Luvi Dili

Luvice veya Luvi dili Anadolu dillerine mensup bir dildir. Aynı zamanda Hititlerin de hiyeroglif yazılarında kullandıkları dildir. Mısır ve Girit hiyeroglif yazısından farklı olan bu hiyeroglif yazısı, daha çok mühürlerde ve kaya anıtları gibi büyük yazıtlarda kullanılmıştır.

Luvice
luvili
Bölge	Anadolu-Türkiye) Kuzey Suriye
Ölü dil	M.Ö - 600'ler
Dil ailesi	Hint-Avrupa Anadolu dilleri (Luvi dilleri) Luvice
Dil kodları
ISO 639-3	Çeşitli: xlu – Çivi yazısı hlu – Luvi hiyeroglifleri
Glottolog	luvi1235

Luvi dili muhtemelen döneminin en geniş sâhasında ve en çok konuşulan Anadolu diliydi ve Anadolu'da M.Ö. II. ve I. binyıllarda konuşuldu. Farklı yazı sistemlerinin kullanıldığı Çivi Yazısı Luvice ve Hiyeroglif Luvice olmak üzere iki değişke veya lehçeye bölünür. Lakin bu iki değişkenin tek bir dil mi yoksa yakından ilişkili olan iki dil mi olduğu konusunda da ortak ve net olan bir fikri birlikte yoktur.

Luvi etnonimi ve Luvili dil adlandırması Luvilerin yaşadığı bölgenin adı olan Luviya yer adından gelmektedir ve Luviya (Luvia) toponimi ise (Hitit yasa) kitâbelerinde onaylanır.

Tasnîflendirme

(Luvi dilleri), Hititçe, Palāca ve Lidyaca ile birlikte M.Ö I. binyıl gibi erken bir tarihte Anadolu dilleri dil ailesini oluşturur. Luvi dilleri (Luvik) tâbiriyse Çivi Yazısı Luvice ve Hiyeroglif Luvice lehçelerine ilāve olarak, Anadolu dilleri içinde artık Luvice ile çok daha yakından ilişkili olarak bahsedilen ve tanımlanır olan Likyaca, Karca, Milyanca → Likya B veya Likya II olarak da bilinir) ve Pamfilya'nın Pisidyaca ve Sidece dillerini de içerir ve kapsamaktadır ve Luvice Luvi dilleri grubuna ismini de vermiş tek bir dil olarak bu alt dil grubunun veya öbeğinin içerisinde en iyi derecede belgelenmiş ve araştırılmış olunanıdır.

Bu doğrultuda Luvice diğer Luvi dillerinden olan Likyaca diliyle de en yakından ilişkili olan bir dildi ve bazı dilbilimciler Likya dilinin de doğrudan Luvicenin halefi olduğunu ve onun soyundan geldiğini veyahut bir lehçesi bile olabileceğini düşünüp öne sürerlerken, diğerleri tarafından bu hipotez kesin olarak reddedilir.

Luviceyi az çalışılmış ve oldukça da az bilinen iki dil olan Pisidyaca ve Sidece dillerinden de ayırmak zordur; ve bu iki dilin Luvicenin birer geç türevleri oldukları da göz ardı edilmemelidir. Öte yandan, Karya dili ise Luviceden daha da belirgin bir şekilde ayırt edilebilir olan tek Luvik dildir. Luvice daha kadîm ve arkaik bir Hint-Avrupa dilinin tipik özelliklerini de gösterir ve bazı bitişkenli öğeler de içeren bükünlü bir belirtmeli dildir. Luvicenin yapı bilgisi Hititçe ile büyük benzerlikler gösterir.

