışlardır. Buna verilebilecek bir örnek ise, Celadet Ali Bedirhan tarafından yayımlanmış ve 1932 yılından 1943 yılına kadar toplam 57 adet basılmış olan basılı ilk Kürtçe edebiyat dergisi olarak görülen Hawar dergisinin ilk 23 sayısının hem Latin, hem Arapça harflerle basılıp daha sonra sadece Latin harflerle basılmasıdır. Ek olarak, Kürt edebiyatının bu topraklardaki gelişim süreci ve Kürt edebî eserlerinin ortaya çıkması sıklıkla bu ülkelerdeki azınlık politikalarıyla doğrudan ilgili olmuş; örneğin zaman zaman bu ülkelerde Kürtçenin yasaklanmasıyla birlikte Kürt edebiyatının yavaşladığı, bu tip yasaklamaların kalktığı veya rahatladığı zamanlarda ise hızlı bir şekilde geliştiği ve yeni eserlerin ortaya çıktığı gözlemlenmiştir.
20. yüzyılda Irak'ta Abdullah Süleyman (1904-1962) ve İbrahim Ahmed gibi isimler öne çıkarken, Suriye'de İkinci Dünya Savaşı sonrasında Suriye'nin bağımsızlığını almasına dek, başta Emir Celadet Bedirhan ve kardeşi Emir Kâmuran'ın gayretlerinin etkisiyle Kürt edebî faaliyetleri yoğunluğunu korumuştur. İkinci Dünya Savaşı sonrası Suriye'de Kürtlerin haklarının birçoğunu kaybetmesiyle edebî faaliyetler de durma noktasına gelmiştir. Türkiye'de Kürtçe yasağı sebebiyle uzun yıllar Kürt edebiyatında fazla çalışma yapılamamış olsa da, özellikle 90'larda siyasi iradenin Kürtçe üzerindeki yasakları kaldırması ve Kürtçe yayıncılığın rahatlamasıyla birlikte Kürt edebiyatı hızlı bir şekilde gelişmeye başlamıştır. Ayrıca çeşitli baskılar ve ihtilaflar sebebiyle Kürdistan bölgesinden ayrılıp başta Avrupa olmak üzere farklı yerlere göç eden Kürtlerden oluşan Kürt diasporası Kürt edebiyatı açısından 20. yüzyılda birçok önemli başarıya imza atmıştır. Başta devletin azınlıklara basın ve yayın alanında maddi yardımlarda bulunduğu İsveç olmak üzere birçok Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerinde yaşayan Kürt toplulukları kendi basın yayın kuruluşlarını kurmuşlardır.Zaroken Ihsan ("İhsan'ın Çocukları"), Helin ("Yuva"), Gundike Dono ("Dono Köyü") gibi eserleriyle tanınan Mahmut Baksi ve Tu ("Sen"), Mirina Kaleki Rind ("Yaşlı Rind'in Ölümü"), Siya Evine ("Yitik Bir Aşkın Gölgesinde") gibi eserleriyle tanınan Mehmed Uzun gibi tanınmış Kürt yazarları ortaya çıkmış ve örneğin bu iki yazar da İsveç Yazarlar Birliği Yönetim Kurulu'nda yer almışlardır. Çağdaş dönemdeki diğer bazı Kürt yazarlar ise şunlardır: Pîremêrd, Abdulla Goran, Osman Sabri, Şêrko Bêkes, Şeyhmus Dağtekin,Yekta Uzunoğlu.
Bazı Kürt yazarları
Kurmanc-î
- Abdussamed Babek (970 - 1019-20)
- Ali Hariri (1009 – 1080) şair,
- İbn-i Hallikân (1211-1282) tarihçi ve edebiyatçı,
- Hasan Ertuşi (1417–1494) Hakkârili, Kürtçe Mevlit'in yazarı
- Şeref Han (1543 - 1603) Kürt tarihçisi,
- Ali Teremahi (1591 - 1653) Dilbilimci ve şair,
- Molla Ahmed-i Cezirî (1570–1640) Botan bölgesinden. Kürtçe divanı ile tanınır.
