Vikipedi'nin ulaşabilmesi için, bu maddenin veya bir bölümündeki ansiklopedik olmayan içeriğin temizlenmesi gerekmektedir. Görüşlerinizi lütfen belirtiniz. (Temmuz 2021) |
Bu maddenin Vikipedi'nin uyabilmesi için tamamen yeniden yazılması gerekmektedir.Temmuz 2021) ( |
Kırgızlar (Kırgızca: Кыргыздар), çoğunluğu Kırgızistan'da yaşayan Türk halkı. Türklerin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Yenisey ve Orhon Yazıtları'nda Kırgızlar, tarihleri çok eskiye dayanan Türk kavimleri arasında zikredilmektedir.
Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
---|---|
Kırgızistan | 5 000 000 (2022) |
Özbekistan | 274.400 (2017) |
Çin | 186.708 (2010) |
Tacikistan | 60.751 (2010) |
Rusya | 32.000[1] |
Kazakistan | 40.000[2] |
Türkiye | 4.000[3] |
Ukrayna | 3.000[4] |
Diller | |
Çin tarihi kaynaklarında ise Kırgızlar ilk kez M.Ö. 201 yılında Hunlar zamanındaki olaylar anlatılırken ortaya çıkmakta ve Kırgızların bilinen ilk devletlerini M.Ö. 2. yüzyılda bugünkü Kırgızistan topraklarından doğuya ve kuzey doğuya uzanan bölgede, (Tanrı Dağlarının doğu ve kuzey doğusunda) kurdukları anlaşılmaktadır.
Etimoloji
Kırgızların etnik kökenine dair çeşitli teoriler vardır. Eskimiş bir çoğul eki olan -iz ile Türkçe kırk kelimesinden türediği söylenir, bu nedenle Kırgızca kelimenin tam anlamıyla "kırk kabileden oluşan bir konfederasyon" anlamına gelir. Aynı zamanda "bozulmaz", "ayırt edilemez", "ölümsüz" veya "yenilmez" anlamına gelir ve aynı zamanda kurucu bir efsaneye göre 40 kabileyi Hıtaylar'a karşı birleştiren destansı kahraman Manas ile olan ilişkisi anlamına gelir. Yuan Tarihinde 1370 yılında kaydedilen rakip bir efsane, bozkır anavatanında doğan 40 kadınla ilgilidir.
Kelimenin en eski kayıtlarının Çin transkripsiyonları Gekun (鬲昆, *kek-kuən < Eski Çince: *krêk-kûn) ve Jiankun (堅昆, *ken-kuən < Eski Çince: *kên-kûn) olarak karşımıza çıkmaktadır. Yury Zuev, kelimenin 'tarla halkı, tarla Hunları' (Tabgac 渾 Hún < MC *ɣuən).
Tarihte Kırgızlar
Ön-Kırgızlar
Çin ve Arap kaynaklarında yeşil ve mavi gözlü, kızıl saçlı-sarışın olarak geçen Kırgızlar en eski Türk halklarından biridir. Ön-Kırgızların Moğol kabileleriyle yaptıkları evlilikler sonucu günümüz Kırgızları ortaya çıkmıştır. Tuva Türkleri, Oğuz Türkleri, Kıpçak Türkleri gibi Türklerinden oluşmuşlardır. M.Ö.250 yıllarında Yenisey Kırgızları olarak Yenisey (eski dilde Ene-say, Tuva Türkçesinde Ulug-hem) vadisi boyunca uzanan bölgelerde, şimdiki Rusya Federasyonu içindeki Krasnoyarsk bölgelerinde yaygın olarak yaşıyorlardı.Yenisey Nehri boyunda yaylak-kışlak tarzı bir hayat süren Kırgızlar, Milattan sonra birinci yüzyılda Hun diye de bildiğimiz Hiung-nu devletini oluşturdular. Hiung-nuların dağılması üzerine Kırgız Türkleri, Yenisey Kırgız Kağanlığı'nı veya Hanlığı'nı kurdular. Dördüncü yüzyılda kurulan Yenisey Kırgız Hanlığı, Baykal Gölü'nden Tibet’e kadar genelde Türk topluluklarının yaşadığı bölgelerde hakim oldu. Günümüzdeki Hakas Kırgızları, bu dönemde ana kütleden koptular.[]
6. yüzyılda kurulan Göktürk Kağanlığı ile tıpkı Oğuzlar gibi birlik kurmayı kabul etmeyen Kırgızlar, Çin'in güçlenmesinden tedirgin olup Mukan Kağan döneminde Göktürklere bağlandılar. Böylece Türk toplulukları Göktürkler sayesinde tek bayrak altına tekrar toplandılar. Göktürklerin Çin hakimiyeti altına girdiği 630-680 yılları arasında Kırgızlar Çin işgaline karşı başkaldırıp ayrı olarak yaşadılar.[]
İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurulmasıyla yeniden Göktürk Kağanlığı ile birleştiler. Kırgızlar bu dönemde sık sık yönetime ayaklandılar. Kırgızlar, Göktürk Kağanlığı'ndan sonra Uygur Kağanlığı hakimiyetine girdiler. 840 senesinde Uygur Kağanlığını yıkarak kendi kurdular.
