Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çöl, Yerküre'de yer alan ana biyom tiplerinden birisidir. Çöl, yıllık 250 mm'den az yağış alan bölgeler için kullanılan bir terimdir.
Çöller birer ekosistemdir ve çöl atmosferinin düşük nemliliği gece ve gündüz arasında çok büyük sıcaklık farklarının oluşmasına neden olur. Çöller, aldıkları yağışın miktarında büyük değişkenlik gösterebilir. Yağışın zamanı da öngörülememektedir. Sıcak çöllerde toprakta organik madde miktarı az olmasına karşın mineraller bol miktarda bulunur. En gelişmişlerinde bile bitki örtüsü çok seyrektir ve toprak güneş ışınları ve rüzgarla doğrudan karşılaşır. Hem yıllık hem de çok yıllık bitkileri vardır, ancak çok yıllık bitkiler olarak kaktüsler ve Sahra Çalısı tipiktir, Kuzey Kutbu'nda 400'e yakın bitki türü olmasına karşın Antarktika'da sınırlı sayıda bitki türü bulunmaktadır. Bu bitkiler su kaybını azaltmak için genellikle çok küçük yapraklara sahiptir ya da hiç yaprakları yoktur. Bazı bitkiler ise yer altı organları olarak yaşarlar ve yalnızca aşırı yağışlar olduğunda kısa bir büyüme dönemine sahiptirler.
Çöllerde yaşayan hayvanlar, çok çetin koşullarla baş etmek zorundadırlar: su ve besin çok seyrektir, sıcaklık gün içerisinde büyük oranda değişmektedir, kumda ve kalın kar tabakasında yürümek ve yuva kazmak zordur. Bu sorunları aşmak için çok çeşitli fizyolojik ve davranışsal uyumlar evrimleşmiştir. Sıcak çöllerde çoğu hayvan küçüktür, günün en sıcak saatlerini bitkilerin altında ya da yer altında geçirirler, gece avlanır ve besin ararlar. Kanguru faresi gibi hayvanlar, besinlerde bulunan ve yapım-yıkım olayları sonucu ortaya çıkardıkları su () ile canlılıklarını devam ettirirler. Canlı biyokütlesi çok düşüktür ve canlı türleri oldukça özelleşmiştir.
Dünyaca ünlü çöller, Kutuplar'ın çevresinde bulunan çöller ve Kuzey Afrika'da Büyük Sahra, Güney Afrika'da Kalahari Çölü, Asya'da Gobi, Güney Amerika'da Atacama Çölü çölleridir. Büyük Sahra, dünyadaki en büyük sıcak çöldür. Antarktika ve Grönland'ın büyük bölümü de çöl tabirinin içine girer yani "çöl" kelimesi sadece sıcak bölgeler için değil soğuk ve kurak bölgeler için de kullanılır.
Etimoloji
Türkçe çöl kelimesinin kökeni Orta Türkçede “yaban yer, bozkır” anlamına gelmiş çöl kelimesinden evrilmiştir. Eski Türkçede kullanımı tespit edilmemiş olup bir Türk dilindeki ilk kullanımı Ali Şir Nevai'nin 15. yüzyıla tarihlenen Çağatayca eserlerinde gözlemlenmiştir.
Küresel Ölçekte Başlıca Çöller
Çöller kutup çölleriyle birlikte dünyada kara alanlarının %30'unu kaplar. Bunun dışında %28'lik bir yarı kurak alan daha var ki, buralar az yağış ve bitki örtüsüyle tipiktir ve asıl çölleri çevrelerler. Hemen her kıtada çöl alanları varlık göstermektedir. Bu çöl alanları subtropikal, kıta içi, batı sahili ve kutup çölleri olmak üzere 4 ana gruba ayrılabilir.
Subtropikal Çöller
Küresel hava akımlarıyla belirlenen kurak alanlardır. Kuzey yarımkürede Yengeç Dönencesi civarında yer alan Sahra Çölü, Arabistan Çölü, Thar Çölü ile Güney yarıkürede Oğlak Dönencesi civarında bulunan Kalahari ve Avustralya çölleri bu gruba girer. Bunlardan Sahra Çölü 9.1 milyon km2 ile en büyük subtropikal çöldür. Subtropik çöllerdeki yağış sıcaklığı çok düşüktür. Toprak ve bitki örtüsünün olmaması yüzünden yağışlar hızla sele dönüşür. Sellerin açtığı bu su yollarına Arapça vadi denir. Çöllerin genellikle iç drenaja sahip olması yüzünden bu sel sularının bir kısmı yeraltı suyuna süzülür, bir kısmı ise sığ, tuzlu gölleri oluşturmak üzere çöllerin sığ kısmına doğru yol alır.