Yazım ve lehçeler

Luvice farklı zamanlarda farklı iki yazı sistemiyle yazılmış ve birbiriyle yakından ilişkili olan birkaç lehçeye bölünmüştür. Bunlardan biri, Hitit diline uyarlanmış Eski Babil (Akadçaya yakın) çivi yazısı biçimini kullanan Çivi Yazısı Luvice lehçesidir. Diğeriyse kendine münhasır bir yerli hiyeroglif yazım sistemiyle yazılmış olan Hiyeroglif Luvice lehçesidir. Lehçeler arasındaki farklar asgarî seviyededir ve ancak sözcük dağarcığını, biçem ve dilbilgisini etkilemeye yetecek kadardır ve bunlarla ilgilidir. Bununla birlikte iki yazım sisteminin farklı ortografik yazım kuralları da bazı farklılıklarını gizleyebilir.

Çivi yazılı Luvice metinler, Hitit İmparatorluğunun başkenti olan Hattuşaş'taki tablet arşivlerinde onaylanan Luvice metinlerin bir külliyâtıdır; ve Fransız Hititolog Emmanuel Laroche'un (1971) "Hitit Metinleri Kataloğu'ndaki Luvice içlemeleri içeren ve çoğunlukla da ritüellerden oluşan Hitit kitâbesi CTH 757-773'ten de kaynaklanmaktadır. Çivi Yazısı Luvice birkaç lehçede yazılmıştır ve bunlardan en kolay ayırt edilebilenleri de Luvice arasına dâhledilen diğer lehçelerdir. Bunlar arasında Kizzuvatna Luvice, Ištanuva Luvice ve muhtemelen daha da yakın bir kardeş dil olan Arzava Luvice lehçesiyle bir de İmparatorluk Luvice lehçesi yer alır. İmparatorluk Luvicesi M.Ö 14 ve 13. yüzyıllara ait olan Hattuşalı kâtiplerin yerel ağız dilini temsil eder ve esās olarak Hitit metinlerinde önünde birkaç; (Glossenkeil) "îzah çivisi" olarak adlandırılan çivi yazısındaki temel gösterge öğelerle de ayırt ve tāsdik olunur.

Hiyeroglif Luvice ise (eski adlandırmada Anadolu hiyeroglifleri olarak da bilinen yerli Luvi hiyeroglif yazısıyla yazılmış olan Luvice metinlerin bir bütünsel külliyâtıdır ve Luvi hiyeroglif yazıtlarının lehçesi ise ya İmparatorluk Luvice lehçesi ya da onun soyundan gelen Demir Çağı Luvi-Arami döneminin Luvi dili gibi de görünmektedir.

Çivi Yazısı Luvice

Çivi Yazısı Luvice (veya Kizzuvatna Luvice) Hititçe'de yaygın olan çivi yazısını ve onunla ilişkili olan yazım kurallarını da uygulamış ve kullanmış olan Hitityalı kâtipler tarafından kullanılmıştır. Hitit çivi yazısı ile karşılaştırıldığında farklı olarak logogramlar (yani simgesel değeri belirlenmiş olan göstergeler) ise nadirdir. Öncelikle çivi yazısının hece göstergeleri uygulanır ve bunlar V VK veya KV türündedir. (V=Ünlü, K=Ünsüz) İlgiye değer bir özellikse kelimelerin başında da uzun ünlü harfleri belirtmek için (Latince;Scriptio Plena) “noksansız yazı”nın tutarlı ve bağımsız bir şekilde kullanılması ve uygulanmasıdır ve bu sistemde bu amaçla da ünlü harf iki kez yazılarak tekrarlanır. “Örneğin; īdi "o gider" sözcüğü i-ti yerine i-i-ti olarak yazılır veya ānda "içeri" sözcüğü an-ta yerine a-an-ta olarak yazılır.

