Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kartli-Kaheti Krallığı (Gürcüce: ქართლ-კახეთის სამეფო, kartl-kakhetis samepo) (1762-1801) Kartli ve Kaheti krallıklarının 1762'de birleşmesiyle kurulmuş feodal devlettir. Krallık bugünkü Gürcistan'ın büyük bölümünü Türkiye'nin az bölümünü, Ermenistan'ın Kuzeyini ve Azerbaycan'ın Kuzeybatı topraklarını kapsıyordu.
Kartli-Kaheti ქართლ-კახეთის სამეფო Kartli-Kaheti Krallığı | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1762-1801 | |||||||||||||||
 Bayrak  Arma | |||||||||||||||
 Kartli Kaheti Krallığı | |||||||||||||||
| Başkent | Tiflis | ||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Gürcüce | ||||||||||||||
| Hükûmet | Mutlak Monarşi | ||||||||||||||
| Kral | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Gürcistan Rusya Ermenistan Azerbaycan | ||||||||||||||
Tarih
Kartli kralı 'ın ölümünden (1762) sonra oğlu II. Erekle birleşik Kartli-Kaheti devletinin kralı oldu. Kartli-Kaheti Krallığı'nın vasalları Gence, Erivan ve Nahçıvan hanlıklarıydı. Krallık toprakları, ve kralın valilerinin yönettiği eski Borçalı ve Kazah hanlıklarını kapsıyordu. Kartli-Kaheti Krallığı'nda feodal ilişkilerin gelişimi üçüncü geç fodalizm dönemindeydi. Soylu sınıfın ilerici kesimi, özgür, ücretli iş gücünün köleliğe üstünlüğünün farkındaydı. Yeni oluşturulan devlete ait ve özel işletmelerde (Ahtala, Alaverdi ve Şamlık'daki altın, gümüş ve bakır madenleri; boya, yağ, tuğla, tuz, cam, tüfek ve top imalathaneleri ve farklı işletmelerde) ücretli işçiler çalıştırıldı. Esnaf, ürünlerini ağırlıklı olarak pazarda satışa hazırlıyordu. İç ve dış ticaret gelişti, yeni şehirler ortaya çıktı (Ananuri, Duşeti, Siğnaği). Köylülerin kölelikten kurtulmaları daha sık hale geldi, özgürlüğünü kişisel olarak kazanan köylülerin sayısı arttı. Köylü mülkiyetinin farklılaşması derinleşti, köylülerin feodal karşıtlığı daha sık hale geldi ('de ve 'nde 1777 yılı, Kaheti'de 1786 yılı köylü ayaklanmaları gibi). Şehirlerde bir yanda yoksul nüfus ve diğer yanda tüccarlar ve tefeciler arasındaki savaşın şiddetlenmesi, 1780'li yılların ortalarından itibaren yabancı güçlerin istilaları ve iç feodallerin muhalefetinin güçlenmesi zorlu uluslararası gelişim koşullarında krallığın yıkılışının takip edeceği politik ve ekonomik güçde azalmaya neden oldu.
1760'larda II. Erekle İran'daki durumdan başarılı bir şekilde yararlandı. O zamanlar Nadir Şah'ın eski komutanlarından İran'ın neredeyse tamamını fetheden Kerim Han Zend, İran'daki iktidar savaşlarından sıyrılmıştı. Doğu Gürcistan'da İran egemenliğini yeniden kurmak istiyordu ancak güçlenen Kartli-Kaheti Krallığı ile ilişkilerini kötüleştirmekten kaçındı. 1763'te II. Erekle, şahın en güçlü rakiplerinden biri olan ve 1760'tan beri kendisi tarafından esir tutulan 'ı ona teslim etti. O zamandan itibaren İran ile Kartli-Kaheti Krallığı arasında barışçıl ilişkiler kuruldu. Kerim Han, Kartli-Kaheti'nin birleşmesini ve Ermenistan ve Azerbaycan hanlıklarının Erekle'ye karşı vasallıkları konusunda uzlaştı. II. Erekle'nin merkezi hükûmeti güçlendirmeyi amaçlayan tutarlı politikaları bazı soylu feodal beyler arasında memnuniyetsizliğe neden oldu. Kartli tahtının yasal mirasçılarının 'ın torunları olduğu gerçeğini krala karşı kullandılar. 1765 yılında VI. Vahtang'ın gayri meşru oğlu Paata'yı Kartli'de kral yapmak amacıyla Erekle'ye karşı bir komplo kuruldu. Ancak komplo açığa çıktı ve Erekle katılımcıları ciddi şekilde cezalandırdı. (Markozaşvili Salonu).
1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Kartli-Kaheti Krallığı, Rus tarafında İmereti Krallığı ile birlikte savaşıyordu. Gürcistan kralları bu savaşta eski Samtshe-Saatabago (Ahıska Paşalığı) ve Car-Belakan'ı ilhak etmeyi, Dağıstanlıların aralıksız akınlarını ortadan kaldırmayı ve merkezi hükûmeti güçlendirerek rakip prensleri dağıtmayı amaçladılar. 1769'da General Gottlieb Kurt Heinrich Totleben komutasındaki Rus birlikleri Gürcistan'a geldi. 1770 yılında II. Erekle, Ahaltsihe'ye sefer yaparken Atskuri yakınlarında Totleben kralı Osmanlılar karşısında yalnız bıraktı. Buna rağmen Gürcüler Osmanlılara karşı parlak bir zafer kazandılar (Aspindza Muharebesi) ancak birliklerin sayıca azlığı nedeniyle ilerleyişe devam etmek imkansız hale geldi. Totleben, Erekle'nin muhalifleriyle ittifak kurdu, Kartli'de birkaç kaleyi işgal etti ve imparatora bağlılık yemini etmeye başladı. II. Erekle zamanında alınan önlemlerle bu girişimi boşa çıkardı ve general İmereti'ye kaçmak zorunda kaldı (Haziran 1770). Totleben burada da I. Solomon'a karşı entrikalara başladı. Sonunda imparator Totleben'i geri çağırmak zorunda kaldı ve yerine General Suhotin atandı. Suhotin'in 1771'de Poti'yi alma girişimi başarısızlıkla sonuçlandı. General, 1772'de birliklerini Gürcistan'dan Rusya'ya çekti. Böylece Erekle'nin siyasi hedefleri gerçekleşmeden kaldı. 1772-1773 yıllarında Erekle, Rus Çarlığı'na himaye antlaşması yapmak için elçiler gönderdi. O sıralarda Rusya ile Osmanlı arasında barış görüşmeleri yapılıyordu. Böylece imparator antlaşmayı reddetti.