Çağdaş Kırgız Halkı'nın Doğuşu
Kırgızlar 840 yılında Türk tarih sahnesinde önemli bir adım attılar ve Ötüken ve çevresini ele geçirdiler. Bugünkü Kırgız kültürünün temelini oluşturdular.
Kırgızlar 840 yılında Orhun bölgesine giderek Uygur hakimiyetini ortadan kaldırdılar ve Orta Asya hakimiyetini ele geçirdiler. Türk Kağanlıklarının millî merkezi Ötüken olmak üzere Kırgız Kağanlığı kuruldu. Karahanlılar'ın tesiriyle İslam dinini kabul ettiler. Kırgız kaynaklarına göre, 10. yüzyılda 200 bin müslüman Kırgız ailesi vardı.
920 yılında Moğol Kitan devleti, Kırgızları baskıya uğratarak, Tanrı dağları çevresine göç etmelerine sebep oldu. 1 Yenisey nehri kıyılarında Göktürk harfleriyle yazılmış yazıtlar bıraktılar.
Kırgızlar, Moğollardan sonra Timur ve Özbek Hanlığı içerisinde yaşadılar. Daha sonra 17. yüzyılın sonlarına kadar "hanlık" seviyesinde varlıklarını devam ettirmişlerdir. 1870'lerde Hokand Hanlığı'yla beraber hareket eden Kırgızlar, Ruslar'ın Hokand Hanlığı'nı yıkmasıyla beraber Rus hakimiyetine girdi. 1863'te kurulan Orta Asya Rus Generalliği'ne bağlanan Kırgızlar, Rus çarına karşı sürekli ayaklanmıştır. Pek çok Kırgız kabilesi Afganistan'a ve Uygur bölgesine göçmüştür.
Kırgızlar, 1917'de Rusya'da meydana gelen ihtilal sebebiyle Orta Asya'da kurulan ve 1918 yılının sonunda yıkılan bağımsız Alaş Orda'ya katıldılar. Sovyet-Ruslar bölgeyi 1918'de tekrar ele geçirmiştir. 1920'de Kırgız bölgesini içine alan "Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" içerisinde yaşayan Kırgızlara bu dönemde Kara-Kırgız adı verilmiştir. Deşt-i Kıpçak bölgesi'nde yaşayanlara ise Kazak-Kırgızlar adı verilmiştir. 1924'te Kazak-Kırgızları ile Kara-Kırgızlar birbirinden kopmuştur. Kara-Kırgızlar yani günümüz Kırgızları, 1924'te "Kara-Kırgızları Özerk Oblastı" halkını oluşturmuşlardır ve 1926'da "Kırgızistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" nin kurulmasıyla Kırgızlar, ulusallaşmıştır.
Yaşadıkları Yerler
10. yüzyılda yaşamış ünlü Türk Dünyası araştırmacısı Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divanı Lügati Türk adlı eserde Türk Dünyasının coğrafyası tarif edilirken Kırgızların yeri de anlatılmıştır. Kitapta Türk Dünyasının en batısında Roma ülkesine yakın olan Beçenek Türkleri, en doğusunda ise Kıtay (Çin) ülkesine yakın Kırgız Türkleri şeklinde yazılmıştır. Bu iki Türk topluluklarının arasında ise Kıpçak, Oğuz, Yemek, Başgırd, Basmıl, Kayı, Yabaku, Tatar Türkleri olduğu belirtilmiştir. Yine aynı eserde Kırgızların konuştuğu dilinin en arı Türkçe olduğu tanımlaması yapılmıştır. Eski zamanlarda Türkiye'ye göç eden Türkistan toplulukları arasında Ötüken ve Yenisey dolaylarından Moğol soykırımdan kaçan bazı Kırgız toplulukları da gelmiştir. Mesela Eskişehir'in Günyüzü ilçesi Ayvalı köyü halkı arasında Kırgız sülalesinden gelenler mevcuttur. Dünya'da 5 milyonu aşan Kırgız halkı yaşamaktadır. 3.35 milyonu Kırgızistan'da, en büyük azınlık olarak 410 bini Özbekistan'da, 210 bini Çin'de, 81 bini Tacikistan'da, 32 bini Rusya'da, 40 bini Kazakistan'da 4 bini Türkiye'de ve 3 bini Ukrayna'da bulunmaktadır.