Kıta İçi Çöller
Kıta içi çöllerin örneklerini, Asya steplerinde birbirine komşu olan Gobi ve Taklamakan çölleriyle Arjantin'deki Pategonya Çölü oluşturur. Kıta içi çöller, oluşumlarını esas olarak ana evaporasyon kaynaklarından uzak oluşlarına ve bazen yüksek dağlarla çevrili olmalarına borçludur. Bu yüzden su buharı, bu merkezi kıta alanlarına ulaşamadan yağışa geçmekte, buralara ulaşan hava kuru olmaktadır. Kıta içi çöller tipik olarak kurak ve soğuk alanlardır.
Batı Sahili Çölleri
Bu çöller subtropikal bölgede bazı kıtaların batı sahilleri boyunca bulunduklarından böyle adlandırılmışlardır. Kuzey Amerika çölleri ile Şili'de Atakama Çölü bu türün örneklerindendir. Oluşumlarının arka planındaki fiziksel süreçler şöyledir; bu bölge boyunca egemen rüzgarlar ekvatora doğrudur; bunlar soğuk ve yoğun havayı okyanus yüzeyine yakın bölgeye bırakırlar ve bu süreç nemli havanın yükselip bulut oluşturmasına engel olur. Gündüzleri kara hızla ısınır, ancak deniz hala soğuktur. Ilık hava buharlaşmayla karaların üstünde yükselirken, denizden gelen soğuk hava bu boşluğu doldurur. Bu bir nemli deniz esintisidir. Subtropikallerde genellikle öğleden sonra eser. Ancak bu esinti kıtaların batı kenarına paralel akan soğuk okyanus akıntılarıyla karşılaşır. Soğuk su akıntıları ile temas, esintisinin sıcaklığını düşürür; böylece hava yükselmek yerine çöker, yani yağmur olarak yoğunlaşır. Kuzey Amerika çölleri, deniz esintisinin, KB'dan gelen soğuk Kaliforniya Akıntısı ile karşılaşması yüzünden oluşur. Bu çöller düşük kotlardadır; yıllık 100–250 mm arasında yağış alır ve yazları oldukça sıcaktır.
Kutup Çölleri
Görece sıcak hava, tropiklerden kutuplara doğru üç hücre halinde sürüklenirken içindeki su buharı yağış şeklinde yoğunlaşır ve yüksek enlemlerde içinde neredeyse hiç su kalmaz. Grönland ve Antarktika dünyanın en soğuk, en kurak yerleridirler. Bu nedenle bunlar Kutup Çölleri olarak adlandırılırlar. Sıcaklık donma noktasının üstüne hiç çıkmadığından kar erimez, ancak bir kısmı sublimasyonla kaybolur. Antarktika'daki yağış oranı ise çoğunlukla 50 mm yağmur eşdeğeri kardan azdır.
Çölde Yaşam
Çöller genel olarak ikiye ayrılır; Sıcak ve soğuk çöller. Çöllerde yaşamını sürdüren hayvanlar evrimsel süreçte oranın ortamına ve iklim koşullarına adapte olmuşlardır. Ayrıca çöllerde yaşayan canlılar, bu bölgelere uyum sağlamış canlı sayısının az olması sebebi ile değerlidir.