- Faki Tayran (1590 - 1660) Melayê Cezîrî'nin öğrencisi. 1609–1610 arasında Kürtler ve Safaviler arasındaki Dimdim savaşını anlatmıştır.
- Ahmed Murşidi (1689-1761) Yazar, alim ve filozof.
- Ahmed-i Hani (1651–1707) Alim, astronom ve Mem û Zîn'in yazarı
- Mahmud Beyazidi (1797-1863) Adet û Rusumetnameê Ekradiye (Kürt Adetleri) adlı kitabın yazi.
- İsmail Beyazidi (1654 - 1709) Gulzar adlı Kürtçe kitabın yazarı.
Soran-î
- Nali (1800–1873) Matematikçi ve şair,
- Haci Kadire Koyi (1817–1897)
- Şeyh Rıza Talabanî (1835–1910)
- Wefayi (1844–1902)
Goran-î
- Bassami Kurdi (9. Yüzyıl)
- Perîşan Dinaveri (14. yüzyıl)
- Mustefa Basarani (1642-1701)
- Muhammed Kendulaî (l7. yüzyıl)
- Hana Kubadi (1700-1759)
- Muhemmed Zengene Xemnakî Kerkûkî (18. yüzyıl)
- Mîrza Şafî Dînewerî (18 yüzyıl)
- Şeyda Hewramî (1784-1852)
- Ehmed Beg Kumsî (1796-1889)
- Mesture Erdelan (1805-1848)
- Abdurrahim Mevlevi (1806-1882)
- Muhammad Welî Kirmanşahî (ca. 1901)
20. yüzyıl
- Pîremêrd (Tewfîq Beg Mehmûd Axa) (1868–1950)
- Celadet Ali Bedirhan (1893 [1897?]-1951)
- Erebê Şemo/Ereb Şamilov (1897–1978) Ermenistan
- Cigerxwîn (Sheikmous Hasan)(1903–1984) Mardin doğumlu, İsveç'te öldü
- Abdulla Goran (1904–1962)
- Osman Sabri (1905–1993)
- Nûredîn Zara (1919, Maden -1988, Maden)
- Qedrî Can (1911, Derik -1972, Şam)
- Hesenê Qizlcî (1911, Batı Azerbaycan, - 1984 Şubatında tutuklandıktan sonra habersiz)
- Hemin Mukriyani (1920–1986)
- Hejar (1920–1990)
- Husên Arif (1926, Süleymaniye -)
- (1933-)
- Şêrko Bêkes (1940-2013)
- Tosinê Reşît (1941, Kûrekend, Ermenistan -)
- Letîf Helmet (1947-)
- Ebdulah Peşêw/Abdullah Pashew (1947-)
- Refîq Sabir (1950-)
- Hesenê Metê (1957, Ergani -)
- Fawaz Husên (1953, Suriye -)
- Fırat Cewerî (1959, Derik -)
- (1974, Kızıltepe -)
- Ferhad Shakely (1951, Kerkük -)
- Mehmed Uzun (1953-2007)
- Mehemed Malmîsanij (1952-)
- M.Çiya Mazî (1960 -)
- Ferhad Pîrbal (1961, Erbil -)
- M. Alî K (1964, Nusaybin -)
- Helîm Yûsiv (1967, Amudê -)
- Nezir Bülbül (1970-)
- Şahînê Bekirê Soreklî (?)
- Şêrzad Hesen (?)