Kartli-Kaheti Krallığı'na barışın teminatı ve güçlü bir hükûmet kurmak için düzenli birlikler gerekiyordu ancak ülkenin gerekli para kaynağı yoktu. Bunun üzerine 1774'te düzenli bir ordu kuruldu. Bu önlem, Lek yağmalarının tersine dönmesini ve ekonomik refahı sağladı ancak yine de yeterli değildi. 1774'te Erekle yeniden Rusya'dan birkaç yıllığına nakit kredi ve bir ordu istedi ancak Osmanlılarla ateşkes halinde olan Rusya, Erekle'nin talebini kabul etmeyi yararlı görmedi. II. Erekle, kraliyet gücünün güçlendirilmesi ve gerici prenslerin haklarının kısıtlanması için sürekli olarak savaştı. 1776'da kendisine karşı başarısız olan bir komplo kuruldu ve kral 1777'de Ksani Düklüğü'nü feshetti.
İran ve Osmanlılar arasındaki ilişkiler 1770'lerde bozuldu. İki imparatorluk hem savaşa hazırlanıyor hem de Erekle'nin kalbini kazanmaya çalışıyordu. Kral dikkatini Osmanlılara çevirdi. 1776-1777'de Kartli-Kaheti ile Osmanlılar arasında İran ile ilişkilerin kötüleşmesine yol açan bir antlaşma imzalandı. Kerim Han, Gürcistan'a saldırmaya hazırlanıyordu. Amacı Erekle'yi devirmek ve 1767'den beri kendi tarafında olan Prens Aleksandre'yi (VI. Vahtang'ın torunu) kral yapmaktı; 1779'da Kerim Han'ın ölümü bu saldırı planını bozdu. 1779-1780 yıllarında II. Erekle, sorunlu Erivan ve Gence hanlıklarının boyun eğdirilmesi için savaşıyordu; II. Erekle'ye muhalif soylular, Kartli-Kaheti ve Osmanlı antlaşmasını kendisine bir tehdit olarak gören I. Solomon da dahil olmak üzere bundan yararlandı. Solomon, 1779'da Prens Aleksandre'yi yanına aldı. II. Erekle, Erivan'daki bir seferden çabucak döndü ve bir darbe girişimini önledi.
1780'lerin başından beri, Kartli-Kaheti Krallığı'nın siyasi durumu, gerici prenslerin eylemleri nedeniyle kötüleşti. Düzenli ordu sistemi bozuldu. Osmanlılarla ittifakın Kartli-Kaheti Krallığı için sonuçsuz olduğu kanıtlandı. Erekle'nin Avrupa ülkelerinden maddi yardım alma girişimi de sonuçsuz kaldı. 'ın Azerbaycan'da güçlenmesi, Kartli-Kaheti Krallığı'nın Gence ve Erivan hanlıkları üzerindeki etkisini tehdit etti. O zaman, Rus hükûmetinin Kafkasya'daki politikası, Kırım'ın ilhakının uygulanmasıyla bağlantılı olarak yoğunlaştı. Yaklaşan Osmanlı-Rus savaşı bağlamında, Gürcü krallıklarının ve Ermenilerin politik konumu Karadeniz ve Hazar Denizi kıyılarında Rusya'nın çıkarları için büyük önem taşıyordu. Rus hükûmeti, Erekle'ye birlik müzakerelerinin başlatılması için teklifte bulundu, bu da Erekle'nin memnuniyetle karşıladığı bir şeydi. Rus imparatorunun himayesini resmen talep etmesi teklif edildi. 21 Aralık 1782'de Erekle, kendisini ve tahttaki haleflerini tanımak, Gence-Erivan Hanlıkları üzerindeki haklarını tanımak ve Gürcistan'ın tarihi topraklarının (Samtshe-Saatabago, Doğu Kaheti) geri alınmasına yardımcı olmak şartıyla Rus himayesini talep etti. Bu bağlamda, 24 Temmuz 1782'de, Georgievsky Kalesi'nde (Kuzey Kafkasya, şimdi Stavropol Krayı) Rusya ile Kartli-Kaheti Krallığı arasında bir "Dostluk Antlaşması" imzalandı - dostane bir birlik ve koruma anlaşması. 23 Ocak 1784'te Erekle imparatora bağlılık yemini etti ve 24 Ocak'ta Georgiyevsk Antlaşması'nı imzaladı. Ortadoğu'da çarlık yönetiminin temellerinden biri olan antlaşma, hem Doğu hem de Batı ülkelerinde büyük hoşnutsuzluklara neden oldu. Osmanlı protestosu nedeniyle Rusya, İmereti Krallığı ile benzer bir anlaşmayı imzalamayı reddetmek zorunda kaldı. Osmanlılar, Kuzey Kafkasya, Ermenistan-Azerbaycan ve İran hanlıklarını silahlandırarak Kartli-Kaheti Krallığı ve Rusya'ya karşı aktif önlemler aldı. Osmanlılar Fransa ve İngiltere tarafından teşvik edildi ve desteklendi. Dağıstanlı feodal beylerin Kartli-Kaheti'ye saldırıları yeni bir güçle yeniden başladı, Erivan ve Gence hanlıkları bağımsız oldu. Krallığın nüfusu geriliyordu. Erekle Rusya'dan yardım istedi ancak yardım gönderilmedi. Temmuz 1787'de Osmanlılar, Rusya'nın Gürcistan'dan (3 Kasım 1783'te yürürlüğe giren antlaşmaya göre gönderilen) askerlerini çekmesini ve Kartli-Kaheti Krallığı'nı Osmanlı İmparatorluğu'nun vasalı kabul edilmesini talep etti ve Ağustos ayında Rusya'ya savaş ilan etti. Aynı yılın Eylül ayında Rusya, birliklerini Gürcistan'dan aniden geri çekti. Bu anlaşmanın ihlaliydi. 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında, Gürcü ilerici figürleri Kartli-Kaheti devleti ile İmereti Krallığı'nı birleştirmeye çalıştı ancak başarısız oldu yine de 1790'da Gürcü krallıkları arasında ortak düşmanlara karşı ortak mücadele konusunda bir anlaşmaya varıldı. (Gürcistan Krallıkları-Prenslikleri Antlaşması 1790).