Çöllerde yiyecek ve içecek sıkıntısı tahmin edilebileceği gibi sık rastlanan bir durumdur. Bu yüzden burada hayatını sürdüren canlılar buranın olumsuz koşullarına karşı birçok adaptasyon geliştirmiştir. Kutup çöllerinde yaşayan hayvanlar daha küçük vücutlu olmaktadır ve daha kalın bir deri tabakasına sahiptir. Ayrıca bunları koruyan yağ tabakaları vardır ve bu tabaka oldukça gelişmiştir. Kutupta yaşayan bazı hayvanlar penguen, kutup ayısı, kutup tilkisi, fok, balina, deniz aslanı şeklinde sıralanabilir. Sanıldığının aksine kutup ayılarıyla penguenler aynı yerde yaşamaz. Kutup ayıları sadece Kuzey Kutbu'nda yaşamlarını sürdürürken penguenler ise sadece Güney Kutbu'nda yaşarlar. Ayrıca Kuzey Kutbu bir kıta değil; Grönland'ın kuzeyinin, Sibirya'nın ve diğer Kuzey Buz Denizi adalarının oluşturduğu kara parçalarıdır. Güney Kutbu Antarktika ise kıtadır.
Sıcak çöllerde ise hayat daha zordur denebilir çünkü kutuplardaki hayvanlardan fazla olarak su gibi bir sorunları daha vardır. Bu sorunu çözmek için de çeşitli adaptasyonlar geliştirilmiştir. Örneğin develer hörgüçlerinde yağ biriktirirler ve fazla yağı bir dizi kimyasal işlemden sonra suya çevirerek ihtiyaçları olan suyu karşılarlar. Çöl tilkileri ise küçük boyutludur ve bu onların çabuk terlemesini önler. Diğer çöl hayvanları da suyu çeşitli şekillerde depo ederler ya da aldıkları besinlerin suyundan faydalanırlar.
Dünyada çöller
Kaynakça
Dış bağlantılar
- http://www.cerezforum.com/cografya/51525-dunyadaki-coller-dunya-colleri-haritalari.html#ixzz2pQGUDwT04 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Col Yerkure de yer alan ana biyom tiplerinden birisidir Col yillik 250 mm den az yagis alan bolgeler icin kullanilan bir terimdir Meksika daki Sonora Colu nun kurak topraklariCol Sahra Coller birer ekosistemdir ve col atmosferinin dusuk nemliligi gece ve gunduz arasinda cok buyuk sicaklik farklarinin olusmasina neden olur Coller aldiklari yagisin miktarinda buyuk degiskenlik gosterebilir Yagisin zamani da ongorulememektedir Sicak collerde toprakta organik madde miktari az olmasina karsin mineraller bol miktarda bulunur En gelismislerinde bile bitki ortusu cok seyrektir ve toprak gunes isinlari ve ruzgarla dogrudan karsilasir Hem yillik hem de cok yillik bitkileri vardir ancak cok yillik bitkiler olarak kaktusler ve Sahra Calisi tipiktir Kuzey Kutbu nda 400 e yakin bitki turu olmasina karsin Antarktika da sinirli sayida bitki turu bulunmaktadir Bu bitkiler su kaybini azaltmak icin genellikle cok kucuk yapraklara sahiptir ya da hic yapraklari yoktur Bazi bitkiler ise yer alti organlari olarak yasarlar ve yalnizca asiri yagislar oldugunda kisa bir buyume donemine sahiptirler Collerde yasayan hayvanlar cok cetin kosullarla bas etmek zorundadirlar su ve besin cok seyrektir sicaklik gun icerisinde buyuk oranda degismektedir kumda ve kalin kar tabakasinda yurumek ve yuva kazmak zordur Bu sorunlari asmak icin cok cesitli fizyolojik ve davranissal uyumlar evrimlesmistir Sicak collerde cogu hayvan kucuktur gunun en sicak saatlerini bitkilerin altinda ya da yer altinda gecirirler gece avlanir ve besin ararlar Kanguru faresi gibi hayvanlar besinlerde bulunan ve yapim yikim olaylari sonucu ortaya cikardiklari su ile canliliklarini devam ettirirler Canli biyokutlesi cok dusuktur ve canli turleri oldukca ozellesmistir Dunyaca unlu coller Kutuplar in cevresinde bulunan coller ve Kuzey Afrika da Buyuk Sahra Guney Afrika da Kalahari Colu Asya da Gobi Guney Amerika