Din
Kırgızlar ağırlıklı olarak Sünni (Hanefi) Müslümanlardır.İslam ilk olarak 7. ve 8. yüzyıllarda ipek yolu boyunca seyahat eden Arap tüccarlar tarafından tanıtıldı. 8. yüzyılda Ortodoks İslam, Özbekler ile birlikte Fergana Vadisi'ne ulaştı. Bununla birlikte, 10. yüzyıl Farsça metni Hudud el-alam'da Kırgızlar hala "ateşe saygı duyan ve ölüleri yakan" bir halk olarak tanımlandı.
Kırgızlar 17. yüzyılın ortalarında İslam'a geçmeye başladı. Tasavvuf misyonerleri dönüşüm önemli bir rol oynamıştır. 19. yüzyıla gelindiğinde, Kırgızlar dindar Müslümanlar olarak kabul edildi ve bazıları Hac yaptı.
Ateizm, Rus komünist etkisi altındaki kuzey bölgelerinde bir miktar takipçiye sahiptir. Bugün itibarıyla, Şamanizmin birkaç kültürel ritüeli, özellikle Kırgızistan'ın merkezinde, İslam'ın yanında hala uygulanmaktadır. Temmuz 2007'de yapılan bir röportajda, Kırgızistan'ın eski Cumhurbaşkanı Askar Akayev'in kızı , komünist etki altına giren kuzey kesiminde bile İslam'ın giderek daha fazla kök saldığını belirtti. Birçok caminin inşa edildiğini ve Kırgızların "kendilerini İslam'a giderek daha fazla adadıklarını" vurguladı.
Şamanizm ve totemizm de dahil olmak üzere birçok eski yerli inanç ve uygulama, İslam ile senkronize olarak bir arada bulunmuştur. Çoğu kadın olan şamanlar, cenazelerde, anıtlarda ve diğer tören ve ritüellerde hala önemli bir rol oynamaktadır. Kuzey ve Güney Kırgızlar arasındaki bu bölünme, Müslüman uygulamalarına dini bağlılıklarında bugün hala görülebilir.
Kültür
Kırgız Türkleri, yakın dönemde yerleşik hayata geçmiş bir toplumdur. Bayraklarındaki güneş benzeri şekil, bunun bir özetidir ve Kırgız otlaklarının ortasında, ocağın dumanının dışarı çıkmasını sağlayan boşlukla özdeşleşmektedir.
Kırgızlar asıl olarak dağlarda yaşayan ve buna bağlı olarak da dünyanın en iyi çadırını geliştirmiş Türk toplumudur. Ülkenin büyük bir kesimi dağlarla çevrilmiş olan Kırgızistan'da hâlen dağda göçebe hayatı yaşayan Kırgızlar vardır. Eski Türklerde olduğu gibi yazın yaylada, kışın ise kışlakta yaşanılmaktadır. Rusya'nın işgaline uğradığında ilk defa yerleşik düzene geçmiştir.
Toplum
Kırgızistan çok uluslu bir ülkedir. Ülkenin % 90'ı aşkını Türklerden oluşmaktadır. Türk topluluklarından % 70 oranında Kırgız Türkleri, % 15 oranında Özbek Türkleri oluşturur. Kırgızistan'daki Türk toplulukları olan Kırgız Türkleri, Özbek Türkleri, Ahıska Türkleri, Uygur Türkleri ve kazak türkleri Türk Birliği'nin kurulmasını büyük oranda istemesine rağmen ülkenin azınlığı olan Ruslar ve Türk olmayan başka uluslar Türk Birliği kurulmasını istememektedir. Kırgızistan'da ilk kez bir cumhurbaşkanı Türk Birliği'nin kurulmasından yana fikrini belirtmiştir. Kırgız Türkleri, Özbekistan ve Özbek Türklerinin hem Türk Birliği ve Orta Asya (ya da Türkistan) Birliği karşısında görülmeleri hem de kararsız davranışları sebebiyle ülkenin çok nüfuslu topluluğu Özbeklere soğuk bakmaktadır.
Uluslararası İlişkiler ve Siyaset
Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ilişkiler Kırgızistan'ın bağımsızlığı ile iyi olmuştur. Kırgızistan'ın cumhurbaşkanı Almazbek Atambayev, Türkiye'yi çok seven ve Türkiye ile her alanda birlik kurmak isteyen bir lider olmuştur. Atambayev, TBMM'deki ve Azerbaycan Meclisindeki söylemleri ile gerek Türkiye ve gerekse Azerbaycan halkı gözünde çok sevilmiştir.