1790'lı yılların başından itibaren Kartli-Kaheti devleti, İran'da güçlenen Ağa Muhammed Han tarafından büyük tehdit altındaydı. Erekle, Rus imparatorundan antlaşmada öngörülen birlikleri göndermesini istedi. 1793-1794'te Erekle, Rus hükûmetine defalarca benzer bir talepte bulundu, ancak Rusya, Kartli-Kaheti Krallığı sarayına yönelik gerçek tehdide dikkat etmedi. 1795'te Ağa Muhammed Han krallığı işgal etti, Tiflis'i aldı, yağmaladı ve yaktı, Kartli'nin köylerini ve kasabalarını yıktı, halkı katletti ve esir aldı. (Krtzanisi Muharebesi 1795). Aralık 1795'te 2 Rus taburu krallığa girdi, ancak artık çok geçti. Krallık ağır bir yenilgiye uğradı. 1796'da Rusya, Gürcistan'a saldırdığı için Ağa Muhammed Han'ı cezalandırma bahanesiyle İran'a savaş ilan etti. Rus birlikleri Derbent, Şemahı ve Bakü'yü ele geçirdi. Kartli-Kaheti Krallığı'nın durumu düzeliyordu, özellikle Gence yeniden vasal oldu, ancak II. Katerina'nın ölümüyle (1796) her şey değişti. 1797'de I. Pavel savaşı durdurdu ve birliklerini geri çekti. Ağa Muhammed Han bu gerçeği kendi zaferi olarak gördü ve periyodik olarak Erekle'den vasallığı kabul etmesini talep etti, aksi takdirde krallığı yok etmekle tehdit etti. Kartli-Kaheti Krallığı bu durumdan kurtuldu, 1797'de Ağa Muhammed Han suikastçiler tarafından öldürüldü. Aynı yılın Eylül ayında imparator, anlaşma gereği burada kalıcı olması gereken iki taburu Kartli-Kaheti Krallığı'ndan geri çekti.
II. Erekle, 11 Ocak 1798'de öldü. Yerine hasta oğlu tahta çıktı. Aynı yıl yeni Feth Ali Şah (Ağa Muhammed Han'ın yeğeni) Giorgi'den vasallığı kabul etmesini istedi. Giorgi, Şah ile müzakerelere başlamak zorunda kaldı. Aynı zamanda Rus hükûmetine, anlaşma ve yardım şartlarına uymadığı takdirde bağımsız bir dış politika izleyeceğini bildirdi. İmparator anlaşmayı yeniden gözden geçirmeye karar verdi - 1799'da Giorgi'yi kral ve oğlu Davit'i varisi olarak tanıdı. Ayrıca antlaşmanın sağladığı orduyu da gönderdi. Bunu, soyluların Giorgi'ye karşı isyanı izledi, Aleksandre Batonişvili (Erekle'nin oğlu) Baba Han'ın yanına kaçtı. Umutsuz bir durumda olan Kral Giorgi, 7 Eylül 1799'da Rus hükûmetinin ilgisini daha fazla çekmek için Georgiyevsk Antlaşması'nda değişiklik yapılmasını istedi. Kartli-Kaheti Krallığı Rus İmparatorluğu'na vasal olarak bağlanacak, hem dış hem de iç işlerinde Rus hükûmetine bağlı olacaktı ancak Giorgi ve halefleri kral unvanını koruyacaktı. Bu temelde, Gürcü büyükelçileri - G. Çavçavadze, G. Avalişvili ve E. Palavandişvili - 24 Haziran 1800'de Rus hükûmetine yeni bir anlaşma temelinde bir not sundu. Taslak antlaşma, 19 Kasım 1800'de imparator tarafından onaylandı ve 23 Kasım'da XII. Giorgi'ye bildirildi. Projenin Giorgi tarafından onaylanmasından sonra yeni hükûmetin kesinleşmesi gerekiyordu. Bu amaçla Kartli-Kaheti devletine Gürcü elçileri Avalişvili ve E. Palavandişvili gönderildi. Aynı zamanda Rus hükûmeti, Kartli-Kaheti Krallığı'nı ortadan kaldırmayı ve elverişli uluslararası koşullar (Fransız-Rus yakınlaşması) sırasında krallığı ilhak etmeye karar vermişti. 18 Aralık'ta Pavel, ilk başta gizli tutulan bir manifesto imzaladı. Manifesto 28 Ocak'ta Sankt-Peterburg'da yayınlandı. Ocak 1801'de Tiflis'e gelen yukarıda bahsi geçen elçiler, babasının ölümünden sonra krallığı yöneten ile tanıştırıldı. Antlaşmayı imzalamaları için onları St. Petersburg'a gönderdi, ancak oraya canlı ulaşamadılar. (11 Mart 1801'de komplocular tarafından öldürüldüler). Gürcü tam yetkili temsilcileri, I. Pavel tarafından 19 Kasım 1800'de onaylanan anlaşma taslağına dayanarak Rus hükûmetine bir not sundu. Nota göre, kralın oğullarından biri, yasama gücünden yoksun kral unvanıyla imparator vekili olacak ve Kartli-Kaheti devletinin hükümdarı olarak atanacaktı. Esasen 1800'lü yıllarda Rus hükûmeti Gürcü büyükelçilerini görevden almış ve taleplerini dikkate almamıştı. Resmi tedbirlerden sonra, 12 Eylül 1801'de I. Aleksandr'ın Kartli-Kaheti Krallığı'nın fesh edilmesi ve Rusya'ya ilhak edilmesi hakkındaki manifestosu yayınlandı. Aynı gün, imparator yeni ilhak edilen ülkenin yönetimi ile ilgili bir kararnameyi onayladı. Bu kararname Mayıs 1802'de yürürlüğe girdi. 1801 yılında Rus İmparatorluğu'nun Kartli-Kaheti Krallığı'nı ilhak etmesi sonucu Gürcistan Guberniyası kuruldu.