da Atacama Colu colleridir Buyuk Sahra dunyadaki en buyuk sicak coldur Antarktika ve Gronland in buyuk bolumu de col tabirinin icine girer yani col kelimesi sadece sicak bolgeler icin degil soguk ve kurak bolgeler icin de kullanilir EtimolojiTurkce col kelimesinin kokeni Orta Turkcede yaban yer bozkir anlamina gelmis col kelimesinden evrilmistir Eski Turkcede kullanimi tespit edilmemis olup bir Turk dilindeki ilk kullanimi Ali Sir Nevai nin 15 yuzyila tarihlenen Cagatayca eserlerinde gozlemlenmistir Kuresel Olcekte Baslica CollerBatidaki Rajasthan eyaleti kuzey Hindistan daki buyuk Thar colune ev sahipligi yapiyor Bu kuru bolgede kum tepeleri yaygindir Bolge Jaipur Jodhpur ve kulturel acidan onemli bircok sehre ev sahipligi yapmaktadir Coller kutup colleriyle birlikte dunyada kara alanlarinin 30 unu kaplar Bunun disinda 28 lik bir yari kurak alan daha var ki buralar az yagis ve bitki ortusuyle tipiktir ve asil colleri cevrelerler Hemen her kitada col alanlari varlik gostermektedir Bu col alanlari subtropikal kita ici bati sahili ve kutup colleri olmak uzere 4 ana gruba ayrilabilir Subtropikal Coller Kuresel hava akimlariyla belirlenen kurak alanlardir Kuzey yarimkurede Yengec Donencesi civarinda yer alan Sahra Colu Arabistan Colu Thar Colu ile Guney yarikurede Oglak Donencesi civarinda bulunan Kalahari ve Avustralya colleri bu gruba girer Bunlardan Sahra Colu 9 1 milyon km2 ile en buyuk subtropikal coldur Subtropik collerdeki yagis sicakligi cok dusuktur Toprak ve bitki ortusunun olmamasi yuzunden yagislar hizla sele donusur Sellerin actigi bu su yollarina Arapca vadi denir Collerin genellikle ic drenaja sahip olmasi yuzunden bu sel sularinin bir kismi yeralti suyuna suzulur bir kismi ise sig tuzlu golleri olusturmak uzere collerin sig kismina dogru yol alir Kita Ici Coller Kita ici collerin orneklerini Asya steplerinde birbirine komsu olan Gobi ve Taklamakan colleriyle Arjantin deki Pategonya Colu olusturur Kita ici coller olusumlarini esas olarak ana evaporasyon kaynaklarindan uzak oluslarina ve bazen yuksek daglarla cevrili olmalarina borcludur Bu yuzden su buhari bu merkezi kita alanlarina ulasamadan yagisa gecmekte buralara ulasan hava kuru olmaktadir Kita ici coller tipik olarak kurak ve soguk alanlardir Bati Sahili Colleri Bu coller subtropikal bolgede bazi kitalarin bati sahilleri boyunca bulunduklarindan boyle adlandirilmislardir Kuzey Amerika colleri ile Sili de Atakama Colu bu turun orneklerindendir Olusumlarinin arka planindaki fiziksel surecler soyledir bu bolge boyunca egemen ruzgarlar ekvatora dogrudur bunlar soguk ve yogun havayi okyanus yuzeyine yakin bolgeye birakirlar ve bu surec nemli havanin yukselip bulut olusturmasina engel olur Gunduzleri kara hizla isinir ancak deniz hala soguktur Ilik hava buharlasmayla karalarin ustunde yukselirken denizden gelen soguk hava bu boslugu doldurur Bu bir nemli deniz esintisidir Subtropikallerde genellikle ogleden sonra eser Ancak bu esinti kitalarin bati kenarina paralel akan soguk okyanus akintilariyla karsilasir Soguk su akintilari ile temas esintisinin sicakligini dusurur boylece hava yukselmek yerine coker yani yagmur olarak yogunlasir Kuzey Amerika colleri deniz esintisinin KB dan gelen soguk Kaliforniya Akintisi ile karsilasmasi yuzunden olusur Bu coller dusuk kotlardadir yillik 100 250 mm arasinda yagis alir ve yazlari oldukca sicaktir Kutup Colleri Gorece sicak hava tropiklerden kutuplara dogru uc hucre halinde suruklenirken