Genetik bulgular
Bölge | Ulus | N (örnekleme) | R-Z2125 | R-Z93* | R-Z95* | |||
sayı | frekans (%) | sayı | frekans (%) | sayı | frekans (%) | |||
Güney Sibirya | Kırgızlar | 104 | 91 | 34.5% | 12 | 6.0% | 0 | 0.0% |
Güney Sibirya | Altaylılar | 17 | 0 | 0.0% | 16 | 17.6% | 0 | 0.0% |
Güney Sibirya | Hakaslar | 24 | 0 | 0.0% | 24 | 26.4% | 0 | 0.0% |
Güney Sibirya | Özbekler | 30 | 16 | 6.1% | 0 | 0.0% | 3 | 12.0% |
Güney Asya | Paştunlar | 46 | 39 | 14.8% | 1 | 1.1% | 0 | 0.0% |
Güney Asya | Tacikler | 34 | 16 | 6.1% | 3 | 3.3% | 0 | 0.0% |
Güney Sibirya | Türkmenler | 12 | 8 | 3.0% | 2 | 2.2% | 1 | 4.0% |
Peter Underhill ve arkadaslari 2014. |
Haplogrup R1a19 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Türk halkları içerisinde en fazla Kıpçak grubu halklarda (Kırgız ve Altaylılar) görülmektedir. Altaylılar ve Kırgızlarda çok yüksek oranda görülen R1a, doğuda Moğolistan’da %2 oranlarına düşmektedir. R1a, günümüzde Kırgızlar, Çuvaşlar, Altaylılar ve Özbeklerde en fazla görülen Y-DNA haplogruplarındandır. Bu haplogrup, Araplarda ve Kuzey Afrika’da da görülmektedir. Ancak R1a’nın önemli bir kısmının o bölgelere sonradan Memluk askerler yoluyla geldiği düşünülmektedir. Bu haplogrubun, Türk halklarında görülme oranları aşağıda yer almaktadır:
Kırgızlar %63.5 (Wells 2001), Afganistan Özbekleri %27 (Cristifaro 2013), Kazan Tatarları %20 (Trofimov 2007), Gagavuzlar %19 (Eupedia), İran Türkleri %19 (Grugni 2012), Uygurlar %16 (Shou 2010), Kazaklar %15 (FTDNA 2015), Çin Özbekleri %13 (Shou 2010), Türkmenler %7 (Wells 2001), Türkiye %7 (Cinnioğlu).
Ayrıca bakınız
- Çin Kırgızları
- Yenisey Kırgızları
- Tarbagatay Kırgızları
- Pamir Kırgızları
- Van Kırgızları (Ulupamir Kırgızları)
Dış bağlantılar
- Modern Dönem Kırgız Urukları ve Kırgız Diyalekt Coğrafyası, Dr. Aygül AKMATOVA10 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Kırgız Halkı16 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Kırgız Tarihi 22 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Manas Destanı
- Kırgızistan Cumhuriyeti Başkanlığı2 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- KIRGIZ TÜRKLERİ Kültür ve Yardımlaşma Derneği Resmî İnternet Sayfası[]
- Van Erçiş Ulupamir Kırgız köyü6 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 20 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 8 Eylül 2022.
- ^ (PDF). 7 Ekim 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2011.
- ^ "2010 census)". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Mart 2021.
- ^
- ^ Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
- ^ a b "Kыргыз этнониминин этимологиясы тууралуу".
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 27 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Şubat 2021.
- ^ Pulleyblank, E.G (1990). "The Name of the Kirghiz". Central Asiatic Journal. Wiesbaden: Harrassowitz. s. 34 (1–2): 98–108. 8 Ağustos 2018 tarihinde
|arşiv-url=
kullanmak için|url=
gerekiyor () arşivlendi. - ^ Yury Zuev (1960). "Horse Tamgas from Vassal Princedoms (translation of 8-10th century Chinese Tanghuiyao)". Kazakh SSR Academy of Sciences. ss. 103, 128 (Rusça).
- ^ . web.archive.org. 8 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2021.
- ^ Levi, Scott Cameron; Sela, Ron (2010). Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources (İngilizce). Indiana University Press. ISBN . 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Temmuz 2021.
- ^ Akiner, Shirin (1986). Islamic peoples of the Soviet Union : with an appendix on the non-Muslim Turkic peoples of the Soviet Union : an historical and statistical handbook. 2nd ed. Londra: KPI. ISBN . OCLC 17840543.
- ^ . web.archive.org. 6 Kasım 2010. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2021.