Kültür
Bilim
18. yüzyılın başlarındaki büyük kültürel gelişme Kartli Kralı 'ın (1716-1724) mahiyetindeki filozoflar, tarihçiler ve bilim adamları ile birlikte büyük bir Gürcü kolonisi kurduğu Moskova'ya sürgün edilmesi nedeniyle neredeyse durma noktasına geldi. Ancak Gürcistan'da kalan düşünürler ülkelerinde kültürel dünyayı yeniden yaratmaya karar verdiler ve bu çabaları Kral II. Erekle ve kuzeni Katolikos tarafından desteklendi. I. Anton, tarafından aktarılan bilgilere göre Aristo, Plato ve İoane Petritsi gibi Orta Çağ Gürcü filozoflarının çalışmalarından etkilenen bir aydındır. Fransa ve Almanya'daki Aydınlanma Çağı filozoflarıyla aynı düşüncelere sahipti ve Christian Wolff'un eserlerini ve daha birçok eseri Almanca'dan Gürcüce'ye tercüme etti. Anton, Kartli-Kaheti kralına adadığı Kıymetli Taşlar adlı eseri yazdı.
Anton'a Gaioz Rektori, Pilipe Kaitmazaşvili, Ambrosi Nekreseli ve Anton Tsargaleli gibi birçok Gürcü filozoflardan oluşan aydın jenerasyonu eşlik etti. Birlikte Rusça, Ermenice ve diğer dillerden çeşitli eserler çevirdiler. Gürcistan kraliyet mahkemesi ilk kez millî eğitimin sorumluluğunu üstlendi. Böylece Katolikos Anton'un önderliğinde, Gürcü dilini öğretmeyi amaçlayan ilk kitap olan Gürcü Dilbilgisi kitabı yayımlandı.
Eğitim
Gürcistan'da ilk modern tarzda okul 1782 yılında kuruldu. Bu okul Telavi'de daha önce 1758 yılından beri ilahiyat eğitimi veren bir felsefe okuluydu. Bu tarz okullarda okuyan başarılı öğrenciler Rusya ve Avrupa'dan eğitim bursu kazandı. Yavaş yavaş her kilise ve manastır bir özel okula dönüşüyordu. 1799 yılında Prens gençler için ciddi bir eğitim planı geliştirdi ancak Kartli-Kaheti Krallığı'nın iki yıl sonra Rusya tarafından ilhak edilmesi sebebiyle bu planı hayata geçirememiştir. Aslında merkezi hükûmet, ülkenin askeri işlerinin yanı sıra diplomasi konusunda da eğitimli kişilere ihtiyacı olduğunun farkındaydı.
Gürcistan'da okulların açılması ve yeni eğitim sistemi çok sayıda kitabın satın alınmasını zorunlu kıldı. Bu amaçla, 1749'dan itibaren Tiflis'te matbaalar oluşturuldu (Gürcistan'daki tek matbaa ekipmanı 1724'te tarafından Rusya'dan ithal edildi). Yabancı ve Gürcü kitapları sanatsal karakterlerle basıldı böylece Fars sanatı ile Avrupa sanatı arasında benzersiz bir Gürcü baskı tarzı oluşturuldu.
Sanat ve edebiyat
18. yüzyılın ikinci yarısında Gürcü edebiyatı vatanseverlik konusunu işlemiştir. En iyi örnekler, Rusya'da yaşayan ve 1783'ten itibaren Sankt-Peterburg'u ziyaret eden birçok Gürcü heyeti aracılığıyla şiirlerini Gürcistan'a aktaran 'nin (1705-1792) ve romantik şair 'nin (1750-1791) eserleridir.
Erekle döneminde ve Krtzanisi Muharebesi'ne kadar Tiflis, Transkafkasya'daki ilk şehirdi. Şehirde Gürcüler, Ermeniler, Farslar, Hintler ve Türkler tüccar ve sanatçı olarak bir arada yaşadılar. Kartli-Kaheti kraliyet sarayı için çalışan Gürcüce, Ermenice ve Azerice şarkılar söyleyen ozanlar bulunuyordu. Tiyatro da gelişti: Oyun yazarı , Rusçadan oyunlar çevirmekle yetinmedi ayrıca ve II. Erekle'nin saltanatı hakkında bir komedi eseri yazdı. Kralın bir bakanı olan , İphigenia'yı Gürcüceye çevirdi. Ancak tüm bu faaliyetler 1795 Kaçar istilası ile son buldu.
Manastırlar
Manastırlar, ülke tarihinde önemli bir rol oynadı ve mimari güzellikleri nedeniyle turistlerin ilgi odağı olmaya devam ediyor:
Saray ve Yönetim
II. Erekle, sarayında İran tarzı bir ihtişam sürdürmesine ve ayrıca kendisi de İran tarzı kıyafetler giymesine rağmen Gürcü entelektüel elitleri tarafından desteklenen kararlı bir "Avrupaileşme" programı başlattı. Ancak Avrupaileşme, Gürcistan'ın Avrupa'dan fiziksel olarak izole kalması ve tüm kaynaklarını tehlike altındaki bağımsızlığını korumaya yönlendirmesi sebebiyle büyük ölçüde başarılı olamadı. Erekle, Avrupa güçlerinin desteğini almaya ve Batılı bilim adamlarını ve teknisyenleri en son askeri ve endüstriyel tekniklerini getirmeleri için ülkesine çekmeye çalıştı. Yönetim tarzı Orta Avrupa'daki aydınlanmacı depsotların yönetim tarzlarına benziyordu. Yürütme, yasama ve yargı yetkisini kullandı ve devlet dairelerinin faaliyetlerini yakından denetledi. Erekle'nin iç politikadaki birincil amacı, aristokrasinin yetkilerini azaltarak hükûmeti daha da merkezileştirmekti. Bu amaçla, yerel meselelerde kendini beğenmiş aristokrat lordların yerine kendi ajanlarından oluşan bir yönetici seçkin grubu yaratmaya çalıştı.