Hiyeroglif Luvice

Hiyeroglif Luvice, Çivi Yazısı Luvice'nin aksine sadece Luvi dili için icat edilmiş yerli bir hiyeroglif yazı sistemiyle yazılmıştır. Toplamda yaklaşık "üç yüz elli göstergeden oluşan yazım sistemi, hem logografik hem de hecesel göstergelerden oluşur. Burada logogramlar birincildir ve ancak o zaman hece göstergeleri, sonrasında bu logogramlardan gelişim gösterir. Bu, “örneğin /tara/i/ hece göstergesinin de geliştiği ve açıkça dayandığı tarri-"üç" logogramından da görülebilir (vb.Hititçe téri-). Yazma sisteminin ses bilgisi kısmı KVKV dizilimi biçimindeki nadiren görülen birkaç hece göstergesinin yanı sıra, yalnızca V ya da KV dizileri için hece göstergelerini içerir. Çivi yazısı Luvice'nin aksine “noksansız yazı” kullanılmaz, ancak görme yetisi ve duyusal estetik kaygılardan kaynaklı ilāve sesli (ünlü) harf göstergeleri de kullanılabilir.

Logogram ve hece göstergelerinin kullanımı bir kelimeyi yazmanın farklı yollarıyla da sonuçlanır; tıpkı karşılaştırılabilir olduğu Sümer çivi yazısı ve Mısır hiyeroglifleri'nin yazı sistemlerinde olduğu gibi) ve burada "İnek" için kullanılan Luvice sözcüğün (Yalın-Tekil hâlinde) olduğu şeklindeki gibi örneği verilmiştir ve böylece "İnek" dört şekilde de yazılabilir. Logogramlar genelde Transkripsiyon da istisnâlar hariç büyük harfli Latince eş değeri olan bir terim ile geleneksel olarak gösterilir; ve bu durumda "Sığır" için cinsiyetten bağımsız Latince terim "Bos" ile harf çevirisi yapılır ve işlenir.

• BOS ― yalnızca logogram ile
• wa/i-wa/i-sa ― yalnızca seslemsel yazım ile
• BOS-wa/i-sa ― logogramın telâffuzunu açıklayan ve netleştiren, fonetik (sesçil) tamlamaya sahip logogram
• (BOS) wa/i-wa/i-sa ― tamlayan (anlamsal belirleyici) görevi gören ve anlamlamanın bir sığırı takip ettiğini gösteren bir logogramı, önünde bulunduran seslemsel yazım.

Bir sözcüğün başlangıcını nitelendirmek ve belirlemek için özel bir kelime-ayırıcı gösterge kullanılabilir, ancak kullanımı isteğe bağlıdır ve tek tek metinler içinde bile tutarlı değildir. Logogramlar ise (Mısır hiyeroglifleri yazımında olduğu gibi) hece göstergelerinden özel bir logogram-belirtici ile ayırt edilebilir, ancak bu ayırım yalnızca ara sıra yapılır.

Yazı tipinin yazım yönü istikāmeti açıkça tanımlanmamıştır. Soldan sağa ve sağdan sola yazılış, çift yönlü bir yazım türü olan Bustrofedon kadar da mümkündür, yani her satırda yön değişir. Yazı göstergelerinin hizalaması ise yazım yönünü takip eder. Estetik kaygılar münasebetiyle bazen göstergelerin sıralanışı da değiştirilir.

Hiyeroglif yazımda, diğer ünsüzlerden önce gelen bir n ifâde edilmez; “örneğin a-mi-za yazımı aminza okunur ve anlamına gelir. Ünsüz r ’nin özel bir konumu vardır; ve yalnızca ru hecesinin kendi göstergesi mevcuttur; diğer r içeren göstergeler, başka hece göstergelerinin üzerine eğik çizgi eklenerekten nitelenmesiyle oluşturulur. “Örneğin tu hece göstergesi tura veya turi olur. Ka ve Ki için hece göstergeleri sık sık özdeşleşir: “örneğin wa hece göstergesi wi yi de temsil edebilir ve anlamına da gelebilir. Bununla birlikte yazım tipinin geliştirilmesi esnasında, belirli heceler için a- ve i- ünlüleşmesini de ayırt eden yeni göstergeler ortaya çıkmıştır; bir göstergenin altına çift çizik atılarak onun Ka biçiminde olduğu açıkça ortaya konulur iken, altı çizili olmayan gösterge biçimi o zaman yalnızca Ki değerini korur; “örneğin za'ya karşın zi

Sesbilimi

Luvicenin sesbirim (envanter) dökümünün yeniden yapılandırılması ve inşası, esās olarak yazılı metinlerine ve diğer bilinen bir bütün Hint-Avrupa dilinin dilsel gelişimiyle olan karşılaştırılmalarına da dayanmaktadır.