icindeki su buhari yagis seklinde yogunlasir ve yuksek enlemlerde icinde neredeyse hic su kalmaz Gronland ve Antarktika dunyanin en soguk en kurak yerleridirler Bu nedenle bunlar Kutup Colleri olarak adlandirilirlar Sicaklik donma noktasinin ustune hic cikmadigindan kar erimez ancak bir kismi sublimasyonla kaybolur Antarktika daki yagis orani ise cogunlukla 50 mm yagmur esdegeri kardan azdir Colde YasamColler genel olarak ikiye ayrilir Sicak ve soguk coller Collerde yasamini surduren hayvanlar evrimsel surecte oranin ortamina ve iklim kosullarina adapte olmuslardir Ayrica collerde yasayan canlilar bu bolgelere uyum saglamis canli sayisinin az olmasi sebebi ile degerlidir Col Atacama Colu Collerde yiyecek ve icecek sikintisi tahmin edilebilecegi gibi sik rastlanan bir durumdur Bu yuzden burada hayatini surduren canlilar buranin olumsuz kosullarina karsi bircok adaptasyon gelistirmistir Kutup collerinde yasayan hayvanlar daha kucuk vucutlu olmaktadir ve daha kalin bir deri tabakasina sahiptir Ayrica bunlari koruyan yag tabakalari vardir ve bu tabaka oldukca gelismistir Kutupta yasayan bazi hayvanlar penguen kutup ayisi kutup tilkisi fok balina deniz aslani seklinde siralanabilir Sanildiginin aksine kutup ayilariyla penguenler ayni yerde yasamaz Kutup ayilari sadece Kuzey Kutbu nda yasamlarini surdururken penguenler ise sadece Guney Kutbu nda yasarlar Ayrica Kuzey Kutbu bir kita degil Gronland in kuzeyinin Sibirya nin ve diger Kuzey Buz Denizi adalarinin olusturdugu kara parcalaridir Guney Kutbu Antarktika ise kitadir Sicak collerde ise hayat daha zordur denebilir cunku kutuplardaki hayvanlardan fazla olarak su gibi bir sorunlari daha vardir Bu sorunu cozmek icin de cesitli adaptasyonlar gelistirilmistir Ornegin develer horguclerinde yag biriktirirler ve fazla yagi bir dizi kimyasal islemden sonra suya cevirerek ihtiyaclari olan suyu karsilarlar Col tilkileri ise kucuk boyutludur ve bu onlarin cabuk terlemesini onler Diger col hayvanlari da suyu cesitli sekillerde depo ederler ya da aldiklari besinlerin suyundan faydalanirlar Dunyada collerIsim Yuzolcumu km Bulundugu BolgeAntarktika 14 500 000 AntarktikaSahara Colu 7 800 000 Kuzey AfrikaGronland 2 166 086 Kuzey Amerika AvrupaLibya Colu 1 770 000 Libya Misir Sudan1 520 000 AvustralyaGobi Colu 1 500 000 Cin MogolistanKalahari Colu 750 000 Namibya Botsvana Guney Afrika ZimbabveRubulhali Colu 700 000 Suudi ArabistanPatagonya Colu 670 000 ArjantinSimpson Colu veya Arunta Colu 584 000 Avustralya400 000 AvustralyaTaklamakan Colu 400 000 CinSuriye Colu 330 000 SuriyeBuyuk Victoria Colu 320 000 AvustralyaSonora Colu 311 000 Amerika Birlesik Devletleri MeksikaArabistan Colu 300 000 Suudi Arabistan IrakKarakum Colu 300 000 TurkmenistanKizilkum Colu 300 000 Ozbekistan KazakistanThar Colu veya Buyuk Col 260 000 Hindistan Pakistan220 000 Avustralya185 000 PeruAtacama Colu 132 000 SiliNefud Colu 72 000 Suudi ArabistanNamib Colu 50 000 Namibya AngolaMojave Colu 38 000 Amerika Birlesik DevletleriNegev Colu 17 300 IsrailPainted Colu 19 400 Amerika Birlesik Devletleri91 VenezuelaKaynakca Nisanyan Sozluk 3 Agustos 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Agustos 2023 a b c d e Kazanci N ve Gurbuz A Ed 2012 Kuvaterner Bilimi Ankara Universitesi Yayinlari No 350 570 s ISBN 978 605 136 056 0 Dis baglantilarhttp www cerezforum com cografya 51525 dunyadaki coller dunya colleri haritalari html ixzz2pQGUDwT04 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde