Hastings Muharebesi 14 Ekim 1066 da Normandiya Dükü William önderliğindeki Norman Fransız ordusuyla ingiltere nin A

Hastings Muharebesi, 14 Ekim 1066'da Normandiya Dükü William önderliğindeki Norman-Fransız ordusuyla İngiltere'nin Anglosakson Kralı Harold Godwinson önderliğindeki İngiliz ordusu arasında gerçekleşen ve İngiltere'nin Normanlar tarafından fethini başlatan muharebedir. Hastings'in yaklaşık 11 km kuzeybatısında, günümüzde Doğu Sussex'teki Battle kasabasının yakınında gerçekleşen muharebe, Norman zaferiyle sonuçlandı.

Hastings Muharebesi

İngiltere'nin Normanlar tarafından fethi

Harold Rex Interfectus Est: "Kral Harold öldürüldü". Hastings Muharebesi sırasında Harold'un ölümünün Bayeux İşlemesi'ndeki tasviri

Tarih	14 Ekim 1066
Bölge	Hastings yakınları, Doğu Sussex, İngiltere
Sonuç	Norman zaferi

Taraflar

Normandiya Dükalığı

İngiltere Krallığı

Komutanlar ve liderler

I. William
Kızıl Alan
William FitzOsbern
II. Eustace

Harold Godwinson (ölü)
Gyrth Godwinson (ölü)
Leofwine Godwinson (ölü)

Güçler

Tahminî 7.000-12.000

Tahminî 5.000-13.000

Muharebe

Doğu Sussex'te Hastings Muharebesi'nin gerçekleştiği yer

Savaşın arka planında, Kral Edward'ın Ocak 1066'da arkasında bir varis bırakmadan ölümünün ardından tahtta hak iddia edenler arasında bir veraset mücadelesinin başlaması vardır. Edward'ın ölümünden sonra kral ilan edilen Harold, kardeşi Tostig, I. William ve Norveç Kralı III. Harald'ın istilaları ile karşı karşıya kaldı. Hardrada ve Tostig, 20 Eylül 1066'da Fulford Muharebesi'nde aceleyle toplanmış İngiliz ordusunu yenseler de beş gün sonra gerçekleşen Stamford Köprüsü Muharebesi'nde Harold'a mağlup oldular. Tostig ve Hardrada'nın Stamford Köprüsü'nde ölümüyle Harold'un karşısında kalan tek ciddi rakip William'dı. Harold ve ordusu henüz toparlanırken, William 28 Eylül 1066'da işgal kuvvetlerini İngiltere'nin güneyindeki Pevensey'de karaya çıkarttı ve kıyı başında mevzilendi. Bu gelişmeyle Harold acilen güneye hareket etmek ve yeni kuvvetleri yol üzerinde toplamak zorunda kaldı.

Savaşa katılanların sayısı hakkında güncel tahminler bile değişkenlik gösterir. Ancak orduları oluşturan kuvvetler daha nettir: İngiliz ordusu az bir miktar okçu haricinde tamamen piyadelerden oluşurken işgalci kuvvetlerin sadece yarısı piyade olup diğer yarısı eşit sayıda okçu ve süvariden meydana geliyordu. Harold, sürpriz bir saldırıyla William'ı şaşırtmayı amaçlasa da gözcüler ordusunu önceden tespit etmişti. Harold'un intikal bilgisini alan William, düşmanını karşılamak için Hastings'ten savaş meydanına hareket etti. Muharebe, sabah 9'dan günbatımına kadar sürdü. İşgalcilerin İngiliz hatlarını bozmak için başta yaptığı girişimlerin etkisiz olması üzerine Normanlar, panikle kaçıyor gibi görünerek İngilizleri üzerlerine çekmeye ve kendilerini takip eden İngilizlere saldırmaya başladı. Harold'un muhtemelen muharebenin sonlarında gerçekleşen ölümü, ordusunun geri çekilmesine ve büyük kısmının bozguna uğramasına sebep oldu. William, bir miktar daha ilerledikten ve birkaç çarpışmadan sonra 1066 Noel'inde kral ilan edildi.

William'ın hükümdarlığına karşı isyanlar ve direnişler devam etti ancak Hastings Muharebesi, William'ın İngiltere'yi fethini fiilen sonuçlandırdı. Zayiatın belirlenmesi zor olsa da bazı tarihçiler 2.000 işgalciye karşılık bu sayının iki katı kadar İngiliz’in savaşta öldüğünü tahmin eder. William, muharebe bölgesine kesin olmamakla beraber ana sunağı Harold'un öldüğü yere konulmuş bir manastır inşa ettirdi.

Arka plan

Karolenj Hanedanı'ndan hükümdar III. Charles'ın, 911 yılında bir grup Viking'in Normandiya'ya yerleşmesine izin vermesi sonucunda, Rollo'nun önderliğinde Normandiya Dükalığı kuruldu. Bu yerleşim kalıcı oldu. Yerleşimciler paganlığı bırakıp Hristiyanlığı kabul ederek ve yerel halkla evlilik bağları kurarak yerel kültüre adapte oldular. Zamanla dükalığın sınırları batıya doğru genişledi. 1002 yılında İngilizlerin Kralı Æthelred, Normandiya Dükü II. Richard'ın kardeşi Emma ile evlendi. Çiftin oğlu Edward, yıllarca Normandiya'da sürgünde kaldıktan sonra 1042'de İngiliz tahtına çıktı. Tahta geçtikten sonra kendisine Normandiya'da yardımcı olan Norman saray mensupları, savaşçılar ve din adamlarını (özellikle kilisede) yetkili konumlara getirdi. Bu durum, İngiliz siyaseti üzerinde güçlü bir Norman nüfuzu oluşmasına zemin hazırladı. Çocuğu olmayan Edward, rakibi Wessex Earl'ü Godwin ve oğullarıyla mücadele içindeydi. Bununla birlikte Edward, birtakım görüşlere göre Normandiya Dükü William'ın İngiliz tahtı üzerindeki isteğini de cesaretlendirmiş olabilirdi.

İngiltere'deki veraset krizi

Edward'ın 5 Ocak 1066'daki ölümüyle İngiliz tahtı vârissiz kaldı ve birçok kişi taht üzerinde hak iddia etti. Edward'ın ilk halefi, rakibi Godwin'in oğlu olan, İngiliz aristokratlarının en zengin ve güçlüsü Wessex Earl'ü Harold'du. Witenagemot tarafından kral seçilen Harold'a, York Başpiskoposu Ealdred tarafından taç giydirildi. Buna karşın Normanlar, taç giyme töreninin dine uygunsuz bir şekilde seçilmiş Canterbury Başpiskoposu Stigand tarafından yapıldığını iddia etti. İki komşu hükümdar, Harold'a aynı anda meydan okudular. Dük William, Kral Edward'ın tahtı kendisine bırakmaya söz verdiğini ve Harold'un bunu kabul edeceğine ant içtiğini iddia etti.Norveç Kralı III. Harald da, selefi Magnús Óláfsson ile İngiltere'nin önceki krallarından Harthacnut arasında yapılmış, ikisinden birinin vârissiz ölmesi halinde diğerinin hem İngiliz hem Norveç tahtının sahibi olacağını kabul ettikleri bir anlaşmaya dayanarak taht üzerinde hak iddia ediyordu. William ve Harald, münferit işgalleri için derhal birliklerini ve gemilerini hazırlamaya koyuldular.

Tostig ve Harald'ın istilaları

1066 yılının başlarında, Harold'un sürgündeki kardeşi Tostig, Flandre'de topladığı ve sonradan Orkney Adaları'ndan gelen diğer gemilerin katıldığı bir filoyla İngiltere'nin güneydoğusunu yağmaladı. Harold'un filosu tehdidi altında kalan Tostig, kuzeye yönelip Doğu Anglia ve Lincolnshire'ı da yağmaladı. Sonrasında Edwin ile Morcar kardeşler tarafından tekrar denize, gemilerine sürüldü. Takipçilerinin çoğu tarafından terk edilen Tostig, İskoçya'ya çekilerek yıl ortasını burada yeni savaşçılar toplayarak geçirdi.

Harald, tahminen 300'den fazla gemiden oluşan bir filonun başında, muhtemelen 15.000 savaşçıyla Eylül ayında kuzey İngiltere'yi istila etti. Harald'ın kuvvetleri, kendisinin taht üstündeki hak iddiasını destekleyen Tostig'in güçleriyle takviye edilmişti. York'a doğru ilerleyen , 20 Eylül'deki Fulford Muharebesi'nde Edwin ve Morcar'ın önderliğindeki bir kuzey İngiliz ordusunu yenerek bu şehri işgâl etti.

Norveçlilerin işgalini haber alınca hızla kuzeye hareket eden Harold, kuvvetlerini yol üzerinde topladı ve hazırlıksız yakaladığı Norveçlileri 25 Eylül'deki Stamford Köprüsü Muharebesi'nde yenilgiye uğrattı. Harald ile Tostig muharebede öldüler. 300 gemiyle İngiltere'ye gelen Norveçliler, muharebe sonrasında 24 gemiyle geri döndü. Bu zafer sonucunda Harold'un ordusu da yıpranmış ve zayıf düşmüş; İngiliz ordusu ise İngiltere'nin güneyinden de uzakta kalmıştı.

İngiliz ordusu ve Harold'un hazırlıkları

Stamford Köprüsü Muharebesi'nin gerçekleştiği alan

İngiliz ordusu, earl, piskopos veya şerif gibi bir yerel yöneticinin hizmetindeki fyrd veya yerli toplama savaşçılardan meydana gelen, her biri İngiltere'nin belli bir bölgesinden gelmiş savaşçıların oluşturduğu hatlar hâlinde düzenlenmişti. Kralın da ayrıca housecarl olarak bilinen bir grup şahsî savaşçısı vardı ve bunlar kraliyet kuvvetlerinin belkemiğiydi. Bazı earl'lerin de kendilerine ait housecarl birlikleri vardı. Thegn adı verilen yüksek sınıflı yerel toprak sahipleri ya kraliyet housecarl'larıyla birlikte savaşıyorlar ya da bir earl veya başka bir yerel yöneticinin birliklerine katılıyorlardı. İngiliz ordusunda Hastings Muharebesi sırasında kayda değer miktarda okçu bulunmadığı söylenebilir.

Harold, 1066 yılının ortasını büyük bir ordu ve filoyla İngiltere'nin güney kıyısında William'ın saldırısını bekleyerek geçirdi. Kuvvetlerinin çoğunluğu hasada katılması gereken milislerden oluşuyordu. Bu yüzden 8 Eylül'de milisleri ve filoyu terhis etti.

William'ın hazırlıkları ve çıkarma

William, Pevensey çıkarması sırasında Roma hisarının kalıntıları üzerine bir kale inşa etti. En dış duvarlar Roma döneminden kalma olup, içerideki yapılar William sonrası dönemlerden kalmadır.

William, işgal için bir filo ile Bretonya ve Flandre'den gelen sayıca fazla birlikler de dâhil olmak üzere Normandiya ve Fransa'nın geri kalanından bir ordu topladı. Filosundaki gemileri sıfırdan yapmak zorunda olduğundan hazırlıklar için 9 ay harcadı. Doğruluğu tarihsel bir tartışma konusu olsa da bazı Norman kayıtlarına göre dönemin kayda değer figürlerinden diplomatik destek de sağladı. Bu konuyla ilgili en meşhur iddia, o döneme ait başka anlatılarda geçmeyip sadece Poitiersli William'ın kayıtlarında görülen Papa II. Alexander’ın Dük William'a desteğinin göstergesi olarak kendisine bir papalık flaması göndermesidir. Nisan 1066'da görülen Halley kuyruklu yıldızı, dönemin kayıtlarında İngiltere'deki veraset krizine bağlanır.

12 Ağustos'a gelindiğinde kuvvetlerini Saint-Valery-sur-Somme'da toplayan William, İngiliz Kanalı'nı geçmeye hazırdı. Ya uygunsuz hava şartları ya da güçlü İngiliz filosu tarafından engellenme riski nedeniyle Normandiya'dan İngiltere'ye geçiş bir süre ertelendi. Normanlar, Harold'un Norveçliler karşısında zafer kazanıp donanmasını terhis etmesini takiben 28 Eylül'de Sussex'te bulunan Pevensey'de karaya çıktı. Birkaç gemi rotadan uzaklaşıp Romney'e gitti ve burada karaya çıkan Normanlar yerel fyrd ile savaştı. William'ın kuvvetleri karaya çıktıktan sonra Hastings'te ahşap bir kale inşa edip çevredeki bölgeyi buradan yağmaladı. Pevensey'de daha fazla tahkimat inşa edilmişti.

Hastings'teki Norman kuvvetleri

Bayeux İşlemesi'nde tasvir edilen Hastings Muharebesi'ndeki şövalye ve okçular

William'ın kuvvetlerinin kesin sayısı ve hangi birimlerden oluştuğu belirsizdir. O döneme ait bir belgede William'ın 776 gemisinin olduğu söylense de, bu sayı abartılmış olabilir. Dönemin yazarları tarafından ordunun büyüklüğü ile ilgili verilen sayılar oldukça abartılı olup 14.000 ile 150.000 arasında değişir. Modern tarihçiler William'ın kuvvetleri için 1.000-2.000'i süvari olmak üzere 7.000-8.000 adam, 10.000-12.000 adam, 3.000'i süvari olmak üzere 10.000 adam, ya da 7.500 adam gibi çeşitli tahminlerde bulunur. Norman ordusunun yaklaşık yarısı piyadelerden, çeyreği süvarilerden ve öbür çeyreği de okçu veya arbaletçilerden oluşuyordu.I. William'ın silah arkadaşlarının sonradan oluşturulmuş listeleri bulunsa da bunlar fazladan isimlerle şişirilmiştir. Bu listelerden ancak 35 ismin William ile Hastings'te bulunduğu güvenilir bir şekilde belirlenebilmiştir.

Ordu mensuplarının çoğunun kullandığı zırh türü, dize kadar uzanan, ata binilebilmesi için yırtmaçları olan ve bazılarının kolu dirseğe kadar gelen zincir zırhlı gömlekti. Bazı zırhların metalden, boynuzdan veya sertleştirilmiş deriden üretilmiş pulların bir gömleğe tutturulmasıyla yapılmış olmaları mümkündü. Miğferler genellikler konik bir metal başlık şeklindeydi ve burnu koruması için aşağı uzanan metal şeritleri bulunuyordu. Atlıların ve piyadelerin kalkanları vardı. Piyadelerin kalkanları genellikle yuvarlak şeklindeydi ve tahtadan yapılıp metalle güçlendirilmişti. Atlılar uçurtma şekilli kalkan ve silah olarak kargı kullanıyorlardı. Zeminin uzun süvari hücumları için elverişsiz olmasından ötürü, görece yeni bir yöntem olan sağ kolun altına koltuklanmış kargılar muhtemelen Hastings'te kullanılmamıştı. Piyade ve süvariler genellikle düz, uzun ve çift taraflı kılıçlarla savaşmışlardır. Piyadeler yerine göre cirit ve uzun mızrak da kullanabiliyorlardı. Bazı süvariler kılıç yerine da kullanmış olabilirdi. Okçuların çoğunun zırhı yoktu ve tek parçalı yay ya da arbalet kullanıyorlardı.

Harold'un güneye ilerleyişi

Harold, kardeşi Tostig ile Harald'ı kuzeyde mağlup ettikten sonra, Morcar ve Edwin de dahil olmak üzere kuvvetlerinin büyük kısmını kuzeyde bırakıp kalan ordusuyla Norman tehdidiyle ilgilenmek üzere güneye hareket etti. Harold'un, William'ın çıkarmasından ne zaman haberdar olduğu kesin olmasa da muhtemelen güneye hareketi sırasında öğrendi. Hastings Muharebesi'nden bir hafta önceye kadar Londra'da konaklayan Harold'un Londra'dan Hastings'e yaklaşık bir haftada gittiği düşünülürse, 320 km kadarlık bu mesafe için günde ortalama 45 km'lik bir yol kat etmiş olmalıydı. 13 Ekim gecesi Caldbec Tepesi'nde, "gri elma ağacının" yakınında ordugâh kurdu. Burası, William'ın Hastings'teki kalesinden 13 km uzaktaydı. Döneme ait bazı Fransız kayıtlarında Harold'un William'a elçi veya elçiler gönderdiğinden, ancak bu çabalardan bir sonuç alınamadığı belirtilir.

Harold, Normanlara sürpriz bir saldırı girişiminde bulunsa da William'ın gözcüleri İngilizlerin gelişini düke haber verdi. Kaynaklarda, muharebe öncesinde yaşananlarla ilişkin çelişkili ifadeler bulunsa da, tüm kaynaklar William'ın ordusunu kaleden çıkarıp düşmana doğru ilerlediğinde hemfikirdir. Harold, William'ın kalesinden yaklaşık 10 km uzakta, Senlac Tepesi'de savunma mevzii aldı (günümüzde bu yer Battle, Doğu Sussex'tedir).

Hastings'teki İngiliz kuvvetleri

Bayeux İşlemesi'nden atlı Norman savaşçılarının bir kalkan duvarı içerisinde savaşan Anglosaksonlara saldırısını tasvir eden bir sahne

Harold'un ordusundaki savaşçı sayısı kesin olarak bilinmez. Dönemin kayıtlarında verilen sayılar güvenilir değildir; öyle ki bazı Norman kayıtlarında Harold'un tarafında 400.000 ilâ 1.200.000 kişinin bulunduğu belirtilir. İngiliz kaynaklarında ise Harold'un ordusu için genellikle çok düşük sayılar verilir. Bunun nedeni, mağlubiyeti daha kabul edilebilir hâle getirmek olabilir. Son zamanlarda tarihçiler Harold'un Hastings'teki ordusunu 5.000 ile 13.000 kişi aralığında tahmin ederken modern tarihçilerin çoğu 7.000-8.000 aralığında bir sayı verir. Ordudaki savaşçıların fyrd ve housecarl'lardan oluşan bir karma olması muhtemeldir. İngilizlerden muharebede bulunduğu ismen bilinen birkaç kişi vardır. Kaynaklardan, Harold'un kardeşleri Gyrth ve Leofwine ile beraber başka iki akrabasının da dahil olduğu 20 civarındaki ismi belli kişinin, Hastings'te Harold'un tarafında savaştığı anlaşılır.