Kartli-Kaheti kralları
- II. Erekle (1762-1798)
- (1798-1800)
- (1800), veliaht
Kaynakça
- ^ Eur, Imogen Bell (2002). Eastern Europe, Russia and Central Asia 2003. Taylor & Francis. s. 170. ISBN . 15 Eylül 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Mayıs 2020.
- ^ "Encyclopædia Britannica, "Treaty of Georgievsk", 2008, retrieved 2008-6-16". 28 Ekim 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ağustos 2012.
- ^ Assatiani et Djanelidze, p. 184.
- ^ Hitchins 1998, ss. 541-542.
Ayrıca bakınız
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kartli Kaheti Kralligi Gurcuce ქართლ კახეთის სამეფო kartl kakhetis samepo 1762 1801 Kartli ve Kaheti kralliklarinin 1762 de birlesmesiyle kurulmus feodal devlettir Krallik bugunku Gurcistan in buyuk bolumunu Turkiye nin az bolumunu Ermenistan in Kuzeyini ve Azerbaycan in Kuzeybati topraklarini kapsiyordu Kartli Kahetiქართლ კახეთის სამეფო Kartli Kaheti Kralligi1762 1801Bayrak ArmaKartli Kaheti KralligiBaskentTiflisYaygin dil ler GurcuceHukumetMutlak MonarsiKral 1762 1798 ilk II Erekle 1798 1800 son Tarihce Kartli ve Kaheti Kralligi nin birlesmesi1762 De jure Zend Hanedani vasali1762 1763 Georgiyevsk Antlasmasi1783 Kacar Istilasi1795 Carlik Rusya ilhaki1800 Carlik ilhakinin onaylanmasi1801Onculler ArdillarKartli KralligiKaheti KralligiAfsar Hanedani Rus ImparatorluguKacar HanedaniGunumuzdeki durumu Gurcistan Rusya Ermenistan AzerbaycanTarihClaude Buffier in haritasindan bir detay 1736 Kartli krali in olumunden 1762 sonra oglu II Erekle birlesik Kartli Kaheti devletinin krali oldu Kartli Kaheti Kralligi nin vasallari Gence Erivan ve Nahcivan hanliklariydi Krallik topraklari ve kralin valilerinin yonettigi eski Borcali ve Kazah hanliklarini kapsiyordu Kartli Kaheti Kralligi nda feodal iliskilerin gelisimi ucuncu gec fodalizm donemindeydi Soylu sinifin ilerici kesimi ozgur ucretli is gucunun kolelige ustunlugunun farkindaydi Yeni olusturulan devlete ait ve ozel isletmelerde Ahtala Alaverdi ve Samlik daki altin gumus ve bakir madenleri boya yag tugla tuz cam tufek ve top imalathaneleri ve farkli isletmelerde ucretli isciler calistirildi Esnaf urunlerini agirlikli olarak pazarda satisa hazirliyordu Ic ve dis ticaret gelisti yeni sehirler ortaya cikti Ananuri Duseti Signagi Koylulerin kolelikten kurtulmalari daha sik hale geldi ozgurlugunu kisisel olarak kazanan koylulerin sayisi artti Koylu mulkiyetinin farklilasmasi derinlesti koylulerin feodal karsitligi daha sik hale geldi de ve nde 1777 yili Kaheti de 1786 yili koylu ayaklanmalari gibi Sehirlerde bir yanda yoksul nufus ve diger yanda tuccarlar ve tefeciler arasindaki savasin siddetlenmesi 1780 li yillarin ortalarindan itibaren yabanci guclerin istilalari ve ic feodallerin muhalefetinin guclenmesi zorlu uluslararasi gelisim kosullarinda kralligin yikilisinin takip edecegi politik ve ekonomik gucde azalmaya neden oldu 1760 larda II Erekle Iran daki durumdan basarili bir sekilde yararlandi O zamanlar Nadir Sah in eski komutanlarindan Iran in neredeyse tamamini fetheden Kerim Han Zend Iran daki iktidar savaslarindan siyrilmisti Dogu Gurcistan da Iran egemenligini yeniden kurmak istiyordu ancak guclenen Kartli Kaheti Kralligi ile iliskilerini kotulestirmekten kacindi 1763 te II Erekle sahin en guclu rakiplerinden biri olan ve 1760 tan beri kendisi tarafindan esir tutulan i ona teslim etti O zamandan itibaren Iran ile Kartli Kaheti Kralligi arasinda bariscil iliskiler kuruldu Kerim Han Kartli Kaheti nin birlesmesini ve Ermenistan ve Azerbaycan hanliklarinin Erekle ye karsi vasalliklari konusunda uzlasti II Erekle nin merkezi hukumeti guclendirmeyi amaclayan tutarli politikalari bazi soylu feodal beyler arasinda memnuniyetsizlige neden oldu Kartli tahtinin yasal mirascilarinin in torunlari oldugu gercegini krala karsi kullandilar 1765 yilinda VI Vahtang in gayri mesru oglu Paata yi Kartli de kral yapmak amaciyla Erekle ye karsi bir komplo kuruldu Ancak komplo aciga cikti ve Erekle katilimcilari ciddi sekilde cezalandirdi Markozasvili Salonu 1768 1774 Osmanli Rus Savasi nda Kartli Kaheti Kralligi Rus tarafinda Imereti Kralligi ile birlikte savasiyordu Gurcistan krallari bu savasta eski Samtshe Saatabago Ahiska Pasaligi ve Car Belakan i ilhak etmeyi Dagistanlilarin araliksiz akinlarini ortadan kaldirmayi ve merkezi hukumeti guclendirerek rakip prensleri dagitmayi amacladilar 1769 da General Gottlieb Kurt Heinrich Totleben komutasindaki Rus birlikleri Gurcistan a geldi 1770 yilinda II Erekle Ahaltsihe ye sefer yaparken Atskuri yakinlarinda Totleben krali Osmanlilar karsisinda yalniz birakti Buna ragmen Gurculer Osmanlilara karsi parlak bir zafer kazandilar Aspindza Muharebesi ancak birliklerin sayica azligi nedeniyle ilerleyise devam