- Suzan Samancı 1962 Diyarbekir
- (1988, Derik -)
- Yekta Uzunoğlu (Geylanî) (1953-)
- Cemil Turan Bazîdî (Doğubeyazıt-1955)
Konuyla ilgili yayınlar
- Encyclopædia Iranica 17 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Kurdish Written Literature maddesi, İngilizce
- Paris Kürt Enstitüsü21 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . The Kurdish Language and Literature, Joyce BLAU, İngilizce
- Kürt Pen'i resmi sitesi 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Durchs literarische Kurdistan, Hüseyin Dozen, Almanca
- Kurdische Volksdichtung 6 Kasım 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Yekta Uzunoğlu - Thomas Bois, Almanca
Kaynakça
- ^ http://www.nasname.com/a/klasik-kurt-edebiyati []
- ^ a b c Hoşmend Osman, "Kültür ve Politika: Irak'ta Kürt Yayınları(1918-1949), Studia Kurdıca dergisi, 1990 sayı 6
- ^ A.Secadi, Dagekani Edebi Kurdi (Kürt Edebi Metinleri), Bağdat, 1977 aktaran Hoşmend Osman, "Kültür ve Politika: Irak'ta Kürt Yayınları (1918-1949), Studia Kurdıca dergisi, 1990 sayı 6
- ^ H.Arif, Çiroki Huneri Kurdi (1925-1960), Bağdat, 1977)s. 11 aktaran Hoşmend Osman, "Kültür ve Politika: Irak'ta Kürt Yayınları (1918-1949), Studia Kurdıca dergisi, 1990 sayı 6
- ^ M.Xeznedar, "Henne le Şirezkani Defteri Rexnem" (Eleştiri Defterimden Birkaç Not), Defteri Kurdewari, No 3, Bağdat, 1977, s2. aktaran Hoşmend Osman, "Kültür ve Politika: Irak'ta Kürt Yayınları(1918-1949), Studia Kurdıca dergisi, 1990 sayı 6
- ^ Uzun, Mehmed (2007) [1992]. Destpêka Edebiyata Kürt [Kürt Edebiyatına Giriş] (5 bas.). İthaki. s. 23. ISBN .
- ^ Meme Alan destanı, Roger Lescot derlemesi, Çıma yayıncılık, Türkçe. Kitap Fransızca ve Kürtçe olarak Beyrut'ta da basıldı.
- ^ Uzun, s. 42.
- ^ . Dirok.org. 2 Mayıs 2009. 30 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2012.
- ^ a b Kürtlük, Türklük, Alevilik / Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri; Martin van Bruinessen; 2000 İletişim Yayınları
- ^ a b . Kurdish Academy of Language. 16 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2008.
- ^ Ağın, Ömer. . Kurdistan-Post.com. 25 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2008.
- ^ Hassanpour, Amir. . Iranica. 21 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2008.
- ^ Kemaloğlu, Selah. "Söz ile Yazı Arasında Bir Edebiyat". Yeni Şafak. 14 Şubat 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Aralık 2008.
- ^ a b Ağa, Şeyh, Devlet; Martin van Bruinessen; 2003 İletişim Yayınları
- ^ a b c d e f g h i j k Blau, Joyce. "The Kurdish Language and Literature". 31 Aralık 2008 tarihinde erişilmiştir.
- ^ a b c d Türkler ve Kürtler Ortadoğu'da İktidar ve İsyan Gelenekleri; Suat Parlar; 2005 Bağdat Yayınları
- ^ Radikal gazetesi Kitap eki, Sayı 38, 28 Ağustos 2009.
- ^
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Şubat 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p Muhsin Kızılkaya (derleyen ve çeviren), Sürgüni Göç ve Ölüm - Çağdaş Kürt Edebyatında Seçme Hikâyeler, İletişim Yayınları, 2004,
- ^ http://yektauzunoglu.com/ku/ji-arsive/1985-bi-kurdi-binivisine-hey-le/#iLightbox& 8 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .#x5B;gallery_image_1]/2
[19]Firoozeh Papan-Matin. "Beyond Death: The Mystical Teachings of ʻAyn Al-Quḍāt Al-Hamadhānī". p. 97-98 The famous Kurdish medieval bigrapher Abū Al-ʿAbbās Aḥmad ibn al-Khallikān..