İngiliz ordusunun tamamı piyadeydi. Ordudaki bazı yüksek sınıflı kişilerin muharebeye atla gitmiş olması muhtemel olsa da, muharebe başladığında atlarından inip yaya olarak savaşmışlardı. Ordunun belkemiğini tam zamanlı profesyonel savaşçılar olan housecarl'lar oluşturuyordu. Zırhları konik bir miğfer, zincir gömlek ve yuvarlak veya uçurtma şekilli olabilen bir kalkandan oluşuyordu.Housecarl'lar silah olarak genellikle çift elle tutulan Dan savaş baltası kullanmakla birlikte kılıç kullandıkları da olmuştu. Ordunun geri kalanı profesyonel olmayan ve daha hafif zırhlı fyrd toplama piyadelerinden ibaretti. Piyadelerin çoğu, ön safların kalkanlarını birbirine kenetleyerek oluşturdukları kalkan duvarının bir parçasını oluşturuyordu. Kalkan duvarının arkasında ise baltacılar, ciritçiler ve okçular bulunuyordu.

Muharebe

Muharebe günü ve alanı

Muharebeye dair birincil kaynaklarda çoğunlukla çelişkili ifadelere rastlandığından muharebeyle ilgili tartışmasız bir açıklamaya ulaşmak mümkün değildir. Üzerine tartışma olmayan iki bilgiden biri, muharebenin 14 Ekim 1066 saat sabah 9'da başladığı, ikincisi ise gün batımına kadar sürdüğüdür. Muharebe gününde gün batımı 16.54'teydi ve 17.54 itibarıyla muharebe alanının çoğunluğu karanlık içinde kalmış, 18.24'te ise hava tamamen kararmıştı. O gece ayın doğuşu 23:12'de olduğu için gün batımından bu saate kadar muharebe alanı hemen hemen zifiri karanlıktı. Dük William, Jumiègesli William'ın aktarımına göre önceki gece sürpriz bir saldırıya karşı tüm ordusunu silahlı ve hazır tutmuştu. Muharebe; Hastings'in 11 km kuzeyinde, günümüzde Battle kasabasının bulunduğu bölgede, kuzeyde Calbec, güneyde Telham tepeleri olmak üzere iki tepenin arasında gerçekleşti. Sık ağaçların olduğu bölgenin yakınlarında bir bataklık vardı. O dönemde muharebe alanına çok daha yakın birçok yerleşim yeri olmasına rağmen muharebenin geleneksel olarak Hastings şeklinde isimlendirilmesi alışılır. Hastings Muharebesi, Anglosakson Kroniği'nde "gri elma ağacındaki muharebe" adıyla anılır. Anglonorman vakanüvis Orderic Vitalis, muharebeden sonraki 40 yıllık dönemde muharebeyi Senlac olarak adlandırır. Muharebe, 1086 tarihli Domesday Kitabı'nda "Hasting Muharebesi" (Latince "bellum Haestingas" ya da İngilizce "Battle of Hastings") olarak adlandırılmıştı.

Muharebe sabahında gün doğumu 6.48'deydi ve gündüz alışılmadık şekilde aydınlıktı. Hava koşulları ise kayıtlarda geçmez. İngiliz ordusunun güneye giderken izlediği yol da kesin olarak bilinmez. İzlenmiş olması muhtemel birçok yol vardır. Bunlardan biri, Rochester'dan Hastings'e giden Roma döneminden kalma bir yoldur. 1876 yılında yakınında bir madeni para zulası keşfedildiği için uzun süre boyunca İngilizlerin bu yolu izlediği düşünüldü. Diğer bir olasılık da Londra-Lewes arası Romalılardan kalma yol ve bu yolun ardından muharebe alanına giden yerel patikalardır. Muharebeye dair bazı kayıtlarda Normanların Hastings'ten muharebe alanın gittikleri belirtilse de Jumiègesli William'ın o döneme ait kayıtlarında Normanların bir gece önceden muharebe alanına gittiği belirtilir. Çoğu tarihçi ilk görüşü benimsese de, M. K. Lawson, Jumiègesli William'ın kayıtlarının doğru olduğunu öne sürer.

Ordu düzenleri ve taktikler

Harold'un kuvvetleri sıkı bir hat şeklinde dik yamacın tepesinde konuşlandırılmıştı. Hattın kanatları, ağaçlar ve önlerindeki gevşek zeminle korunuyordu. Ordu hattı, yakındaki bir su akıntısına sabitlenecek kadar uzatılabilecek durumdaydı. Ön saftaki İngilizler, kalkanlarını yakın tutarak ve yer yer üst üste bindirerek saldırılara karşı koruma yaratacak bir kalkan duvarı meydana getirmişlerdi. İngilizlerin savaştaki tam konumuyla ilgili kaynaklar farklı anlatımlarda bulunur. Bazı kaynaklar manastırın bulunduğu konumu işaret ederken daha yeni kaynaklardan bir kısmı ise tam konumun Caldbec Tepesi olduğunu öne sürer.

Normanların savaş düzeni hakkında ise daha çok bilgi mevcuttur. Dük William kuvvetlerini kabaca geldikleri yerlere göre üç gruba ayırmıştı. Sol kanattaki birimler Anjou, Poitou ve Maine'den gelen Bretonlardı. Bu bölüm, Breton kontunun bir akrabası olan Kızıl Alan tarafından komuta ediliyordu. Ortadaki bölüm doğrudan dükün ve dükalık zümresinin etrafında gruplanan akrabaları ve soydaşlarının komutasındaki Normanlar tarafından tutuluyordu. Sağdaki bölüm ise Picardie, Boulogne ve Flandre'den gelen bir kısım adamla birlikte Fransızlardan oluşuyordu. Sağ kanat William FitzOsbern ile Boulogne Kontu II. Eustace'ın komutası altındaydı. Ön cephede okçular, arkalarında ise mızraklı piyadeler vardı. Okçuların arasında muhtemelen az miktarda arbaletçi ve sapancı da mevcuttu. Süvariler yedekte tutuluyordu. Muharebeye katılması beklenmeyen din adamı ve hizmetkârlardan oluşan bir grup, Telham Tepesi'nin eteğinde konuşlanmıştı.

'e göre William'ın kuvvetlerinin düzeninden, muharebeyi ön saftaki okçularla açıp düşmanı zayıflattıktan sonra piyade ile yakın savaşa geçmeyi planladığı anlaşılır. Bu fikre göre, William, piyadelerinin İngiliz hatlarında açtığı gediklere süvarileriyle yüklenerek İngiliz kuvvetlerini bozguna uğratacak ve kaçan savaşçıları süvarilerle kovalayacaktı.

Başlangıcı

Muharebe alanının Senlac Tepesi'ne bakan kısmından bir görünüm

Muharebe, Norman okçularının İngiliz kalkan duvarına neredeyse hiç etki etmeyen yokuş yukarı ok atışlarıyla açıldı. Yokuş açısı nedeniyle atılan oklar ya kalkanlara çarptı ya da İngilizlerin üzerinden geçip tepenin arka tarafına düştü. İngiliz ordusunda okçu olmaması, Norman okçularını karşıdan atılan ve yeniden kullanabilecekleri oklar olmadığı için aslında kısıtlar. William, okçu saldırısından sonra mızraklı savaşçıları İngilizlere saldırıya gönderdi. İngilizler ise bu savaşçıları fırlattıkları mızraklar, baltalar ve taşlarla karşıladı. Norman piyadelerinin kalkan duvarında gedik açmayı başaramaması üzerine destek için süvariler ileri sürüldü. Süvarinin de başarısız olmasıyla genel bir geri çekilme başladı ve bundan dolayı sol kanattaki Bretonlar suçlandı. Dük William'ın öldüğüne dair bir söylentinin ortaya çıkması da Normanlar arasındaki kargaşanın artmasına sebep oldu. İngilizler, kaçan işgalcileri kovalamaya başladı ancak William atıyla kuvvetleri arasında dolaşarak yüzünü gösterdi ve bağırarak hayatta olduğunu duyurdu. Daha sonra dük, savaşçılarını kovalayan İngiliz kuvvetlerine bir karşı saldırı başlattı. İngilizlerin bir kısmı bozguna uğramadan önce bir tümseğin arkasında toplandı.

İngilizlerin Normanları kovalamasının Harold tarafından emredilip emredilmediği bilinmez. Wace, Harold'un adamlarına mevzilerini korumalarını emrettiğini belirtse de başka herhangi bir tarihî kayıtta buna dair bir ayrıntı verilmez. Bayeux İşlemesi'nde, Harold'un kardeşleri Gyrth ve Leofwine'ın tümsek etrafındaki çarpışmadan hemen önce öldüğü tasvir edilir. Bu durum kovalamaya iki kardeşin öncülük ettiği anlamına gelebilir.Carmen de Hastingae Proelio'da Gyrth'in ölümü hakkında farklı bir anlatı bulunur. Anlatıya göre Harold'un kardeşi Gyrth, onun tahminen Harold olduğunu sanan Dük William tarafından dövüşte öldürülmüştür. Poitiersli William, Gyrth ve Leofwine'ın bedenlerinin Harold'un yakınında bulunduğunu ve bu durumdan iki kardeşin muharebenin sonlarına doğru ölmüş olduğunun anlaşıldığını belirtir. İki kardeşin muharebenin başında öldükten sonra bedenlerinin Harold'a götürülmüş olması ve bu yüzden muharebe sonunda Harold'un yakınında bulunmuş olmaları da mümkündür. Peter Marren, eğer Gyrth ve Leofwine başta ölmüşse bu durumun Harold'u ayakta kalıp ölümüne savaşmaya itmiş olabileceğini düşünür.