etmek imkansiz hale geldi Totleben Erekle nin muhalifleriyle ittifak kurdu Kartli de birkac kaleyi isgal etti ve imparatora baglilik yemini etmeye basladi II Erekle zamaninda alinan onlemlerle bu girisimi bosa cikardi ve general Imereti ye kacmak zorunda kaldi Haziran 1770 Totleben burada da I Solomon a karsi entrikalara basladi Sonunda imparator Totleben i geri cagirmak zorunda kaldi ve yerine General Suhotin atandi Suhotin in 1771 de Poti yi alma girisimi basarisizlikla sonuclandi General 1772 de birliklerini Gurcistan dan Rusya ya cekti Boylece Erekle nin siyasi hedefleri gerceklesmeden kaldi 1772 1773 yillarinda Erekle Rus Carligi na himaye antlasmasi yapmak icin elciler gonderdi O siralarda Rusya ile Osmanli arasinda baris gorusmeleri yapiliyordu Boylece imparator antlasmayi reddetti Kartli Kaheti Kralligi na barisin teminati ve guclu bir hukumet kurmak icin duzenli birlikler gerekiyordu ancak ulkenin gerekli para kaynagi yoktu Bunun uzerine 1774 te duzenli bir ordu kuruldu Bu onlem Lek yagmalarinin tersine donmesini ve ekonomik refahi sagladi ancak yine de yeterli degildi 1774 te Erekle yeniden Rusya dan birkac yilligina nakit kredi ve bir ordu istedi ancak Osmanlilarla ateskes halinde olan Rusya Erekle nin talebini kabul etmeyi yararli gormedi II Erekle kraliyet gucunun guclendirilmesi ve gerici prenslerin haklarinin kisitlanmasi icin surekli olarak savasti 1776 da kendisine karsi basarisiz olan bir komplo kuruldu ve kral 1777 de Ksani Duklugu nu feshetti II Erekle nin piyadeleri Iran ve Osmanlilar arasindaki iliskiler 1770 lerde bozuldu Iki imparatorluk hem savasa hazirlaniyor hem de Erekle nin kalbini kazanmaya calisiyordu Kral dikkatini Osmanlilara cevirdi 1776 1777 de Kartli Kaheti ile Osmanlilar arasinda Iran ile iliskilerin kotulesmesine yol acan bir antlasma imzalandi Kerim Han Gurcistan a saldirmaya hazirlaniyordu Amaci Erekle yi devirmek ve 1767 den beri kendi tarafinda olan Prens Aleksandre yi VI Vahtang in torunu kral yapmakti 1779 da Kerim Han in olumu bu saldiri planini bozdu 1779 1780 yillarinda II Erekle sorunlu Erivan ve Gence hanliklarinin boyun egdirilmesi icin savasiyordu II Erekle ye muhalif soylular Kartli Kaheti ve Osmanli antlasmasini kendisine bir tehdit olarak goren I Solomon da dahil olmak uzere bundan yararlandi Solomon 1779 da Prens Aleksandre yi yanina aldi II Erekle Erivan daki bir seferden cabucak dondu ve bir darbe girisimini onledi 1780 lerin basindan beri Kartli Kaheti Kralligi nin siyasi durumu gerici prenslerin eylemleri nedeniyle kotulesti Duzenli ordu sistemi bozuldu Osmanlilarla ittifakin Kartli Kaheti Kralligi icin sonucsuz oldugu kanitlandi Erekle nin Avrupa ulkelerinden maddi yardim alma girisimi de sonucsuz kaldi in Azerbaycan da guclenmesi Kartli Kaheti Kralligi nin Gence ve Erivan hanliklari uzerindeki etkisini tehdit etti O zaman Rus hukumetinin Kafkasya daki politikasi Kirim in ilhakinin uygulanmasiyla baglantili olarak yogunlasti Yaklasan Osmanli Rus savasi baglaminda Gurcu kralliklarinin ve Ermenilerin politik konumu Karadeniz ve Hazar Denizi kiyilarinda Rusya nin cikarlari icin buyuk onem tasiyordu Rus hukumeti Erekle ye birlik muzakerelerinin baslatilmasi icin teklifte bulundu bu da Erekle nin memnuniyetle karsiladigi bir seydi Rus imparatorunun himayesini resmen talep etmesi teklif edildi 21 Aralik 1782 de Erekle kendisini ve tahttaki haleflerini tanimak Gence Erivan Hanliklari uzerindeki haklarini tanimak ve Gurcistan in tarihi topraklarinin Samtshe Saatabago Dogu Kaheti geri alinmasina yardimci olmak sartiyla Rus himayesini talep etti Bu baglamda 24 Temmuz 1782 de Georgievsky Kalesi nde Kuzey Kafkasya simdi Stavropol Krayi Rusya ile Kartli Kaheti Kralligi arasinda bir Dostluk Antlasmasi imzalandi dostane bir birlik ve koruma anlasmasi 23 Ocak 1784 te Erekle imparatora baglilik yemini etti ve 24 Ocak ta Georgiyevsk Antlasmasi ni imzaladi Ortadogu da carlik yonetiminin temellerinden biri olan antlasma hem Dogu hem de Bati ulkelerinde buyuk hosnutsuzluklara neden oldu Osmanli protestosu nedeniyle Rusya Imereti Kralligi ile benzer bir anlasmayi imzalamayi reddetmek zorunda kaldi Osmanlilar Kuzey Kafkasya Ermenistan Azerbaycan ve Iran hanliklarini silahlandirarak Kartli Kaheti Kralligi ve Rusya ya karsi aktif onlemler aldi Osmanlilar Fransa ve Ingiltere tarafindan tesvik edildi ve desteklendi Dagistanli feodal beylerin Kartli Kaheti ye saldirilari yeni bir gucle yeniden basladi Erivan ve Gence hanliklari bagimsiz oldu Kralligin nufusu geriliyordu Erekle Rusya dan yardim istedi ancak yardim gonderilmedi Temmuz 1787 de Osmanlilar Rusya nin Gurcistan dan 3 Kasim 1783 te yururluge giren antlasmaya gore gonderilen askerlerini cekmesini ve Kartli Kaheti Kralligi ni Osmanli