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kurt edebiyati Kurtce Wejeya Kurdi Kurtce ile yaratilmis sozlu ve yazili edebi eserleri kapsayan edebiyat Islam oncesi Kurt edebiyatina dair hicbir bilimsel bulgu ve bilgi yoktur Kurt anlatilarinin buyuk bir kismi sozlu sekilde yayilmis ve bu sozlu edebiyat bugun de surmektedir 20 yuzyilin basina kadar olan yazili edebiyat ise siir seklindedir Nesrin gelismesi ise daha cok politik ve sosyal gelismeler sayesinde olmustur Avrupa ulkelerine gocun artmasiyla birlikte yuzu kendi topraklarindaki gelismelere donuk olan yeni bir tur surgun edebiyatinin da gelistigi gorulmektedir Edebi turler20 yuzyila kadar Kurtce edebiyati siire dayanmaktaydi ve diger Musluman halklara benzer sekilde Arap vezin ve ifade bicimlerine bagli kalmistir Edebi urunler daha cok dini kesimler ve sufi tarikatlariyla sinirli kalmistir Ancak 1920 sonrasinda bu klasik siir bicimine ek olarak degisik edebi turler ortaya cikmaya baslamistir 1920 lerin basinda siirde klasik bicimi koruyan fakat politik ve sosyla temalari isleyen klasisizm akimi dogdu 1930 dan sonra ise Arapca vezin pence besli denilen ve o ana kadar sozlu edebiyatta kullanilan vezinle degistirildi Ayni donemde serbest vezin de ortaya cikti Hikaye Kurt edebiyatinda 1920 lerin ortalarinda ortaya cikti ve onemli bir adim oldu Kurt edebiyatinda hikayenin ortaya cikmasinin iliskin iki hipotez ileri surulmustur Birinci hipoteze hikaye gore halk masallarinin yeni bir ture evrilmesidir Ikinci hipotez ise 19 yuzyilda Avrupa da ortaya cikan yazin turlerinin etkisi oldugu seklindedir Sozlu gelenege referansta bulunmayan ilk hikayeler daha cok sosyal ve politik durumun elestirisi niteligindedir Irak ta yayinlanan ilk hikaye Cemil Saib in Le Xewma Ruyamda adli hikayesidir Bu hikaye Seyh Mahmud un iktidari sirasindaki 1922 sosyal hayati anlatir Hikaye 26 6 1925 tarihli Jiyaname dergisinde yayinlandi Ikinci hikaye ise 1926 da A Muhtar Caff la yazilan ve 1970 te yayinlanan sehir kurumlarinin yozlasmasinin bir elestirisi olan Meseleyi Wijdan Vicdan Meselesi dir Buna karsilik 1930 lu yillarda yazilan hikayeler kaynaklarini genellikle folklorik temalarda aramaktaydi Hem folklorik temalarin cekiciligi hem de Arap vezninin birakilip gelenksel Kurt veznine gecilmesi bu donemde gelisen Kurt milliyetci dusuncesinin bir yansimasi olarak degerlendirilmistir TarihceBilinen ilk Kurt sairleri Abdussamed Babek Ali Hariri Melaye Bate Molla Ahmed i Ceziri Faki Tayran ve Ahmed i Hani dir A Babek 10 A Hariri 11 yuzyil digerleri ise 15 ve 17 yuzyillar arasinda yasamis ve Kurtce nin Kurmanci lehcesiyle yazmislardir Bu donemde Kurtlerin edebi merkezi Botan emirligi ve baskenti Cizre idi Cizre nin yaninda Suleymaniye ve Senendec sehirleri diger onemli edebi merkezlerdi kaynak belirtilmeli Baban emirliginin baskenti olan Suleymaniye de ise Irak Kirmancisi pek gelismezken bugun Irak ta resmi dil olan Sorani lehcesi gelisti Diger onemli bir edebiyat dili de Gorani dir Gorani nin hamiligini Ardalan emirligi ve Senendec yapmisti Goran edebiyati zamanla etkisini yitirdi Bu edebiyat Iran a cok yakin olmasi sayesinde Kirmanci etkisinden cok Pers edebi tarzina yakindi En iyi bilinen ve yaygin destanlar in