Sahte geri çekilme

Bayeux İşlemesi'nden Norman süvarilerin İngiliz piyadeleriyle dövüşünün tasvir edildiği bir sahne

Tahminen savaşçıların dinlenmek ve yemek yemek için bir ara vermeye ihtiyaçları olduğundan, muhtemelen öğleden sonra muharebeye ara verildi. William'ın da İngilizlerin Normanları kovalamasını müteakip kendi savaşçılarının karşı saldırıya geçip İngilizleri bozguna uğratmasından ilham almış olması ve yeni bir taktik kurgulamak için ara vermeye ihtiyaç duymuş olması muhtemeldir. Norman süvarilerinin, İngilizlerin kalkan duvarına hücumlar gerçekleştirdikten sonra sahte geri çekilme manevraları yaparak İngilizleri peşlerine takmaları ve bu sayede İngiliz hatlarında bozulmalara yol açmaları, gerçekleşmesi mümkün bir taktikti. Poitiersli William, bu taktiğin iki kez kullanıldığını belirtir. Vakanüvislerin geri çekilmeleri hoş göstermek için tarihî kayıtlarında bunun bir taktik olduğunu yazdıkları bir tartışma konusu olsa da, kayıtlarda öğleden önce gerçekleşen ilk geri çekilmenin üstü kapatılmadığı için bu durum pek olası değildir. O dönemde aynı taktik başka Norman orduları tarafından da kullanılıyordu. Bazı tarihçiler sahte geri çekilmenin bilinçli bir taktik olarak kullanılmasının muharebeden sonra uydurulduğunu öne sürer. Ancak çoğu tarihçi Normanların bunu Hastings'te bilinçli olarak yaptığı konusunda hemfikirdir.

Sahte geri çekilmeler İngiliz hatlarını tamamıyla bozguna uğratmamış olsa da muhtemelen kalkan duvarındaki housecarl sayısının azalmasına sebep oldu. Eksilen housecarl'ların yeri fyrd savaşçılarıyla doldurularak kalkan duvarının bozulmaması sağlanmıştı. Okçuların da dükün önderlik ettiği süvari ve piyadelerin saldırısından önce ve saldırı sırasında tekrar kullanıldıkları görülür. 12. yüzyıla ait kaynaklarda okçulara yüksek bir açıyla kalkan duvarının üzerinden geçecek şekilde atış yapmalarının emredildiği söylense de, muharebe ile aynı döneme ait kaynaklarda bu bilgiye rastlanmaz. İngiliz hatlarına karşı kaç kez hücuma geçildiği bilinmese de bazı kaynaklarda öğleden sonraki çarpışmalarda hem Normanlar hem İngilizler tarafından gerçekleştirilen çeşitli hareketlerin olduğu yazar.Carmen, muharebe sırasında William'ın iki atının kendisi üzerinde iken öldüğünü, Poitiersli William ise üç atın öldüğünü öne sürer.

Harold'un ölümü

Battle Manastırı'nda Harold'un öldüğü noktaya yapılan ana sunağın yerini gösteren taş

Çeşitli kaynaklarda bu konuda çelişkili kayıtlar olsa da, Harold'un muharebenin sonuna doğru öldüğü anlaşılır. Poitiersli William, Harold'un ölümünden bahsederken nasıl gerçekleştiği ile ilgili bir ayrıntı vermez. Bayeux İşlemesi'nde ise Harold'un ölüm sahnesi, kılıç darbesi ile yıkılan bir savaşçının yanında gözüne saplanmış oku tutan bir başka savaşçıyla betimlenir. İki figürün de üzerinde "Kral Harold burada ölmüştür" ifadesi yer alır. Hangi figürün Harold'u betimlediği ya da ikisinin birden mi Harold'u betimlediği net değildir. Göze saplı okun, işlemenin 19. yüzyıldaki restorasyonunda yerleştirildiğine veya yerinin değiştirildiğine dair kanıtın olması durumu daha da karmaşıklaştırır. Harold'un gözüne isabet eden bir okla öldüğünden bahseden en eski yazılı kayıt, Montecassinolu Amatus adlı İtalyan rahip tarafından Norman tarihi üzerine 1080'lerde yazılmış bir eserdir.Malmesburyli William, Harold'un gözünden girip beynine saplanan bir okla öldüğünü, aynı anda bir şövalye tarafından da yaralandığını belirtir. Wace de göze giren ok kısmını tekrarlar. Carmen, Harold'u Dük William'ın öldürdüğünü söylese de, böyle bir durumun başka kayıtlarda geçmemesinden ötürü bu senaryo olası değildir. Jumiègesli William'ın kayıtları ise, Harold'un sabah ilk çarpışma sırasında öldüğünü söylemesinden ötürü daha olanaksız bir senaryodur. Battle Manastırı Kroniği'nde muharebenin kargaşasında Harold'u kimin öldürdüğünü kimsenin görmediği belirtilir. Harold'un modern bir biyografisini yazan Ian Walker, Harold'un muhtemelen gözüne isabet eden bir okla öldüğünü, ancak bu okla yaralandıktan sonra bir Norman şövalyesi tarafından da canının alınmış olabileceğini ifade eder. Başka bir Harold biyografisi yazarı Peter Rex ise çeşitli kayıtlar hakkında tartıştıktan sonra Harold'un nasıl öldüğünün bilinemeyeceği sonucunu çıkarır.

Harold'un ölümüyle lidersiz kalan İngiliz kuvvetleri dağılmaya başladı. Çoğunluğu kaçtı ancak kraliyet hanesinin mensubu olan savaşçılar Harold'un naaşının etrafında toplanıp sonuna kadar savaştılar. Normanlar, kaçan birlikleri kovalamaya başladılar ve ismi Malfosse olarak geçen bir yerde yaşanan çarpışma haricinde muharebe sona erdi.Malfosse ya da diğer adıyla Evil Ditch'te (Türkçe: Uğursuz Hendek), tam olarak neler gerçekleştiği ve nerede gerçekleştiği net değildir. Bu çarpışma, İngilizlerin Normanlar tarafından mağlup edilmeden önce toplanıp Boulognelu Eustace'ı ağır yaraladığı küçük bir tahkimatta ya da bir grup hendekte gerçekleşmişti.

Sonucun nedenleri

Harold'un yenilgisinin nedenlerinden biri, İngilizlerin neredeyse aynı anda gerçekleşmiş iki işgale karşı savunma yapmak zorunda kalmasıydı. Harold'un 8 Eylül'de güney İngiltere'de kuvvetlerini terhis etmesi de yenilginin nedenlerindendi. İngiliz kuvvetlerinin William'ın ordusuyla karşılaşmak için yeterli olup olmadığı tartışmalı bir konu olsa da, birçok tarihçi Harold'un güneye gitmek için acele etmesini ve Hastings'te William'la karşılaşmadan önce daha fazla kuvvet toplamamasını hatalı bulur. Bitkin İngiliz ordusuna yönelik bu görüşlere karşın, İngilizlerin muharebeyi tüm gün boyunca sürdürebilmiş olmaları, muharebe öncesindeki uzun yolculuktan düşünüldüğü kadar yorulmadıklarını gösterir. Harold'un Hastings'e hızla ilerlemiş olmasında, kuzeyde düşmanları Tostig'i mağlup ettikten sonra Mercialı Earl Edwin ve Northumbrialı Earl Morcar'a güvenmediğinden onları güneye götürmek istememesinin de payı olabilir. Modern tarihçiler, Harold'un muharebe için acele etmesinin sebeplerinden birinin de William'ın çıkarma yaptığı sahilden çıkıp ilerlemesi ve daha fazla yağma yapmasını engellemek olduğuna dikkat çeker.

Yenilginin sebeplerinin çoğunluğu muhtemelen muharebe sırasında gerçekleşen olaylardı. William daha tecrübeli bir askerî liderdi, ve buna ek olarak İngiliz tarafında süvari olmaması da Harold'un taktiksel seçeneklerini kısıtladı. Bazı yazarlar Harold'u, savaşın başında William'ın öldüğü söylentisinden faydalanamadığı için eleştirir. İngilizler, katı bir şekilde savunmada kalmadıkları için hatalı görünür zira geri çekilen Normanları kovalarken kanatlarını saldırılara açık bırakmışlardı. Bunun İngiliz komutanların tecrübesizliğinden mi yoksa savaşçıların disiplinsizliğinden mi kaynaklandığı açık değildir. Nihayetinde Harold'un ölümü, İngiliz kuvvetlerinin düzensiz bir şekilde dağılmasına sebep oldu.David Nicolle, muharebeyle ilgili olarak William'ın ordusunun Norman-Fransız süvari-piyade karması taktiklerinin, Anglosaksonların Cermen-İskandinav piyade geleneklerine üstünlüğünü zorlanmadan gösterdiğini söyler.

Sonrası

Battle Manastırı'ndaki keşiş yurdunun kalıntıları

Muharebeden sonraki gün Harold'un cesedi ya zırhından ya da vücudundaki izlerden teşhis edildi. Harold'un şahsi sancağı önce William'a sunuldu, sonra papalığa gönderildi. Harold'un kardeşleri ve housecarl'larınınki de dâhil olmak üzere İngilizlerin ölüleri muharebe alanında bırakılmış, bazılarının bedenleri sonradan akrabaları tarafından alındı. Normanların ölüleri ise yeri tespit edilemeyen bir toplu mezara gömüldü. Zayiat sayıları tam olarak bilinmez. Muharebede bulunduğu bilinen İngilizlerden ölenlerin sayısına bakılarak ölüm oranının çarpışanların %50'si civarında olduğu anlaşılır ancak bu oldukça fazla sayıda bir tahmin olabilir. Normanlardan ise ismen Hastings'te savaştığı bilinen kişilerin yedide birinin öldüğü belirtilir ancak bunların tamamı soyludur ve halk tabakasından olan savaşçılar arasında ölüm oranının daha yüksek olması muhtemeldir. Orderic Vitalis'in belirttiği sayılar oldukça abartılı olsa da, ölüm oranının dörtte biri olduğu tahmini isabetli olabilir. Marren ise Hastings’te 2.000 Norman ve 4.000 İngiliz'in öldüğünü tahmin eder. Raporlara göre muharebenin yapıldığı yamaçta yıllar sonra bile hâlâ İngiliz cesetleri bulunuyordu. Bilim insanlarının uzun zamandır muharebe alanındaki asidik toprak nedeniyle orada kalmış cesetlerin sağlam kalmasının mümkün olmadığını düşünmelerine rağmen son bulgular bu görüşü değiştirir. Bir Orta Çağ mezarlığında bulunan ve başta 13. yüzyıldaki Lewes Muharebesi ile ilişkilendirilen bir iskeletin şimdi Hastings'ten kalma olduğu düşünülür.

Bir öyküye göre Harold'un annesi Gytha, oğlunun cesedini teslim etmesi karşılığında muzaffer düke cesedin ağırlığı kadar altın teklif etmiş ancak dük bu teklifi reddeder. William Harold'un cesedinin denize atılmasını emretse de bunun gerçekleşip gerçekleşmediği net değildir. Başka bir hikâyede ise Harold'un bir uçurumun tepesine gömüldüğü söylenir. Sonradan, Harold tarafından kurulan Waltham Manastırı’nca Harold'un cesedinin gizlice manastıra gömüldüğü beyân edilir. Başka efsanelere göre ise Harold Hastings'te ölmemiş, kaçıp Chester'da münzevi bir keşiş olur.

Battle Manastırı önünde Hastings Muharebesi'nin yeniden canlandırılışı

William hayatta kalan İngiliz liderlerinin kendisine biat etmelerini beklediyse de, bunun yerine Earl Edwin, Earl Morcar, Canterbury Başpiskoposu Stigand ve York Başpiskoposu Ealdred'in desteğini alan Edgar Ætheling, Witenagemot tarafından kral ilan edilmişti. William bunun üzerine Londra'ya ilerledi ve ordusunu Kent'in etrafında yürüttü. Southwark'ta kendisine saldıran İngiliz kuvvetlerini yenmiş, ancak Londra Köprüsü'nü almayı başaramayınca başkente daha dolambaçlı bir yoldan gitmek zorunda kalmıştı.

William, vadiden yukarı ilerleyerek Thames Nehri'ni geçmek için Wallingford'a gitti ve burada Stigand kendisine biat etti. Sonrasında Londra'ya kuzeybatıdan yaklaşmadan önceChiltern Tepeleri boyunca kuzeydoğuya ilerlemiş ve bu sırada şehrin kuvvetleriyle başka çarpışmalara girdi. İngiliz liderler, Hertfordshire'da bulunan Berkhamsted'de William'a teslim olmuştu. William, 25 Aralık 1066'da Westminster Manastırı'nda Ealdred tarafından taç giydi ve İngiltere kralı oldu.

İngiliz soylularının biat etmelerine rağmen William'a karşı direniş birkaç yıl daha sürdü. 1067 sonlarında Exeter'da isyanlar, 1068 ortalarında Harold'un oğullarının istilası ve yine 1068'de Northumbria'da bir ayaklanma gerçekleşti. 1069'da Northumbrialı isyancılar, Danimarka filosunun istilası ve hem güney hem de batı İngiltere'deki isyanlar sebebiyle William daha fazla sorunla karşı karşıya kaldı. Meydana gelen isyanları bastırırken gösterdiği acımasızlık, 1069 sonu ve 1070 başında Kuzey İngiltere'yi harap eden Kuzey Seferi'nde doruğa ulaştı. 1070'te çıkan başka bir isyana liderlik eden Hereward da kral tarafından Ely'da mağlup edildi.

Battle Manastırı, William tarafından muharebenin yapıldığı yerde kuruldu. 12. yüzyıla ait kaynaklara göre, William manastırı kurmaya kendi iradesiyle ant içmiş ve manastır kilisesinin ana sunağı, Harold'un öldüğü yere yerleştirilmişti.Papalık temsilcilerinin, 1070 yılında William'ı bu manastırı kurmaya zorlaması daha olasıdır. Muharebe alanının topoğrafyası, manastırın inşası sırasında değiştirilmiş olduğundan, İngilizlerin savunduğu yamacın eğimi şu anda muharebe sırasında olduğundan çok daha düşüktür.Manastırların tasfiyesinden sonra, Battle Manastırı'nın toprakları seküler toprak sahiplerine devredildi ve konak veya kır evi olarak kullanıldı. 1976'da manastır arazisi satılığa çıkarıldı ve Amerika Birleşik Devletleri'nin 200. bağımsızlık yıldönümünü şereflendirmek isteyen bazı Amerikan bağışçıların yardımıyla Britanya Hükûmeti tarafından satın alındı. Yönetimi ve mülkiyeti günümüzde English Heritage'a ait olan muharebe alanı ve manastır arazisi halka açık durumdadır.

Hastings Muharebesi'ne yol açan olayları anlatan nakışlı bir anlatı olan Bayeux İşlemesi, muharebeden sonra muhtemelen Bayeuxlu Odo tarafından Bayeux'daki piskopos sarayına asılmak üzere yaptırılmıştı. Günümüzde her yıl orijinal savaş meydanına yapılan Hastings Muharebesi canlandırmalarına binlerce figüran ve seyirci katılır.

Muharebeden sonra bazı İngiliz gaziler İngiltere'den ayrıldı ve Konstantinopolis'teki Vareg Muhafızları'na katıldı. 1081'de Dirrahium Muharebesi'nde Normanlar ile tekrar savaştı ve benzer koşullarda tekrar yenildiler.

Ayrıca bakınız

Ermenfrid Kefareti

Notlar

^ Kesin tarihle ilgili özgün kaynaklarda karışıklık bulunur. 5 Ocak tarihi büyük olasılıkla doğrudur ancak bazı çağdaş kaynaklar 4 Ocak tarihini verir.
^ Savaştan kurtulan gemi listesinde 14 farklı Norman soylusu tarafından bağışlanmış 776 gemi bulunur. Bu listeye William'a karısı Flandreli Matilda tarafından hediye edilen sancak gemisi Mora dâhil edilmez. Mora, Bayeux İşlemesi'nde bir aslan figürü ile tasvir edilir.
^ Çoğu modern tarihçi bu tarihte hemfikirdir ancak o döneme ait birkaç kaynakta William'ın karaya çıkış tarihi 29 Eylül olarak verilir.
^ Dönemin çoğu kaynağı William'ın Pevensey'de karaya çıktığını belirtirken, sadece Anglosakson Kroniği'nin , karaya çıkışın Hastings'te gerçekleştiğini söyler. Çoğu modern raporda da karaya çıkış konumu Pevensey olarak belirtilir.
^ Bu 35 kişiden 5'i; Vitotlu Robert, Laiglelı Engenulf, Robert fitzErneis, Turold'un oğlu Roger ve Taillefer muharebede ölmüştür.
^ İngilizce "hoar" gri anlamına gelir ve muhtemelen yerel, sembolik bir değeri olan likenle kaplanmış bir çiçek elması ağacını belirtmek için kullanılmıştı.
^ 400.000 sayısı Wace'e ait Romance de Rou'da, 1.200.000 sayısı ise Carmen de Hastingae Proelio'da geçer.
^ İsmen bilinen bu şahıslardan sekizi; Harold, Gyrth, Leofwine, Şerif Godric, Berkshirelı Thurkill, Breme ve "Helloc'un oğlu" olarak bilinen bir kişi muharebede öldü.
^ Snorri Sturluson'un 13. yüzyılda yaptığı, İngiliz ordusunun yerine göre atlı savaştığı yorumu, bazı tarihçiler arasında görüş ayrılıklarına yol açar. Anglosakson Kroniği gibi o döneme ait kayıtlarda belirtildiği üzere, İngilizler at üzerinde savaşmaya zorlandıklarında 1055'te Hereford yakınında olduğu gibi genellikle kaçmışlardır.
^ Hastings'teki ilk çarpışmanın Taillefer adında bir minstrel ile birkaç İngiliz savaşçı arasında başladığını anlatan ve üç farklı kaynakta geçen bir hikaye vardır. Bu kaynaklar Carmen de Hastingae Proelio, Wace'in Romance de Rou adlı eseri ve 12. yüzyıla ait 'dir. Öykünün iki versiyonu vardır. Birinde Taillefer'in muharebeden önce Norman ordusunu bir kılıçla yaptığı jonglörlüklerle eğlendirdiği, sonra onu öldürmeye gelen bir İngiliz savaşçısını öldürüğü anlatılır. Diğer versiyonda ise minstrel İngilizlere hücum eder ve kendisi ölmeden önce iki İngiliz'i öldürür.
^ Sahte geri çekilme taktiğinin kullanıldığı çarpışmalara 1052'teki , 1060'taki ve 1071'deki örnek verilebilir.
^ Amatus'un kayıtları güvenilir olmaktan ötedir çünkü kayıtlarında Dük William'ın Hastings'te 100.000 savaşçıyı komuta ettiği belirtilir.
^ Modern savaş oyunları kaçan Normanları kovalamayıp savunmada kalmanın doğruluğunu gösterir.'e göre eğer bir savaş oyununda Harold'un Normanları kovalamasına izin verilirse rakibi "aynen 1066'da olduğu gibi bu ihtiyatsızlığı derhal ve akıllıca hızlı bir karşı saldırı ile cezalandıracak ve bu muharebenin dönüm noktası olacaktır".
^ 12. yüzyıldan bir söylenceye göre Harold yüzünden tanınamadığı için nikâhsız karısı , vücudundaki yalnız kendisinin bilebileceği izlerden Harold'u teşhis etsin diye muharebe alanına getirildi.
^ Mezarlığın günümüzde manastırın bulunduğu yerde olması mümkündür.
^ William'ın tarafında savaşan 60.000 kişiden 15.000'inin öldüğünü belirtir.
^ 180 numaralı bu iskelet, kafatasının arkasından altı ölümcül kılıç darbesi almıştı ve şiddete bağlı travmaya maruz kalmış beş iskeletten biriydi. Bu iskeletlerin kime ait olduğuyla ilgili daha isabetli tahminlerde bulunabilmek için diğer kalıntılar üzerinde analizler devam etmektedir.
^ William bu yolu Portsmouth yakınında kara çıkan ve kendisiyle Londra ile Winchester arasında buluşan takviye kuvvetleri karşılamak için seçmiş gibi görünür. Sonra Londra'nın etrafından dolaşıp kuzeye giderek Londra'ya takviye gönderilmesini engelledi.

Kaynakça

Özel

^ Bates 1982, ss. 8-10.
^ Crouch 2007, ss. 15-16.
^ Bates 1982, s. 12.
^ Bates 1982, ss. 20-21.
^ Hallam 2001, s. 53.
^ Williams 2003, s. 54.
^ Huscroft 2005, s. 3.
^ Stafford 1989, ss. 86-99.
^ Fryde et al. 1996, s. 29.
^ Barlow 1970, s. 250 ve dipnot 1.
^ ^a ^b Higham 2000, ss. 167-181.
^ Walker 2000, ss. 136-138.
^ Bates 2001, ss. 73-77.
^ Higham 2000, ss. 188-190.
^ Huscroft 2005, ss. 12-14.
^ Walker 2000, ss. 144-145.
^ Walker 2000, ss. 154-158.
^ Walker 2000, ss. 158-165.
^ ^a ^b Nicolle 1999, ss. 69-71.
^ ^a ^b Gravett 1992, ss. 28-34.
^ Walker 2000, ss. 144-150.
^ Porter 2020, ss. 4, 26-27.
^ ^a ^b ^c Bates 2001, ss. 78-79.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Gravett 1992, ss. 20-21.
^ ^a ^b ^c Marren 2004, ss. 91-92.
^ Huscroft 2009, ss. 120-122.
^ Douglas 1964, s. 181 ve dipnot 1.
^ Douglas 1964, s. 192.
^ Gravett 1992, s. 50.
^ ^a ^b Huscroft 2009, s. 123.
^ ^a ^b Barlow 1988, s. 81.
^ ^a ^b Stenton 1971, s. 591.
^ ^a ^b Thomas 2007, s. 35.
^ Douglas 1964, s. 195.
^ ^a ^b Lawson 2002, s. 176.
^ Bennett 2001, s. 37.
^ Gravett 1992, ss. 47-49.
^ Huscroft 2005, s. 15.
^ Stafford 1989, s. 100.
^ Bates 2001, s. 86.
^ Walker 2000, s. 166.
^ Rex 2005, s. 221.
^ Lawson 2002, s. 179.
^ Bennett 2001, s. 25.
^ ^a ^b Lawson 2002, ss. 163-164.
^ Bennett 2001, s. 26.
^ Marren 2004, ss. 89-90.
^ Gravett 1992, s. 27.
^ Marren 2004, ss. 108-109.
^ ^a ^b ^c Marren 2004, ss. 107-108.
^ Gravett 1992, ss. 15-19.
^ Gravett 1992, s. 22.
^ Gravett 1992, ss. 24-25.
^ Carpenter 2004, s. 72.
^ Huscroft 2009, s. 124.
^ Marren 2004, s. 93.
^ ^a ^b Marren 2004, ss. 94-95.
^ ^a ^b Lawson 2002, ss. 180-182.
^ ^a ^b Marren 2004, ss. 99-100.
^ ^a ^b Lawson 2002, s. 128 ve dipnot 32.
^ Lawson 2002, ss. 130-133.
^ Marren 2004, s. 105.
^ ^a ^b Gravett 1992, ss. 29-31.
^ Marren 2004, s. 52.
^ Bennett et al., ss. 21-22.
^ ^a ^b ^c Lawson 2002, ss. 183-184.
^ Marren 2004, s. 114.
^ Lawson 2002, ss. 212-213.
^ ^a ^b Gravett 1992, s. 91.
^ Marren 2004, s. 101.
^ Marren 2004, s. 157.
^ ^a ^b ^c ^d Gravett 1992, s. 59.
^ ^a ^b Marren 2004, s. 116.
^ ^a ^b Lawson 2002, ss. 186-187.
^ Huscroft 2009, ss. 125-126.
^ ^a ^b Bennett 2001, s. 40.
^ ^a ^b Lawson 2002, ss. 190-191.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Gravett 1992, s. 64.
^ Hare 1984, s. 11.
^ "Research on Battle Abbey and Battlefield". English Heritage. 27 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ağustos 2023.
^ "The Battlefields Hub → Britons, Saxons & Vikings → The Norman Conquest → The Battle of Battle of Hastings". www.battlefieldstrust.com. 17 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ağustos 2023.
^ Lawson 2002, s. 192.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Bennett 2001, s. 41.
^ ^a ^b Gravett 1992, ss. 65-67.
^ ^a ^b Bennett 2001, s. 42.
^ Gravett 1992, s. 68.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Gravett 1992, ss. 72-73.
^ Marren 2004, ss. 127-128.
^ ^a ^b ^c ^d Bennett 2001, s. 43.
^ Marren 2004, s. 130.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Gravett 1992, ss. 76-78.
^ Marren 2004, ss. 131-133.
^ Marren 2004, s. 135.
^ Gravett 1992, s. 79.
^ ^a ^b Lawson 2002, ss. 207-210.
^ Marren 2004, s. 138.
^ ^a ^b Rex 2005, ss. 256-263.
^ Marren 2004, s. 137.
^ Walker 2000, ss. 179-180.
^ ^a ^b Gravett 1992, s. 80.
^ ^a ^b ^c Lawson 2002, ss. 217-218.
^ ^a ^b ^c Huscroft 2009, s. 130.
^ ^a ^b ^c Marren 2004, s. 152.
^ ^a ^b Lawson 2002, ss. 219-220.
^ Walker 2000, ss. 180-181.
^ Nicolle 1987, s. 20.
^ Rex 2005, s. 253.
^ ^a ^b ^c Huscroft 2009, s. 131.
^ ^a ^b Gravett 1992, s. 81.
^ ^a ^b ^c Marren 2004, s. 146.
^ ^a ^b Marren 2004, ss. 147-149.
^ ^a ^b Livesay 2014, s. 6.
^ Barber & Sibun 2010, ss. 79-109.
^ Douglas 1964, ss. 204-205.
^ ^a ^b Douglas 1964, ss. 205-206.
^ Bennett 2001, s. 45.
^ Douglas 1964, s. 212.
^ Bennett 2001, ss. 49-50.
^ Bennett 2001, ss. 51-53.
^ Bennett 2001, ss. 57-60.
^ Coad 2007, s. 32.
^ Coad 2007, ss. 42-46.
^ Coad 2007, s. 48.
^ Marren 2004, s. 165.
^ Coad 2007, s. 31.
^ "Normans fight Saxons... and the rain". BBC News. 13 Ekim 2000. 17 Şubat 2006 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Kasım 2022.
^ "King Harold and William square up". BBC News. 14 Ekim 2006. 13 Kasım 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Kasım 2022.
^ Norwich, John J. (1995) Byzantium: The Decline and Fall, Londra: Viking, s. 19