Yazım sisteminden yeniden yapılandırılabilir olunabileceği gibi Luvicenin en asgari seviyedeki ünsüz mevcudunun bir dökümü de aşağıdaki tablo çizelgede sunulmuştur ve yazımda farklılaşmamış ve ayırt edilemeyen başka ünsüzlerin varlığıda mümkün ve olasıdır. Çivi yazısı Luvicedeki -ḫ- ve -ḫḫ- olarak çevirilen ve hecelenen seslerin, yutaksıl sürtünmeli ünsüzler olan (ötümlü) ʕ ve (ötümsüz) ħ sesleri olarak da yansıltılabilineceğine dair bir olasılıkta sunulur ve öyle de yorumlanmıştır. Ancak bu teminat edilemez ve bunun için küçükdilsil (ötümlü) ʁ ve (ötümsüz) χ sesleri veyahut da artdamaksıl sürtünmeli ünsüzler olan (ötümlü) ɣ ve (ötümsüz) x sesleride aynı derecede geçerli birer seçenektirler ve düşünülebilirler.

Çivi Yazısı Luvice'nin transkripsiyonlarında š geleneksel olarak s'den ayırt edilir, zira bunlar esāsen iki farklı ses için farklı göstergelerdi, ancak Luvicede her iki göstergede muhtemelen aynı s sesini veriyordu ve temsil ediyordu.

	çiftdudaksıl		dişsil-dudaksıl		dişyuvasıl		damaksıl		artdamaksıl		yutaksıl
	ötümsüz	ötümlü	ötümsüz	ötümlü	ötümsüz	ötümlü	ötümsüz	ötümlü	ötümsüz	ötümlü	ötümsüz	ötümlü
Patlamalı	p	b			t	d			k	g
Genizsil		m				n
Titretimli						r
Sürtünmeli					s	z					ħ ⟨ḫḫ⟩	ʕ ⟨ḫ⟩
Sürekli/sürtünmesiz								j
Sürekli/yansürtünmesiz				w		l

Luvicede sadece üç ünlü harf vardır, a, i ve u bunlar kısa veya uzun olabilirler. Ünlü uzunluğu sabit değildir, ancak vurguya ve kelimenin yeri ve konumuna göre de değişir. “Örneğin, annan sözcüğü tek başına ānnan ('altında') bir (zarf) belirteç olarak ortaya çıkar, ancak bir önilgeç olarak annān pātanza ('ayakların altında') olur.

Luvicede bahsedilmeye değer bir sesbilimsel gelişmede rotasizm 'r'leşme'dir; d, l ve n Hiyeroglif Luvice'de bazı durumlarda nadiren 'r ye dönüşür; “örneğin, īdi "o gider" īri 'ye dönüşür veya wala- "ölmek" wara- 'ya dönüşür. İlave olarak eş zamanlı kurallar, belirli isim paradigmalarında bir sözcük sonunda bir d 'nin düşmesini ve iki dişsil ünsüz arasına bir s eklenebilir olmasını içerir ve böylelikle "sizler yiyin" anlamındaki *ad-tuwari → aztuwari olur (ds ve z fonetik olarak eş değerdedir).

Tārih ve coğrafya

Milattan önce II. binyılda Hitit İmparatorluğu'nun çoğunda olmak üzere, özellikle güney ve güneybatı Anadolu'da Luvi dili konuşuluyordu; dilin yazılı arkeolojik buluntu kanıtlarıysa Anadolu'nun diğer bölgeleri de dāhil kuzey Suriye'de de bulunabilir. Luvi dilsel sâhasının kesin bir coğrafî sınırının belirlenmesi de zordur ve yeni bir sâha yapılanmasının tatbîki ise sadece yazıt buluntularının varlığına dayanaraktan mümkündür. Bu, varsayılan Hitit dilsel alanıyla da örtüşmelere neden olur ve Luvi dilinin Hitit İmparatorluğu içerisindeki kesin konumu da belirsizdir.