turkuleri ve epik siirleri ile Siyabend ile Xece destanidir Bu destan ve oykuler dengbejler ve oyku anlaticilari tarafindan destanlar kilamlar stranlar gibi sozlu urunlerle bugune kadar aktarila gelmistir Osmanli nin yikilmasi ile Kurt azinlik Turkiye Irak Iran ve Suriye ye dagildi Kurt edebiyatinin gelismesi bu ulkelerde farkli oldu Farkli lehceler konusuldugu ve farkli alfabeler kullanildigi icin ortak bir dil ve edebiyat gelismedi Irak ta dil ve kulturun gelisebilmesi icin daha uygun kosullar bulundugu icin kaynak belirtilmeli Kurt edebiyati bu bolgede daha cok gelisme olanagi buldu Burada 1939 yilinda adinda bir gazete ortaya cikti ve modern Kurt nesrinin temelleri atildi Gelawej in onemli isimleri Aladdin Seccadi Ibrahim Ahmed ve Sakir Fattah dir Bugun Irak Kurt Bolgesel Yonetimi ndeki universitelerde Kurt dili ve edebiyati egitimi yapilmaktadir Sovyetler Birligi nde yasayan Kurt yazarlar ise 1930 yilinda Erivan da SSCB hukumetinin destegi ile Latin alfabesinde yayinlanan Riya Teze adinda bir gazete cikardilar Bu listeye Emine Evdal Erebe Semo ve Heciye Cindi nin kitaplarini da dahil etmek gerekir Kurt edebiyati 1960 larda Ferike Usiv Emerike Serdar Wezire Eso Sima Semend Tosne Resid Ahmede Hepo ve Ezize Isko gibi yazarlarla en yuksek noktasina ulasmistir kaynak belirtilmeli Bunlarin disinda Kurt kokenli olup nesir tarzi urunleriyle unlu olan ve Kurtce degil Arapca Turkce ve Farsca yazan yazarlar da vardir Ornegin Mahmud Taymur ve Salim Barakat Arapca Nezir Bulbul Almanca Ali Esref Derwisan ve Mansur Yakuti Farsca Yasar Kemal Suzan Samanci ve Bekir Yildiz ise Turkce eserler vermistir 11 ve 18 yuzyil arasiKurt tarihine iliskin en onemli kaynaklardan Bitlisli Seref Han in Serefname adli eserinde hicbir Kurt sairine rastlanmaz 17 yuzyilda yasamis olan taninmis Kurt sairi Ahmed i Hani ise eserlerinde Ali Hariri 1009 1080 Molla Ahmed i Ceziri 1570 1640 ve Faki Tayran dan 1590 1660 bahseder Sufi olan Ahmed Ceziri ismini memleketi olan Cizre den almaktadir nitekim yillarca Cizre deki Kizil Medrese de Medresa Sor ders vermistir Divani Diwani Melaye Ceziri bugun hala okunmaktadir ve 100 den fazla siir birkac tane de rubai barindirir Bugune ulasmis tek eseri olan divani yogun Sufi imgeler tasir ve oldukca metafiziksel bir siir ornegi sunar ki siirleri bu tur metafiziksel konulu yazinda unlu olan Iranli sair Hafiz in eserleriyle karsilastirilmistir Ahmed i Hani nin zikrettigi bir diger isim olan Faki Tayran Ahmed Ceziri ile ayni donemde yasamistir ki bu iki sairin birbirleriyle tanistigi bilinmekte Hakkarili olan Faki Tayran in Cizre de Ahmed Ceziri den ders aldigi dusunulmektedir Eserlerinde ozellikle Kurt folklorunden ogeler agirlikta olan Faki Tayran in Qewle Hespe Res Siyah Atin Olumu Sexe Senan Senan Seyhi ve Qiseya Bersiyayi Bersiyay in Oykusu adindaki eserleri en onemli yapitlaridir Faki Tayran in 17 yuzyilda Kurtler ile Safeviler arasinda gerceklesmis olan Dimdim Savasi na dair eseri ise bircoguna gore bu savasin ilk edebi anlatisidir ve bugun halen okunan epik bir eserdir Hani Hariri Ceziri ve Tayran gibi isimleri Kurt edebiyatinin en unlu eserlerinden olan Mem u Zin Mem ve Zin isimli klasik epik siirinin onsozunde zikreden Ahmed i