Genel

Barber, Luke; Sibun, Lucy (2010). "The Medieval Hospital of St Nicholas, East Sussex: Excavations 1994". Sussex Archaeological Collections. 148: 79-110. doi:10.5284/1085944.
(1970). Edward the Confessor. Berkeley, CA: University of California Press. ISBN .
(1988). The Feudal Kingdom of England 1042-1216 (4. bas.). New York: Longman. ISBN .
(1982). Normandy Before 1066 (İngilizce). Londra: Longman. ISBN .
Bates, David (2001). William the Conqueror. Stroud: Tempus. ISBN .
(2001). Campaigns of the Norman Conquest. Essential Histories (İngilizce). Oxford: Osprey. ISBN .
; Bradbury, Jim; ; Dickie, Iain; Jestice, Phyllis (2006). Fighting Techniques of the Medieval World AD 500-AD 1500: Equipment, Combat Skills and Tactics (İngilizce). New York: St Martin's Press. ISBN .
(2004). The Struggle for Mastery: The Penguin History of Britain 1066-1284 (İngilizce). New York: Penguin. ISBN .
Coad, Jonathan (2007). Battle Abbey and Battlefield. English Heritage Guidebooks. Londra: English Heritage. ISBN .
Coredon, Christopher (2007). A Dictionary of Medieval Terms & Phrases (yeniden bas.). Woodbridge: D. S. Brewer. ISBN .
(2007). The Normans: The History of a Dynasty (İngilizce). Londra: Hambledon & London. ISBN .
(1964). William the Conqueror: The Norman Impact Upon England (İngilizce). Berkeley, CA: University of California Press. OCLC 399137.
Fryde; Greenway, E. B.; Porter, S.; Roy, I. (1996). Handbook of British Chronology (İngilizce) (revize edilmiş üçüncü bas.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN .
(1992). Hastings 1066: The Fall of Saxon England. Campaign (İngilizce). 13. Oxford: Osprey. ISBN .
Hallam, Elizabeth M.; Everard, Judith (2001). Capetian France 987-1328 (İngilizce) (2. bas.). New York: Longman. ISBN .
Hare, J. N. (1984). Battle Abbey: The Eastern Range and the Excavations of 1978-80 (İngilizce). Londra: English Heritage. s. 11. ISBN . 29 Haziran 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Haziran 2023 – Archaeology Data Service vasıtasıyla.
Higham, Nick (2000). The Death of Anglo-Saxon England (İngilizce). Stroud: Sutton. ISBN .
Huscroft, Richard (2009). The Norman Conquest: A New Introduction (İngilizce). New York: Longman. ISBN .
Huscroft, Richard (2005). Ruling England 1042-1217 (İngilizce). Londra: Pearson/Longman. ISBN .
Lawson, M. K. (2002). The Battle of Hastings: 1066 (İngilizce). Stroud: Tempus. ISBN .
Livesay, Edwina (2014). "Skeleton 180 Shock Dating Result". Sussex Past and Present (İngilizce). 133: 6.
Marren, Peter (2004). 1066: The Battles of York, Stamford Bridge & Hastings. Battleground Britain (İngilizce). Barnsley: Leo Cooper. ISBN .
Musset, Lucien (2005). The Bayeux Tapestry. Rex, Richard tarafından çevrildi (yeni bas.). Woodbridge: Boydell Press. ISBN .
Nicolle, David (1999). Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom (İngilizce). Dubai: Brockhampton Press. ISBN .
Nicolle, David (1987). The Normans (İngilizce). Oxford: Osprey. ISBN .
Porter, Roy (2020). Pevensey Castle (İngilizce). Londra: English Heritage. ISBN .
Rex, Peter (2005). Harold II: The Doomed Saxon King (İngilizce). Stroud: Tempus. ISBN .
(1989). Unification and Conquest: A Political and Social History of England in the Tenth and Eleventh Centuries (İngilizce). Londra: Edward Arnold. ISBN .
(1971). Anglo-Saxon England (İngilizce) (3. bas.). Oxford: Oxford University Press. ISBN .
Thomas, Hugh (2007). The Norman Conquest: England after William the Conqueror. Critical Issues in History (İngilizce). Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers, Inc. ISBN .
Walker, Ian (2000). Harold the Last Anglo-Saxon King (İngilizce). Gloucestershire: Wrens Park. ISBN .
(2003). Æthelred the Unready: The Ill-Counselled King (İngilizce). Londra: Hambledon & London. ISBN .

Dış bağlantılar

Resmî English Heritage sitesi 5 Aralık 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[11] Kesin tarihle ilgili özgün kaynaklarda karışıklık bulunur. 5 Ocak tarihi büyük olasılıkla doğrudur ancak bazı çağdaş kaynaklar 4 Ocak tarihini verir.

[27] Savaştan kurtulan gemi listesinde 14 farklı Norman soylusu tarafından bağışlanmış 776 gemi bulunur. Bu listeye William'a karısı Flandreli Matilda tarafından hediye edilen sancak gemisi Mora dâhil edilmez. Mora, Bayeux İşlemesi'nde bir aslan figürü ile tasvir edilir.

[38] Çoğu modern tarihçi bu tarihte hemfikirdir ancak o döneme ait birkaç kaynakta William'ın karaya çıkış tarihi 29 Eylül olarak verilir.

[46] Dönemin çoğu kaynağı William'ın Pevensey'de karaya çıktığını belirtirken, sadece Anglosakson Kroniği'nin , karaya çıkışın Hastings'te gerçekleştiğini söyler. Çoğu modern raporda da karaya çıkış konumu Pevensey olarak belirtilir.

[55] Bu 35 kişiden 5'i; Vitotlu Robert, Laiglelı Engenulf, Robert fitzErneis, Turold'un oğlu Roger ve Taillefer muharebede ölmüştür.

[63] İngilizce "hoar" gri anlamına gelir ve muhtemelen yerel, sembolik bir değeri olan likenle kaplanmış bir çiçek elması ağacını belirtmek için kullanılmıştı.

[67] 400.000 sayısı Wace'e ait Romance de Rou'da, 1.200.000 sayısı ise Carmen de Hastingae Proelio'da geçer.

[70] İsmen bilinen bu şahıslardan sekizi; Harold, Gyrth, Leofwine, Şerif Godric, Berkshirelı Thurkill, Breme ve "Helloc'un oğlu" olarak bilinen bir kişi muharebede öldü.

[72] Snorri Sturluson'un 13. yüzyılda yaptığı, İngiliz ordusunun yerine göre atlı savaştığı yorumu, bazı tarihçiler arasında görüş ayrılıklarına yol açar. Anglosakson Kroniği gibi o döneme ait kayıtlarda belirtildiği üzere, İngilizler at üzerinde savaşmaya zorlandıklarında 1055'te Hereford yakınında olduğu gibi genellikle kaçmışlardır.

[93] Hastings'teki ilk çarpışmanın Taillefer adında bir minstrel ile birkaç İngiliz savaşçı arasında başladığını anlatan ve üç farklı kaynakta geçen bir hikaye vardır. Bu kaynaklar Carmen de Hastingae Proelio, Wace'in Romance de Rou adlı eseri ve 12. yüzyıla ait 'dir. Öykünün iki versiyonu vardır. Birinde Taillefer'in muharebeden önce Norman ordusunu bir kılıçla yaptığı jonglörlüklerle eğlendirdiği, sonra onu öldürmeye gelen bir İngiliz savaşçısını öldürüğü anlatılır. Diğer versiyonda ise minstrel İngilizlere hücum eder ve kendisi ölmeden önce iki İngiliz'i öldürür.

[100] Sahte geri çekilme taktiğinin kullanıldığı çarpışmalara 1052'teki , 1060'taki ve 1071'deki örnek verilebilir.

[109] Amatus'un kayıtları güvenilir olmaktan ötedir çünkü kayıtlarında Dük William'ın Hastings'te 100.000 savaşçıyı komuta ettiği belirtilir.

[118] Modern savaş oyunları kaçan Normanları kovalamayıp savunmada kalmanın doğruluğunu gösterir.'e göre eğer bir savaş oyununda Harold'un Normanları kovalamasına izin verilirse rakibi "aynen 1066'da olduğu gibi bu ihtiyatsızlığı derhal ve akıllıca hızlı bir karşı saldırı ile cezalandıracak ve bu muharebenin dönüm noktası olacaktır".

[120] 12. yüzyıldan bir söylenceye göre Harold yüzünden tanınamadığı için nikâhsız karısı , vücudundaki yalnız kendisinin bilebileceği izlerden Harold'u teşhis etsin diye muharebe alanına getirildi.

[125] Mezarlığın günümüzde manastırın bulunduğu yerde olması mümkündür.

[127] William'ın tarafında savaşan 60.000 kişiden 15.000'inin öldüğünü belirtir.

[130] 180 numaralı bu iskelet, kafatasının arkasından altı ölümcül kılıç darbesi almıştı ve şiddete bağlı travmaya maruz kalmış beş iskeletten biriydi. Bu iskeletlerin kime ait olduğuyla ilgili daha isabetli tahminlerde bulunabilmek için diğer kalıntılar üzerinde analizler devam etmektedir.

[134] William bu yolu Portsmouth yakınında kara çıkan ve kendisiyle Londra ile Winchester arasında buluşan takviye kuvvetleri karşılamak için seçmiş gibi görünür. Sonra Londra'nın etrafından dolaşıp kuzeye giderek Londra'ya takviye gönderilmesini engelledi.

[FOOTNOTEBates19828-10-1] Bates 1982, ss. 8-10.

[FOOTNOTECrouch200715-16-2] Crouch 2007, ss. 15-16.

[FOOTNOTEBates198212-3] Bates 1982, s. 12.

[FOOTNOTEBates198220-21-4] Bates 1982, ss. 20-21.

[FOOTNOTEHallam200153-5] Hallam 2001, s. 53.

[FOOTNOTEWilliams200354-6] Williams 2003, s. 54.

[FOOTNOTEHuscroft20053-7] Huscroft 2005, s. 3.

[FOOTNOTEStafford198986-99-8] Stafford 1989, ss. 86-99.

[FOOTNOTEFrydeGreenwayPorterRoy199629-9] Fryde et al. 1996, s. 29.

[FOOTNOTEBarlow1970250_ve_dipnot_1-10] Barlow 1970, s. 250 ve dipnot 1.

[FOOTNOTEHigham2000167-181-12] Higham 2000, ss. 167-181.

[FOOTNOTEWalker2000136-138-13] Walker 2000, ss. 136-138.

[FOOTNOTEBates200173-77-14] Bates 2001, ss. 73-77.

[FOOTNOTEHigham2000188-190-15] Higham 2000, ss. 188-190.

[FOOTNOTEHuscroft200512-14-16] Huscroft 2005, ss. 12-14.

[FOOTNOTEWalker2000144-145-17] Walker 2000, ss. 144-145.

[FOOTNOTEWalker2000154-158-18] Walker 2000, ss. 154-158.

[FOOTNOTEWalker2000158-165-19] Walker 2000, ss. 158-165.