Luvice ilk olarak M.Ö. II. binyılın başlarından itibaren, hiyeroglif yazımla birkaç bireysel kraliyet ve resmi mühürlerde görülür, ancak M.Ö 14. yüzyıldan itibaren tam teşekküllü bir yazım işlevi görür. Luvice ilk uzun metinler Hitit Yeni veya Büyük Krallığı (M.Ö 1400-1190) zamanlarından kalmadır. Bu döneminde Hattuşa belgelerinde bulunan çivi yazılı Luvice metinler ise ağırlıklı olarak ayinsel içeriklidir.

O dönemlerden başlayarak Luvilerin Hititler üzerinde güçlü bir etkisi var oldu ve Luvice ile Hititçe arasında M.Ö 13. yüzyılda zirvesine ulaşmış olan dilsel bir etkileşim gerçekleşti ve bu etkileşim Hititçedeki çok sayıda Luvice alıntı sözcüklerin varlığı tarafından da doğrulanmaktadır. Hatta bâzı dilbilimciler, Hititya da Luvicenin günlük konuşma dili olarak Hititçenin yerini aldığını bile savundular. Bu zamanlardan başlayarak Hititlerin çöküşünden sonra bile Luvice birkaç asır daha hayatta kalmayı başardı.

Hitit İmparatorluğu'nun düşüşünden sonra (yaklaşık M.Ö 1180) Luvice, güney Anadolu ve kuzey Suriye'deki Karkamış ve Tabal gibi Luvi-Arami dönemi veya Geç Hititler olarak da adlandırılan dönemdeki birkaç krallık tarafından da kullanılmaya ve yazılmaya da devam etti ve sonrasında dil; bu bölgede M.Ö 7. yüzyılın sonlarına doğru tamamen öldü ve tarih sahnesinden silindi.

Truva'da 1995 yılında yapılan arkeolojik kazılarda, katman VII'de M.Ö. 1200'lü yüzyıllara tarihlenen ve üzerinde Luvice hiyeroglif olan tunçtan bir Truva Luvi mührü ortaya çıktı. Bu bulgu, Luvicenin Truva'da da konuşulduğu yönündeki tartışmalara yol açtı. Ancak buna mukābil Truva ülkesi, şimdiye değin kabul olagelen Luvi dilsel sâhasının dışında kalacaktı. Fakat buna karşın Luviya ülkesi ile Truva arasındaki çok yakın münasebetlerin olması da muhtemeldir ve ihtimâl dahilindedir.

Bilim tarihî

Yirminci yüzyılın başlarında 1902 ve 1917 yılları arası Hititçe'nin çözülmesinden sonra, Çivi Yazısı Luvice 1919'da öncü Hititolog Emil Forrer tarafından Hititçeden bağımsız fakat ilgili bir dil olarak kabul edildi. Dilin araştırılmasındaki daha da büyük ilerlemeler II. Dünya Savaşı'ndan sonra daha fazla sayıda metnin yayınlanması ve tahlil edilmesiyle meydana geldi. Bu dönemin çalışmaları arasında; Bernhard Rosenkranz, Heinrich Otten ve Emmanuel Laroche'un eserleri de bulunmaktadır. Tüm metinsel külliyâtının 1985 senesinde Hititoloji uzmanı Frank Starke tarafından yeniden düzenlenmesinin yoluyla da önemli bir ivmelenme yaşandı ve ilerleme katedildi.