- ^ "Underhill et al. 2014 / Supplementary Tables 1-5 (xls 469K)". 7 Eylül 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
- V.V. Bartold, The Kyrgyz: A Historical Essay, Frunze, 1927. Reprinted in V.V. Bartold, Collected Works, Volume II, Part 1, Izd. Vostochnoi Literatury, Moscow, 1963, p. 480
- Abramzon S.M. The Kirgiz and their ethnogenetical historical and cultural connections, Moscow, 1971, p. 45
- Zuev, Yu.A., Horse Tamgas from Vassal Princedoms (Translation of Chinese composition "Tanghuyao" of 8-10th centuries), Kazakh SSR Academy of Sciences, Alma-Ata, 1960, p. 103
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Vikipedi nin kalite standartlarina ulasabilmesi icin bu maddenin veya bir bolumundeki ansiklopedik olmayan icerigin temizlenmesi gerekmektedir Goruslerinizi lutfen tartisma sayfasinda belirtiniz Temmuz 2021 Bu maddenin Vikipedi nin kalite standartlarina uyabilmesi icin tamamen yeniden yazilmasi gerekmektedir Sayfayi duzenleyerek bu konuda yardimci olabilirsiniz Goruslerinizi lutfen tartisma sayfasinda belirtiniz Temmuz 2021 Kirgizlar Kirgizca Kyrgyzdar cogunlugu Kirgizistan da yasayan Turk halki Turklerin bilinen en eski yazili belgeleri olan Yenisey ve Orhon Yazitlari nda Kirgizlar tarihleri cok eskiye dayanan Turk kavimleri arasinda zikredilmektedir Kirgizlar Kirgiz TurkleriOnemli nufusa sahip bolgelerKirgizistan5 000 000 2022 Ozbekistan274 400 2017 Cin186 708 2010 Tacikistan60 751 2010 Rusya32 000 1 Kazakistan40 000 2 Turkiye4 000 3 Ukrayna3 000 4 DillerKirgizca Rusca Cin tarihi kaynaklarinda ise Kirgizlar ilk kez M O 201 yilinda Hunlar zamanindaki olaylar anlatilirken ortaya cikmakta ve Kirgizlarin bilinen ilk devletlerini M O 2 yuzyilda bugunku Kirgizistan topraklarindan doguya ve kuzey doguya uzanan bolgede Tanri Daglarinin dogu ve kuzey dogusunda kurduklari anlasilmaktadir EtimolojiKirgizlarin etnik kokenine dair cesitli teoriler vardir Eskimis bir cogul eki olan iz ile Turkce kirk kelimesinden turedigi soylenir bu nedenle Kirgizca kelimenin tam anlamiyla kirk kabileden olusan bir konfederasyon anlamina gelir Ayni zamanda bozulmaz ayirt edilemez olumsuz veya yenilmez anlamina gelir ve ayni zamanda kurucu bir efsaneye gore 40 kabileyi Hitaylar a karsi birlestiren destansi kahraman Manas ile olan iliskisi anlamina gelir Yuan Tarihinde 1370 yilinda kaydedilen rakip bir efsane bozkir anavataninda dogan 40 kadinla ilgilidir Kelimenin en eski kayitlarinin Cin transkripsiyonlari Gekun 鬲昆 kek kuen lt Eski Cince krek kun ve Jiankun 堅昆 ken kuen lt Eski Cince ken kun olarak karsimiza cikmaktadir Yury Zuev kelimenin tarla halki tarla Hunlari Tabgac 渾 Hun lt MC ɣuen Tarihte KirgizlarPamirli KirgizOn Kirgizlar Cin ve Arap kaynaklarinda yesil ve mavi gozlu kizil sacli sarisin olarak gecen Kirgizlar en eski Turk halklarindan biridir On Kirgizlarin Mogol kabileleriyle yaptiklari evlilikler sonucu gunumuz Kirgizlari ortaya cikmistir Tuva Turkleri Oguz Turkleri Kipcak Turkleri gibi Turklerinden olusmuslardir M O 250 yillarinda Yenisey Kirgizlari olarak Yenisey eski dilde Ene say Tuva Turkcesinde Ulug hem vadisi boyunca uzanan bolgelerde simdiki Rusya Federasyonu icindeki Krasnoyarsk bolgelerinde yaygin olarak yasiyorlardi Yenisey Nehri boyunda yaylak kislak tarzi bir hayat suren Kirgizlar Milattan sonra birinci yuzyilda Hun diye de bildigimiz Hiung nu devletini olusturdular Hiung nularin dagilmasi uzerine Kirgiz Turkleri Yenisey Kirgiz Kaganligi ni veya Hanligi ni kurdular Dorduncu yuzyilda kurulan Yenisey Kirgiz Hanligi Baykal Golu nden Tibet e kadar genelde Turk topluluklarinin yasadigi bolgelerde hakim oldu Gunumuzdeki Hakas Kirgizlari bu donemde ana kutleden koptular kaynak belirtilmeli Mogol istilasi oncesinde Avrasya 6 yuzyilda