Imparatorlugu nun vasali kabul edilmesini talep etti ve Agustos ayinda Rusya ya savas ilan etti Ayni yilin Eylul ayinda Rusya birliklerini Gurcistan dan aniden geri cekti Bu anlasmanin ihlaliydi 1787 1792 Osmanli Rus Savasi sirasinda Gurcu ilerici figurleri Kartli Kaheti devleti ile Imereti Kralligi ni birlestirmeye calisti ancak basarisiz oldu yine de 1790 da Gurcu kralliklari arasinda ortak dusmanlara karsi ortak mucadele konusunda bir anlasmaya varildi Gurcistan Kralliklari Prenslikleri Antlasmasi 1790 1790 li yillarin basindan itibaren Kartli Kaheti devleti Iran da guclenen Aga Muhammed Han tarafindan buyuk tehdit altindaydi Erekle Rus imparatorundan antlasmada ongorulen birlikleri gondermesini istedi 1793 1794 te Erekle Rus hukumetine defalarca benzer bir talepte bulundu ancak Rusya Kartli Kaheti Kralligi sarayina yonelik gercek tehdide dikkat etmedi 1795 te Aga Muhammed Han kralligi isgal etti Tiflis i aldi yagmaladi ve yakti Kartli nin koylerini ve kasabalarini yikti halki katletti ve esir aldi Krtzanisi Muharebesi 1795 Aralik 1795 te 2 Rus taburu kralliga girdi ancak artik cok gecti Krallik agir bir yenilgiye ugradi 1796 da Rusya Gurcistan a saldirdigi icin Aga Muhammed Han i cezalandirma bahanesiyle Iran a savas ilan etti Rus birlikleri Derbent Semahi ve Baku yu ele gecirdi Kartli Kaheti Kralligi nin durumu duzeliyordu ozellikle Gence yeniden vasal oldu ancak II Katerina nin olumuyle 1796 her sey degisti 1797 de I Pavel savasi durdurdu ve birliklerini geri cekti Aga Muhammed Han bu gercegi kendi zaferi olarak gordu ve periyodik olarak Erekle den vasalligi kabul etmesini talep etti aksi takdirde kralligi yok etmekle tehdit etti Kartli Kaheti Kralligi bu durumdan kurtuldu 1797 de Aga Muhammed Han suikastciler tarafindan olduruldu Ayni yilin Eylul ayinda imparator anlasma geregi burada kalici olmasi gereken iki taburu Kartli Kaheti Kralligi ndan geri cekti II Erekle 11 Ocak 1798 de oldu Yerine hasta oglu tahta cikti Ayni yil yeni Feth Ali Sah Aga Muhammed Han in yegeni Giorgi den vasalligi kabul etmesini istedi Giorgi Sah ile muzakerelere baslamak zorunda kaldi Ayni zamanda Rus hukumetine anlasma ve yardim sartlarina uymadigi takdirde bagimsiz bir dis politika izleyecegini bildirdi Imparator anlasmayi yeniden gozden gecirmeye karar verdi 1799 da Giorgi yi kral ve oglu Davit i varisi olarak tanidi Ayrica antlasmanin sagladigi orduyu da gonderdi Bunu soylularin Giorgi ye karsi isyani izledi Aleksandre Batonisvili Erekle nin oglu Baba Han in yanina kacti Umutsuz bir durumda olan Kral Giorgi 7 Eylul 1799 da Rus hukumetinin ilgisini daha fazla cekmek icin Georgiyevsk Antlasmasi nda degisiklik yapilmasini istedi Kartli Kaheti Kralligi Rus Imparatorlugu na vasal olarak baglanacak hem dis hem de ic islerinde Rus hukumetine bagli olacakti ancak Giorgi ve halefleri kral unvanini koruyacakti Bu temelde Gurcu buyukelcileri G Cavcavadze G Avalisvili ve E Palavandisvili 24 Haziran 1800 de Rus hukumetine yeni bir anlasma temelinde bir not sundu Taslak antlasma 19 Kasim 1800 de imparator tarafindan onaylandi ve 23 Kasim da XII Giorgi ye bildirildi Projenin Giorgi tarafindan onaylanmasindan sonra yeni hukumetin kesinlesmesi gerekiyordu Bu amacla Kartli Kaheti devletine Gurcu elcileri Avalisvili ve E Palavandisvili gonderildi Ayni zamanda Rus hukumeti Kartli Kaheti Kralligi ni ortadan kaldirmayi ve elverisli uluslararasi kosullar Fransiz Rus yakinlasmasi sirasinda kralligi ilhak etmeye karar vermisti 18 Aralik ta Pavel ilk basta gizli tutulan bir manifesto imzaladi Manifesto 28 Ocak ta Sankt Peterburg da yayinlandi Ocak 1801 de Tiflis e gelen yukarida bahsi gecen elciler babasinin olumunden sonra kralligi yoneten ile tanistirildi Antlasmayi imzalamalari icin onlari St Petersburg a gonderdi ancak oraya canli ulasamadilar 11 Mart 1801 de komplocular tarafindan oldurulduler Gurcu tam yetkili temsilcileri I Pavel tarafindan 19 Kasim 1800 de onaylanan anlasma taslagina dayanarak Rus hukumetine bir not sundu Nota gore kralin ogullarindan biri yasama gucunden yoksun kral unvaniyla imparator vekili olacak ve Kartli Kaheti devletinin hukumdari olarak atanacakti Esasen 1800 lu yillarda Rus hukumeti Gurcu buyukelcilerini gorevden almis ve taleplerini dikkate almamisti Resmi tedbirlerden sonra 12 Eylul 1801 de I Aleksandr in Kartli Kaheti Kralligi nin fesh edilmesi ve Rusya ya ilhak edilmesi hakkindaki manifestosu yayinlandi Ayni gun imparator yeni ilhak edilen ulkenin yonetimi ile ilgili bir kararnameyi onayladi Bu kararname Mayis 1802 de yururluge girdi 1801 yilinda Rus Imparatorlugu nun Kartli Kaheti Kralligi ni ilhak etmesi sonucu Gurcistan Guberniyasi kuruldu KulturBilim 18 yuzyilin baslarindaki buyuk kulturel gelisme Kartli Krali in 1716 1724 