[FOOTNOTENicolle199969-71-20] Nicolle 1999, ss. 69-71.

[FOOTNOTEGravett199228-34-21] Gravett 1992, ss. 28-34.

[FOOTNOTEWalker2000144-150-22] Walker 2000, ss. 144-150.

[FOOTNOTEPorter20204,_26-27-23] Porter 2020, ss. 4, 26-27.

[FOOTNOTEBates200178-79-24] Bates 2001, ss. 78-79.

[FOOTNOTEGravett199220-21-25] Gravett 1992, ss. 20-21.

[FOOTNOTEMarren200491-92-26] Marren 2004, ss. 91-92.

[FOOTNOTEHuscroft2009120-122-28] Huscroft 2009, ss. 120-122.

[FOOTNOTEDouglas1964181_ve_dipnot_1-29] Douglas 1964, s. 181 ve dipnot 1.

[FOOTNOTEDouglas1964192-30] Douglas 1964, s. 192.

[FOOTNOTEGravett199250-31] Gravett 1992, s. 50.

[FOOTNOTEHuscroft2009123-32] Huscroft 2009, s. 123.

[FOOTNOTEBarlow198881-33] Barlow 1988, s. 81.

[FOOTNOTEStenton1971591-34] Stenton 1971, s. 591.

[FOOTNOTEThomas200735-35] Thomas 2007, s. 35.

[FOOTNOTEDouglas1964195-36] Douglas 1964, s. 195.

[FOOTNOTELawson2002176-37] Lawson 2002, s. 176.

[FOOTNOTEBennett200137-39] Bennett 2001, s. 37.

[FOOTNOTEGravett199247-49-40] Gravett 1992, ss. 47-49.

[FOOTNOTEHuscroft200515-41] Huscroft 2005, s. 15.

[FOOTNOTEStafford1989100-42] Stafford 1989, s. 100.

[FOOTNOTEBates200186-43] Bates 2001, s. 86.

[FOOTNOTEWalker2000166-44] Walker 2000, s. 166.

[FOOTNOTERex2005221-45] Rex 2005, s. 221.

[FOOTNOTELawson2002179-47] Lawson 2002, s. 179.

[FOOTNOTEBennett200125-48] Bennett 2001, s. 25.

[FOOTNOTELawson2002163-164-49] Lawson 2002, ss. 163-164.

[FOOTNOTEBennett200126-50] Bennett 2001, s. 26.

[FOOTNOTEMarren200489-90-51] Marren 2004, ss. 89-90.

[FOOTNOTEGravett199227-52] Gravett 1992, s. 27.

[FOOTNOTEMarren2004108-109-53] Marren 2004, ss. 108-109.

[FOOTNOTEMarren2004107-108-54] Marren 2004, ss. 107-108.

[FOOTNOTEGravett199215-19-56] Gravett 1992, ss. 15-19.

[FOOTNOTEGravett199222-57] Gravett 1992, s. 22.

[FOOTNOTEGravett199224-25-58] Gravett 1992, ss. 24-25.

[FOOTNOTECarpenter200472-59] Carpenter 2004, s. 72.

[FOOTNOTEHuscroft2009124-60] Huscroft 2009, s. 124.

[FOOTNOTEMarren200493-61] Marren 2004, s. 93.

[FOOTNOTEMarren200494-95-62] Marren 2004, ss. 94-95.

[FOOTNOTELawson2002180-182-64] Lawson 2002, ss. 180-182.

[FOOTNOTEMarren200499-100-65] Marren 2004, ss. 99-100.

[FOOTNOTELawson2002128_ve_dipnot_32-66] Lawson 2002, s. 128 ve dipnot 32.

[FOOTNOTELawson2002130-133-68] Lawson 2002, ss. 130-133.

[FOOTNOTEMarren2004105-69] Marren 2004, s. 105.

[FOOTNOTEGravett199229-31-71] Gravett 1992, ss. 29-31.

[FOOTNOTEMarren200452-73] Marren 2004, s. 52.

[FOOTNOTEBennettBradburyDeVriesDickie21-22-74] Bennett et al., ss. 21-22.

[FOOTNOTELawson2002183-184-75] Lawson 2002, ss. 183-184.

[FOOTNOTEMarren2004114-76] Marren 2004, s. 114.

[FOOTNOTELawson2002212-213-77] Lawson 2002, ss. 212-213.

[FOOTNOTEGravett199291-78] Gravett 1992, s. 91.

[FOOTNOTEMarren2004101-79] Marren 2004, s. 101.

[FOOTNOTEMarren2004157-80] Marren 2004, s. 157.

[FOOTNOTEGravett199259-81] Gravett 1992, s. 59.

[FOOTNOTEMarren2004116-82] Marren 2004, s. 116.

[FOOTNOTELawson2002186-187-83] Lawson 2002, ss. 186-187.

[FOOTNOTEHuscroft2009125-126-84] Huscroft 2009, ss. 125-126.

[FOOTNOTEBennett200140-85] Bennett 2001, s. 40.

[FOOTNOTELawson2002190-191-86] Lawson 2002, ss. 190-191.

[FOOTNOTEGravett199264-87] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Gravett 1992, s. 64.

[FOOTNOTEHare198411-88] Hare 1984, s. 11.

[89] "Research on Battle Abbey and Battlefield". English Heritage. 27 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ağustos 2023.

[90] "The Battlefields Hub → Britons, Saxons & Vikings → The Norman Conquest → The Battle of Battle of Hastings". www.battlefieldstrust.com. 17 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Ağustos 2023.

[FOOTNOTELawson2002192-91] Lawson 2002, s. 192.

[FOOTNOTEBennett200141-92] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Bennett 2001, s. 41.

[FOOTNOTEGravett199265-67-94] Gravett 1992, ss. 65-67.

[FOOTNOTEBennett200142-95] Bennett 2001, s. 42.

[FOOTNOTEGravett199268-96] Gravett 1992, s. 68.

[FOOTNOTEGravett199272-73-97] Gravett 1992, ss. 72-73.

[FOOTNOTEMarren2004127-128-98] Marren 2004, ss. 127-128.

[FOOTNOTEBennett200143-99] Bennett 2001, s. 43.

[FOOTNOTEMarren2004130-101] Marren 2004, s. 130.

[FOOTNOTEGravett199276-78-102] Gravett 1992, ss. 76-78.

[FOOTNOTEMarren2004131-133-103] Marren 2004, ss. 131-133.

[FOOTNOTEMarren2004135-104] Marren 2004, s. 135.

[FOOTNOTEGravett199279-105] Gravett 1992, s. 79.

[FOOTNOTELawson2002207-210-106] Lawson 2002, ss. 207-210.

[FOOTNOTEMarren2004138-107] Marren 2004, s. 138.

[FOOTNOTERex2005256-263-108] Rex 2005, ss. 256-263.

[FOOTNOTEMarren2004137-110] Marren 2004, s. 137.

[FOOTNOTEWalker2000179-180-111] Walker 2000, ss. 179-180.

[FOOTNOTEGravett199280-112] Gravett 1992, s. 80.

[FOOTNOTELawson2002217-218-113] Lawson 2002, ss. 217-218.

[FOOTNOTEHuscroft2009130-114] Huscroft 2009, s. 130.

[FOOTNOTEMarren2004152-115] Marren 2004, s. 152.

[FOOTNOTELawson2002219-220-116] Lawson 2002, ss. 219-220.

[FOOTNOTEWalker2000180-181-117] Walker 2000, ss. 180-181.

[FOOTNOTENicolle198720-119] Nicolle 1987, s. 20.

[FOOTNOTERex2005253-121] Rex 2005, s. 253.

[FOOTNOTEHuscroft2009131-122] Huscroft 2009, s. 131.

[FOOTNOTEGravett199281-123] Gravett 1992, s. 81.

[FOOTNOTEMarren2004146-124] Marren 2004, s. 146.

[FOOTNOTEMarren2004147-149-126] Marren 2004, ss. 147-149.

[FOOTNOTELivesay20146-128] Livesay 2014, s. 6.

[FOOTNOTEBarber_&_Sibun201079-109-129] Barber & Sibun 2010, ss. 79-109.

[FOOTNOTEDouglas1964204-205-131] Douglas 1964, ss. 204-205.

[FOOTNOTEDouglas1964205-206-132] Douglas 1964, ss. 205-206.

[FOOTNOTEBennett200145-133] Bennett 2001, s. 45.

[FOOTNOTEDouglas1964212-135] Douglas 1964, s. 212.

[FOOTNOTEBennett200149-50-136] Bennett 2001, ss. 49-50.

[FOOTNOTEBennett200151-53-137] Bennett 2001, ss. 51-53.

[FOOTNOTEBennett200157-60-138] Bennett 2001, ss. 57-60.

[FOOTNOTECoad200732-139] Coad 2007, s. 32.

[FOOTNOTECoad200742-46-140] Coad 2007, ss. 42-46.

[FOOTNOTECoad200748-141] Coad 2007, s. 48.

[FOOTNOTEMarren2004165-142] Marren 2004, s. 165.

[FOOTNOTECoad200731-143] Coad 2007, s. 31.

[144] "Normans fight Saxons... and the rain". BBC News. 13 Ekim 2000. 17 Şubat 2006 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Kasım 2022.

[145] "King Harold and William square up". BBC News. 14 Ekim 2006. 13 Kasım 2012 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Kasım 2022.

[146] Norwich, John J. (1995) Byzantium: The Decline and Fall, Londra: Viking, s. 19