kurulan Gokturk Kaganligi ile tipki Oguzlar gibi birlik kurmayi kabul etmeyen Kirgizlar Cin in guclenmesinden tedirgin olup Mukan Kagan doneminde Gokturklere baglandilar Boylece Turk topluluklari Gokturkler sayesinde tek bayrak altina tekrar toplandilar Gokturklerin Cin hakimiyeti altina girdigi 630 680 yillari arasinda Kirgizlar Cin isgaline karsi baskaldirip ayri olarak yasadilar kaynak belirtilmeli Ikinci Dogu Gokturk Kaganligi nin kurulmasiyla yeniden Gokturk Kaganligi ile birlestiler Kirgizlar bu donemde sik sik yonetime ayaklandilar Kirgizlar Gokturk Kaganligi ndan sonra Uygur Kaganligi hakimiyetine girdiler 840 senesinde Uygur Kaganligini yikarak kendi kurdular Cagdas Kirgiz Halki nin Dogusu Kirgizlar 840 yilinda Turk tarih sahnesinde onemli bir adim attilar ve Otuken ve cevresini ele gecirdiler Bugunku Kirgiz kulturunun temelini olusturdular Kirgizlar 840 yilinda Orhun bolgesine giderek Uygur hakimiyetini ortadan kaldirdilar ve Orta Asya hakimiyetini ele gecirdiler Turk Kaganliklarinin milli merkezi Otuken olmak uzere Kirgiz Kaganligi kuruldu Karahanlilar in tesiriyle Islam dinini kabul ettiler Kirgiz kaynaklarina gore 10 yuzyilda 200 bin musluman Kirgiz ailesi vardi 920 yilinda Mogol Kitan devleti Kirgizlari baskiya ugratarak Tanri daglari cevresine goc etmelerine sebep oldu 1 Yenisey nehri kiyilarinda Gokturk harfleriyle yazilmis yazitlar biraktilar Kirgizlar Mogollardan sonra Timur ve Ozbek Hanligi icerisinde yasadilar Daha sonra 17 yuzyilin sonlarina kadar hanlik seviyesinde varliklarini devam ettirmislerdir 1870 lerde Hokand Hanligi yla beraber hareket eden Kirgizlar Ruslar in Hokand Hanligi ni yikmasiyla beraber Rus hakimiyetine girdi 1863 te kurulan Orta Asya Rus Generalligi ne baglanan Kirgizlar Rus carina karsi surekli ayaklanmistir Pek cok Kirgiz kabilesi Afganistan a ve Uygur bolgesine gocmustur Kirgizlar 1917 de Rusya da meydana gelen ihtilal sebebiyle Orta Asya da kurulan ve 1918 yilinin sonunda yikilan bagimsiz Alas Orda ya katildilar Sovyet Ruslar bolgeyi 1918 de tekrar ele gecirmistir 1920 de Kirgiz bolgesini icine alan Turkistan Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti icerisinde yasayan Kirgizlara bu donemde Kara Kirgiz adi verilmistir Dest i Kipcak bolgesi nde yasayanlara ise Kazak Kirgizlar adi verilmistir 1924 te Kazak Kirgizlari ile Kara Kirgizlar birbirinden kopmustur Kara Kirgizlar yani gunumuz Kirgizlari 1924 te Kara Kirgizlari Ozerk Oblasti halkini olusturmuslardir ve 1926 da Kirgizistan Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nin kurulmasiyla Kirgizlar ulusallasmistir Yasadiklari Yerler10 yuzyilda yasamis unlu Turk Dunyasi arastirmacisi Kasgarli Mahmut tarafindan yazilan Divani Lugati Turk adli eserde Turk Dunyasinin cografyasi tarif edilirken Kirgizlarin yeri de anlatilmistir Kitapta Turk Dunyasinin en batisinda Roma ulkesine yakin olan Becenek Turkleri en dogusunda ise Kitay Cin ulkesine yakin Kirgiz Turkleri seklinde yazilmistir Bu iki Turk topluluklarinin arasinda ise Kipcak Oguz Yemek Basgird Basmil Kayi Yabaku Tatar Turkleri oldugu belirtilmistir Yine ayni eserde Kirgizlarin konustugu dilinin en ari Turkce oldugu tanimlamasi yapilmistir Eski zamanlarda Turkiye ye goc eden Turkistan topluluklari arasinda Otuken ve Yenisey dolaylarindan Mogol soykirimdan kacan bazi Kirgiz topluluklari da gelmistir Mesela Eskisehir in Gunyuzu ilcesi Ayvali koyu halki arasinda Kirgiz sulalesinden gelenler mevcuttur Dunya da 5 milyonu asan Kirgiz halki yasamaktadir 3 35 milyonu Kirgizistan da en buyuk azinlik olarak 410 bini Ozbekistan da 210 bini Cin de 81 bini Tacikistan da 32 bini Rusya da 40 bini Kazakistan da 4 bini Turkiye de ve 3 bini Ukrayna da bulunmaktadir DinKirgizlar agirlikli olarak Sunni