Hani veya Ehmede Xani Kurt edebiyati acisindan cok onemli bir rol oynamis ve genel kaniya gore eserlerinde Kurt bagimsizligindan bahseden ilk Kurt sairi olmustur Sairin unlu eseri Mem u Zin Mem ile Zin isimlerindeki iki asigi konu eden bir mesnevidir ki Sufi ogeler de tasir Bunlarin disinda dini bir akim olan Ehl i Hakk tarafindan tercih edilen Gorani dilinde Goranicede Kurt edebiyati acisindan onemli bircok eser kaleme alinmistir Ozellikle Iran nda etkin olmus bagimsiz Kurt liderleri Goraniceyi oncelemistirler ki bu da bu dilde edebi eserlerin verilmesine ve bu dilde yazmayi tercih eden sairlerin turemesi yardimci olmustur ornek olarak 14 yuzyilda yasamis ve bu dilde eserler vermis Mele Perisan zikredilebilir Nitekim bu dil etkinligini uzun bir sure devam ettirmis ve ornegin 19 yuzyilda yasamis olan bir baska sair Molla Abdurrahim Mevlevi 1806 1881 de bu dilde eserler vermistir Ayrica Bati da Suleymaniye ve cevresinde de 18 yuzyilla birlikte bolgedeki egemen Kurt siyasi isimlerin tesvikiyle Sorani dilinde edebi bir gelisim ortaya cikmistir 19 ve 20 yuzyil19 ve 20 yuzyillarda Kurt edebiyati Kurt dili ile birlikte ozellikle yazili Kurt edebiyati cok buyuk bir ilgi ve gelismeye sahne olmustur Bunda 19 yuzyilda temelleri atilan Kurt basininin onemli bir payi vardir Ilk Kurt basin yayini dergisi Kurdistan Kahire de 1898 yilinda yayimlanmistir Birinci Dunya Savasi sonrasinda Kurtlerin yasadigi topraklarin Turkiye Iran Irak ve Suriye sinirlari icerisinde kalmasiyla birlikte Kurt dili ve edebiyati farkli bir doneme girmis ve her Kurt toplulugu icinde bulundugu ulkedeki egilimlerden etkilenmis ve bu etkilesim dile ve edebiyata da yansimistir Ornegin Kurtcenin yaziminda 1920 lere kadar Arap harfleri tercih edilmisken 1920 lerle birlikte bolgedeki ulkeler Batici politikalari benimsemeye baslayinca bircok Kurt toplulugu Latin harfleriyle Kurtceyi yazmaya baslamislardir Buna verilebilecek bir ornek ise Celadet Ali Bedirhan tarafindan yayimlanmis ve 1932 yilindan 1943 yilina kadar toplam 57 adet basilmis olan basili ilk Kurtce edebiyat dergisi olarak gorulen Hawar dergisinin ilk 23 sayisinin hem Latin hem Arapca harflerle basilip daha sonra sadece Latin harflerle basilmasidir Ek olarak Kurt edebiyatinin bu topraklardaki gelisim sureci ve Kurt edebi eserlerinin ortaya cikmasi siklikla bu ulkelerdeki azinlik politikalariyla dogrudan ilgili olmus ornegin zaman zaman bu ulkelerde Kurtcenin yasaklanmasiyla birlikte Kurt edebiyatinin yavasladigi bu tip yasaklamalarin kalktigi veya rahatladigi zamanlarda ise hizli bir sekilde gelistigi ve yeni eserlerin ortaya ciktigi gozlemlenmistir 20 yuzyilda Irak ta Abdullah Suleyman 1904 1962 ve Ibrahim Ahmed gibi isimler one cikarken Suriye de Ikinci Dunya Savasi sonrasinda Suriye nin bagimsizligini almasina dek basta Emir Celadet Bedirhan ve kardesi Emir Kamuran in gayretlerinin etkisiyle Kurt edebi faaliyetleri yogunlugunu korumustur Ikinci Dunya Savasi sonrasi Suriye de Kurtlerin haklarinin bircogunu kaybetmesiyle edebi faaliyetler de durma noktasina gelmistir Turkiye de Kurtce yasagi sebebiyle uzun yillar Kurt edebiyatinda fazla calisma yapilamamis olsa da ozellikle 90 larda siyasi iradenin Kurtce uzerindeki yasaklari kaldirmasi ve Kurtce yayinciligin rahatlamasiyla birlikte Kurt edebiyati hizli bir sekilde gelismeye baslamistir Ayrica cesitli baskilar ve ihtilaflar sebebiyle Kurdistan bolgesinden ayrilip basta Avrupa olmak uzere farkli yerlere goc eden Kurtlerden olusan Kurt diasporasi Kurt edebiyati acisindan 20 yuzyilda bircok onemli basariya imza atmistir Basta devletin azinliklara basin ve yayin alaninda maddi yardimlarda bulundugu Isvec olmak uzere bircok Avrupa ve Kuzey Amerika ulkelerinde yasayan Kurt topluluklari kendi basin yayin kuruluslarini kurmuslardir Zaroken Ihsan Ihsan in Cocuklari Helin Yuva Gundike Dono Dono Koyu gibi eserleriyle taninan Mahmut Baksi ve Tu Sen Mirina Kaleki Rind Yasli Rind in Olumu Siya Evine Yitik Bir Askin Golgesinde gibi eserleriyle taninan Mehmed Uzun gibi taninmis Kurt yazarlari ortaya cikmis ve ornegin bu iki yazar da Isvec Yazarlar Birligi Yonetim Kurulu nda yer almislardir Cagdas donemdeki diger bazi Kurt yazarlar ise sunlardir Piremerd Abdulla Goran Osman Sabri Serko Bekes Seyhmus Dagtekin Yekta Uzunoglu Bazi Kurt yazarlariKurmanc i Abdussamed Babek 970 1019 20 Ali Hariri 1009 1080 sair Ibn i Hallikan 1211 1282 tarihci ve edebiyatci Hasan Ertusi 1417 1494 Hakkarili Kurtce Mevlit in yazari Seref Han 1543 1603 Kurt tarihcisi Ali Teremahi 1591 1653 Dilbilimci ve sair Molla Ahmed i Ceziri 1570 1640 Botan bolgesinden Kurtce divani ile taninir Faki Tayran 1590 1660 Melaye Ceziri nin ogrencisi 1609 1610 arasinda Kurtler ve Safaviler arasindaki Dimdim savasini anlatmistir Ahmed Mursidi 1689 1761 Yazar alim ve filozof Ahmed i Hani 1651 1707 Alim astronom ve Mem u Zin in yazari Mahmud Beyazidi 1797 1863 Adet u Rusumetnamee Ekradiye Kurt Adetleri adli kitabin yazi Ismail Beyazidi 1654 1709 Gulzar adli Kurtce kitabin yazari Soran i Nali 1800 1873 Matematikci ve sair Haci Kadire Koyi 1817 1897 Seyh Riza Talabani 1835 1910 Wefayi 1844 1902 Goran i Bassami Kurdi 9 Yuzyil Perisan Dinaveri 14 yuzyil Mustefa Basarani 1642 1701 Muhammed Kendulai l7 yuzyil Hana Kubadi 1700 1759 Muhemmed Zengene Xemnaki Kerkuki 18 yuzyil Mirza Safi Dineweri 18 yuzyil Seyda Hewrami 1784 1852 Ehmed Beg Kumsi 1796 1889 Mesture Erdelan 1805 1848 Abdurrahim Mevlevi 1806 1882 Muhammad Weli Kirmansahi ca 1901 20 yuzyil Piremerd Tewfiq Beg Mehmud Axa 1868 1950 Celadet Ali Bedirhan 1893 1897 1951 Erebe Semo Ereb Samilov 1897 1978 Ermenistan Cigerxwin Sheikmous Hasan 1903 1984 Mardin dogumlu Isvec te oldu Abdulla Goran 1904 1962 Osman Sabri 1905 1993 Nuredin Zara 1919 Maden 1988 Maden Qedri Can 1911 Derik 1972 Sam Hesene Qizlci 1911 Bati Azerbaycan 1984 Subatinda tutuklandiktan sonra habersiz Hemin Mukriyani 1920 1986 Hejar 1920 1990 Husen Arif 1926 Suleymaniye 1933 Serko Bekes 1940 2013 Tosine Resit 1941 Kurekend Ermenistan Letif Helmet 1947 Ebdulah Pesew Abdullah Pashew 1947 Refiq Sabir 1950 Hesene Mete 1957 Ergani Fawaz Husen 1953 Suriye Firat Ceweri 1959 Derik 1974 Kiziltepe Ferhad Shakely 1951 Kerkuk Mehmed Uzun 1953 2007 Mehemed Malmisanij 1952 M Ciya Mazi 1960 Ferhad Pirbal 1961 Erbil M Ali K 1964 Nusaybin Helim Yusiv 1967 Amude Nezir Bulbul 1970 Sahine Bekire Sorekli Serzad Hesen Suzan Samanci 1962 Diyarbekir 1988 Derik Yekta Uzunoglu Geylani 1953 Cemil Turan Bazidi Dogubeyazit 1955 Konuyla ilgili yayinlarEncyclopaedia Iranica 17 Mayis 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kurdish Written Literature maddesi Ingilizce Paris Kurt Enstitusu21 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde The Kurdish Language and Literature Joyce BLAU Ingilizce Kurt Pen i resmi sitesi 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Durchs literarische Kurdistan Huseyin Dozen Almanca Kurdische Volksdichtung 6 Kasim 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde Yekta Uzunoglu Thomas Bois AlmancaKaynakca http www nasname com a klasik kurt edebiyati olu kirik baglanti a b c Hosmend Osman Kultur ve Politika Irak ta Kurt Yayinlari 1918 1949 Studia Kurdica dergisi 1990 sayi 6 A Secadi Dagekani Edebi Kurdi Kurt Edebi Metinleri Bagdat 1977 aktaran Hosmend Osman Kultur ve Politika Irak ta Kurt Yayinlari 1918 1949 Studia Kurdica dergisi 1990 sayi 6 H Arif Ciroki Huneri Kurdi 1925 1960 Bagdat 1977 s 11 aktaran Hosmend Osman Kultur ve Politika Irak ta Kurt Yayinlari 1918 1949 Studia Kurdica dergisi 1990 sayi 6 M Xeznedar Henne le Sirezkani Defteri Rexnem Elestiri Defterimden Birkac Not Defteri Kurdewari No 3 Bagdat 1977 s2 aktaran Hosmend Osman Kultur ve Politika Irak ta Kurt Yayinlari 1918 1949 Studia Kurdica dergisi 1990 sayi 6 Uzun Mehmed 2007 1992 Destpeka Edebiyata Kurt Kurt Edebiyatina Giris 5 bas Ithaki s 23 ISBN 9789752732513 Meme Alan destani Roger Lescot derlemesi Cima yayincilik Turkce Kitap Fransizca ve Kurtce olarak Beyrut ta da basildi Uzun s 42 Dirok org 2 Mayis 2009 30 Mayis 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Haziran 2012 a b Kurtluk Turkluk Alevilik Etnik ve Dinsel Kimlik Mucadeleleri Martin van Bruinessen 2000 Iletisim Yayinlari ISBN 975 470 798 7 a b Kurdish Academy of Language 16 Ocak 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 31 Aralik 2008 Agin Omer Kurdistan Post com 25 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 31 Aralik 2008 Hassanpour Amir Iranica 21 Ocak 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 31 Aralik 2008 Kemaloglu Selah Soz ile Yazi Arasinda Bir Edebiyat Yeni Safak 14 Subat 2009 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Aralik 2008 a b Aga Seyh Devlet Martin van Bruinessen 2003 Iletisim Yayinlari ISBN 975 470 941 6 a b c d e f g h i j k Blau Joyce The Kurdish Language and Literature 31 Aralik 2008 tarihinde erisilmistir a b c d Turkler ve Kurtler Ortadogu da Iktidar ve Isyan Gelenekleri Suat Parlar 2005 Bagdat Yayinlari ISBN 975 00194 4 X Radikal gazetesi Kitap eki Sayi 38 28 Agustos 2009 Arsivlenmis kopya 9 Subat 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Subat 2015 a b c d e f g h i j k l m n o p Muhsin Kizilkaya derleyen ve ceviren Surguni Goc ve Olum Cagdas Kurt Edebyatinda Secme Hikayeler Iletisim Yayinlari 2004 ISBN 975 05 0285 X http yektauzunoglu com ku ji arsive 1985 bi kurdi binivisine hey le iLightbox amp 8 Eylul 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde x5B gallery image 1 2 19 Firoozeh Papan Matin Beyond Death The Mystical Teachings of ʻAyn Al Quḍat Al Hamadhani p 97 98 The famous Kurdish medieval bigrapher Abu Al ʿAbbas Aḥmad ibn al Khallikan