mahiyetindeki filozoflar tarihciler ve bilim adamlari ile birlikte buyuk bir Gurcu kolonisi kurdugu Moskova ya surgun edilmesi nedeniyle neredeyse durma noktasina geldi Ancak Gurcistan da kalan dusunurler ulkelerinde kulturel dunyayi yeniden yaratmaya karar verdiler ve bu cabalari Kral II Erekle ve kuzeni Katolikos tarafindan desteklendi I Anton tarafindan aktarilan bilgilere gore Aristo Plato ve Ioane Petritsi gibi Orta Cag Gurcu filozoflarinin calismalarindan etkilenen bir aydindir Fransa ve Almanya daki Aydinlanma Cagi filozoflariyla ayni dusuncelere sahipti ve Christian Wolff un eserlerini ve daha bircok eseri Almanca dan Gurcuce ye tercume etti Anton Kartli Kaheti kralina adadigi Kiymetli Taslar adli eseri yazdi Anton a Gaioz Rektori Pilipe Kaitmazasvili Ambrosi Nekreseli ve Anton Tsargaleli gibi bircok Gurcu filozoflardan olusan aydin jenerasyonu eslik etti Birlikte Rusca Ermenice ve diger dillerden cesitli eserler cevirdiler Gurcistan kraliyet mahkemesi ilk kez milli egitimin sorumlulugunu ustlendi Boylece Katolikos Anton un onderliginde Gurcu dilini ogretmeyi amaclayan ilk kitap olan Gurcu Dilbilgisi kitabi yayimlandi Egitim Gurcistan da ilk modern tarzda okul 1782 yilinda kuruldu Bu okul Telavi de daha once 1758 yilindan beri ilahiyat egitimi veren bir felsefe okuluydu Bu tarz okullarda okuyan basarili ogrenciler Rusya ve Avrupa dan egitim bursu kazandi Yavas yavas her kilise ve manastir bir ozel okula donusuyordu 1799 yilinda Prens gencler icin ciddi bir egitim plani gelistirdi ancak Kartli Kaheti Kralligi nin iki yil sonra Rusya tarafindan ilhak edilmesi sebebiyle bu plani hayata gecirememistir Aslinda merkezi hukumet ulkenin askeri islerinin yani sira diplomasi konusunda da egitimli kisilere ihtiyaci oldugunun farkindaydi Gurcistan da okullarin acilmasi ve yeni egitim sistemi cok sayida kitabin satin alinmasini zorunlu kildi Bu amacla 1749 dan itibaren Tiflis te matbaalar olusturuldu Gurcistan daki tek matbaa ekipmani 1724 te tarafindan Rusya dan ithal edildi Yabanci ve Gurcu kitaplari sanatsal karakterlerle basildi boylece Fars sanati ile Avrupa sanati arasinda benzersiz bir Gurcu baski tarzi olusturuldu Sanat ve edebiyat Tiflis Tiyatrosu 18 yuzyilin ikinci yarisinda Gurcu edebiyati vatanseverlik konusunu islemistir En iyi ornekler Rusya da yasayan ve 1783 ten itibaren Sankt Peterburg u ziyaret eden bircok Gurcu heyeti araciligiyla siirlerini Gurcistan a aktaran nin 1705 1792 ve romantik sair nin 1750 1791 eserleridir Erekle doneminde ve Krtzanisi Muharebesi ne kadar Tiflis Transkafkasya daki ilk sehirdi Sehirde Gurculer Ermeniler Farslar Hintler ve Turkler tuccar ve sanatci olarak bir arada yasadilar Kartli Kaheti kraliyet sarayi icin calisan Gurcuce Ermenice ve Azerice sarkilar soyleyen ozanlar bulunuyordu Tiyatro da gelisti Oyun yazari Ruscadan oyunlar cevirmekle yetinmedi ayrica ve II Erekle nin saltanati hakkinda bir komedi eseri yazdi Kralin bir bakani olan Iphigenia yi Gurcuceye cevirdi Ancak tum bu faaliyetler 1795 Kacar istilasi ile son buldu Manastirlar Manastirlar ulke tarihinde onemli bir rol oynadi ve mimari guzellikleri nedeniyle turistlerin ilgi odagi olmaya devam ediyor Yeni Suamta Nekresi ManastiriSaray ve YonetimII Erekle sarayinda Iran tarzi bir ihtisam surdurmesine ve ayrica kendisi de Iran tarzi kiyafetler giymesine ragmen Gurcu entelektuel elitleri tarafindan desteklenen kararli bir Avrupailesme programi baslatti Ancak Avrupailesme Gurcistan in Avrupa dan fiziksel olarak izole kalmasi ve tum kaynaklarini tehlike altindaki bagimsizligini korumaya yonlendirmesi sebebiyle buyuk olcude basarili olamadi Erekle Avrupa guclerinin destegini almaya ve Batili bilim adamlarini ve teknisyenleri en son askeri ve endustriyel tekniklerini getirmeleri icin ulkesine cekmeye calisti Yonetim tarzi Orta Avrupa daki aydinlanmaci depsotlarin yonetim tarzlarina benziyordu Yurutme yasama ve yargi yetkisini kullandi ve devlet dairelerinin faaliyetlerini yakindan denetledi Erekle nin ic politikadaki birincil amaci aristokrasinin yetkilerini azaltarak hukumeti daha da merkezilestirmekti Bu amacla yerel meselelerde kendini begenmis aristokrat lordlarin yerine kendi ajanlarindan olusan bir yonetici seckin grubu yaratmaya calisti Kartli Kaheti krallariII Erekle 1762 1798 1798 1800 1800 veliahtKaynakca Eur Imogen Bell 2002 Eastern Europe Russia and Central Asia 2003 Taylor amp Francis s 170 ISBN 1 85743 137 5 15 Eylul 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Mayis 2020 Encyclopaedia Britannica Treaty of Georgievsk 2008 retrieved 2008 6 16 28 Ekim 2014 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Agustos 2012 Assatiani et Djanelidze p 184 Hitchins 1998 ss 541 542 Ayrica bakinizKartli Kralligi Kaheti Kralligi