Hanefi Muslumanlardir Islam ilk olarak 7 ve 8 yuzyillarda ipek yolu boyunca seyahat eden Arap tuccarlar tarafindan tanitildi 8 yuzyilda Ortodoks Islam Ozbekler ile birlikte Fergana Vadisi ne ulasti Bununla birlikte 10 yuzyil Farsca metni Hudud el alam da Kirgizlar hala atese saygi duyan ve oluleri yakan bir halk olarak tanimlandi Kirgizlar 17 yuzyilin ortalarinda Islam a gecmeye basladi Tasavvuf misyonerleri donusum onemli bir rol oynamistir 19 yuzyila gelindiginde Kirgizlar dindar Muslumanlar olarak kabul edildi ve bazilari Hac yapti Ateizm Rus komunist etkisi altindaki kuzey bolgelerinde bir miktar takipciye sahiptir Bugun itibariyla Samanizmin birkac kulturel ritueli ozellikle Kirgizistan in merkezinde Islam in yaninda hala uygulanmaktadir Temmuz 2007 de yapilan bir roportajda Kirgizistan in eski Cumhurbaskani Askar Akayev in kizi komunist etki altina giren kuzey kesiminde bile Islam in giderek daha fazla kok saldigini belirtti Bircok caminin insa edildigini ve Kirgizlarin kendilerini Islam a giderek daha fazla adadiklarini vurguladi Samanizm ve totemizm de dahil olmak uzere bircok eski yerli inanc ve uygulama Islam ile senkronize olarak bir arada bulunmustur Cogu kadin olan samanlar cenazelerde anitlarda ve diger toren ve rituellerde hala onemli bir rol oynamaktadir Kuzey ve Guney Kirgizlar arasindaki bu bolunme Musluman uygulamalarina dini bagliliklarinda bugun hala gorulebilir KulturKirgiz Turkleri yakin donemde yerlesik hayata gecmis bir toplumdur Bayraklarindaki gunes benzeri sekil bunun bir ozetidir ve Kirgiz otlaklarinin ortasinda ocagin dumaninin disari cikmasini saglayan boslukla ozdeslesmektedir Kirgizlar asil olarak daglarda yasayan ve buna bagli olarak da dunyanin en iyi cadirini gelistirmis Turk toplumudur Ulkenin buyuk bir kesimi daglarla cevrilmis olan Kirgizistan da halen dagda gocebe hayati yasayan Kirgizlar vardir Eski Turklerde oldugu gibi yazin yaylada kisin ise kislakta yasanilmaktadir Rusya nin isgaline ugradiginda ilk defa yerlesik duzene gecmistir ToplumKirgizistan cok uluslu bir ulkedir Ulkenin 90 i askini Turklerden olusmaktadir Turk topluluklarindan 70 oraninda Kirgiz Turkleri 15 oraninda Ozbek Turkleri olusturur Kirgizistan daki Turk topluluklari olan Kirgiz Turkleri Ozbek Turkleri Ahiska Turkleri Uygur Turkleri ve kazak turkleri Turk Birligi nin kurulmasini buyuk oranda istemesine ragmen ulkenin azinligi olan Ruslar ve Turk olmayan baska uluslar Turk Birligi kurulmasini istememektedir Kirgizistan da ilk kez bir cumhurbaskani Turk Birligi nin kurulmasindan yana fikrini belirtmistir Kirgiz Turkleri Ozbekistan ve Ozbek Turklerinin hem Turk Birligi ve Orta Asya ya da Turkistan Birligi karsisinda gorulmeleri hem de kararsiz davranislari sebebiyle ulkenin cok nufuslu toplulugu Ozbeklere soguk bakmaktadir Uluslararasi Iliskiler ve SiyasetKirgizistan ile Turkiye arasindaki iliskiler Kirgizistan in bagimsizligi ile iyi olmustur Kirgizistan in cumhurbaskani Almazbek Atambayev Turkiye yi cok seven ve Turkiye ile her alanda birlik kurmak isteyen bir lider olmustur Atambayev TBMM deki ve Azerbaycan Meclisindeki soylemleri ile gerek Turkiye ve gerekse Azerbaycan halki gozunde cok sevilmistir Genetik bulgularOrta Asya da R1a Z2125 Z93 ve Z95 dagilimi Bolge Ulus N ornekleme R Z2125 R Z93 R Z95 sayi frekans sayi frekans sayi frekans Guney Sibirya Kirgizlar 104 91 34 5 12 6 0 0 0 0 Guney Sibirya Altaylilar 17 0 0 0 16 17 6 0 0 0 Guney Sibirya Hakaslar 24 0 0 0 24 26 4 0 0 0 Guney Sibirya Ozbekler 30 16 6 1 0 0 0 3 12 0 Guney Asya Pastunlar 46 39 14 8 1 1 1 0 0 0 Guney Asya Tacikler 34 16 6 1 3 3 3 0 0 0 Guney Sibirya Turkmenler 12 8 3 0 2 2 2 1 4 0 Peter Underhill ve arkadaslari 2014 Haplogrup R1a19 Agustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Turk halklari icerisinde en fazla Kipcak grubu halklarda Kirgiz ve Altaylilar gorulmektedir Altaylilar ve Kirgizlarda cok yuksek oranda gorulen R1a doguda Mogolistan da 2 oranlarina dusmektedir R1a gunumuzde Kirgizlar Cuvaslar Altaylilar ve Ozbeklerde en fazla gorulen Y DNA haplogruplarindandir Bu haplogrup Araplarda ve Kuzey Afrika da da gorulmektedir Ancak R1a nin onemli bir kisminin o bolgelere sonradan Memluk askerler yoluyla geldigi dusunulmektedir Bu haplogrubun Turk halklarinda gorulme oranlari asagida yer almaktadir Kirgizlar 63 5 Wells 2001 Afganistan Ozbekleri 27 Cristifaro 2013 Kazan Tatarlari 20 Trofimov 2007 Gagavuzlar 19 Eupedia Iran Turkleri 19 Grugni 2012 Uygurlar 16 Shou 2010 Kazaklar 15 FTDNA 2015 Cin Ozbekleri 13 Shou 2010 Turkmenler 7 Wells 2001 Turkiye 7 Cinnioglu Ayrica bakinizCin Kirgizlari Yenisey Kirgizlari Tarbagatay Kirgizlari Pamir Kirgizlari Van Kirgizlari Ulupamir Kirgizlari Dis baglantilarModern Donem Kirgiz Uruklari ve Kirgiz Diyalekt Cografyasi Dr Aygul AKMATOVA10 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kirgiz Halki16 Aralik 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kirgiz Tarihi22 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Manas Destani Kirgizistan Cumhuriyeti Baskanligi2 Subat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde KIRGIZ TURKLERI Kultur ve Yardimlasma Dernegi Resmi Internet Sayfasi olu kirik baglanti Van Ercis Ulupamir Kirgiz koyu6 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Kaynakca Arsivlenmis kopya PDF 20 Agustos 2022 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 8 Eylul 2022 PDF 7 Ekim 2009 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 19 Mayis 2011 2010 census 24 Eylul 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Mart 2021 Kildioglu Mehmet 2006 IX XVI asirlarda Yenisey Irtis bolgesinde Kirgiz Kipcak iliskileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde A U Turkiyat Arastirmalari Enstitusu Dergisi sayi 30 sayfa 133 166 Erzurum 2006 a b Kyrgyz etnoniminin etimologiyasy tuuraluu a b Arsivlenmis kopya 27 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Subat 2021 Pulleyblank E G 1990 The Name of the Kirghiz Central Asiatic Journal Wiesbaden Harrassowitz s 34 1 2 98 108 8 Agustos 2018 tarihinde arsiv url kullanmak icin url gerekiyor yardim arsivlendi Eksik ya da bos url yardim Yury Zuev 1960 Horse Tamgas from Vassal Princedoms translation of 8 10th century Chinese Tanghuiyao Kazakh SSR Academy of Sciences ss 103 128 Rusca Eksik ya da bos url yardim web archive org 8 Nisan 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Temmuz 2021 Levi Scott Cameron Sela Ron 2010 Islamic Central Asia An Anthology of Historical Sources Ingilizce Indiana University Press ISBN 978 0 253 35385 6 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 5 Temmuz 2021 Akiner Shirin 1986 Islamic peoples of the Soviet Union with an appendix on the non Muslim Turkic peoples of the Soviet Union an historical and statistical handbook 2nd ed Londra KPI ISBN 0 7103 0188 X OCLC 17840543 web archive org 6 Kasim 2010 8 Mart 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Temmuz 2021 Underhill et al 2014 Supplementary Tables 1 5 xls 469K 7 Eylul 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 12 Eylul 2016 V V Bartold The Kyrgyz A Historical Essay Frunze 1927 Reprinted in V V Bartold Collected Works Volume II Part 1 Izd Vostochnoi Literatury Moscow 1963 p 480 Abramzon S M The Kirgiz and their ethnogenetical historical and cultural connections Moscow 1971 p 45 Zuev Yu A Horse Tamgas from Vassal Princedoms Translation of Chinese composition Tanghuyao of 8 10th centuries Kazakh SSR Academy of Sciences Alma Ata 1960 p 103