Luvi hiyeroglifleri'nin keşfinin sonrası deşifre edilmesi ve tasnîflendirilmesi ise çok daha büyük zorlukları ortaya çıkardı. 1920'lerde çeşitli girişimlerde bulunuldu fakat başarısız olundu ve 1930'larda tek tek ayrıntılı olacak şekilde logogramların ve hece göstergelerinin doğru ataması da ancak sağlanabildi. Dilin tasnîfiyle ilgili olarak o zamanlar henüz bir ortak mutâbakata varılamamıştı, ancak onu Hititçenin bir biçimi olarak kabul ettiler ve bu nedenle de dili Hiyeroglif Hititçe olarak belirlediler.

II. Dünya Savaşı nedeniyle araştırmalar kesintiye uğradıktan sonra, 1946'da Türk arkeolog Halet Çambel ve Helmuth Theodor Bossert tarafından M.Ö 8. yüzyıla âit Fenike alfabesi ve Hiyeroglif Luvice ile yazılmış olan çift dilli Karatepe yazıtları'nın keşfedilmesi ve yayımlanmasıyla da belirleyici olan atılımda gerçekleşmiş oldu. Bununla birlikte günümüz anlayışına göre, yine de birkaç hecesel göstergenin okuması hâlâ hatalıydı ve sonuç olarak Çivi Yazısı Luvice ve Hiyeroglif Luvice metinlerinin aynı dili kaydettiği de o dönemde de pek anlaşılamadı.

İngiliz arkeolog John David Hawkins, İtalyan filolog Anna Morpurgo Davies ve Alman Klasik filoloji uzmanı Günter Neumann tarafından 1970'lerde çok sayıdaki hiyeroglifin kapsamlı bir şekilde gözden geçirilerek okunmasının bir sonucu olarak; hem çivi yazısı hem de hiyeroglif metinlerin en nihāyetinde aynı Luvice dilini kaydettiğini de ortaya çıkardı. İlginç bir şekilde bu yeniden gözden geçirme yani revizyon okumaları, bilinen Luvi yerleşim bölgelerinin dışında Luvi hiyeroglif yazısı kullanılarak Urartu dilinde yazılmış olunan Urartu çanak çömleklerinin üzerindeki notlardan elde edilmiş olan bir keşiften de kaynaklanmıştı; ve o zamana kadar ī olarak okunan göstergenin za ses değerini belirtmek için kullanıldığı da gösterilmiş olundu ve bu da bir zincirleme tepkimeyi de başlatmış ve tamamen yepyeni bir okuma sistemini de ortaya çıkarmıştı. O zamanlardan bu yana yapılan araştırmalar, bu iki Luvi lehçesinin arasındaki benzerlikleri daha da iyi tanımlamaya odaklandı ve bu da Luvi dilinin daha da iyi derecede anlaşılmasına yol açtı.

Hiyeroglif yazıtlar ve haritalar

• Hiyeroglif Luvice yazıtların dağılım alanı
• Yoğun Luvice yazıt ve dili konuşulan alanlar kırmızı, sadece Luvice yazıtlar ise açık kırmızı renkle gösterilmiş.
• Hattuşaş Nişantaş’ta bulunan Luvi dönemine ait hiyeroglif M.Ö XIII. ve XII. yüzyıllar.
• Yedinci Truva kentinin B katmanında bulunan Luvi dilindeki hiyeroglifik bronz mühürlerin ön ve arka çizimleri
• Maraş Aslanı-Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi
• Astivasu Abidesi - M.Ö VIII. yy. Luvi-Arami dönemi Kahramanmaraş Arkeoloji Müzesi
• Luvi diliyle yazılı bir Luvi hiyeroglif (resim yazı) kitabesi olan ve Ankara'da Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nde sergilenmekte olan Sultanhan dikili anıt taşı (M.Ö VIII. yüzyıl)
• Gemerek Steli - Sivas Arkeoloji Müzesi
• Karatepe yazıtları
• Çorum Arkeoloji Müzesi Hattuşa'dan Luvi hiyeroglif yazılı IV. Tuthaliya steli
• Kral Urhilina ve oğlunun faaliyetlerinden bahseden hiyeroglif yazıtlı levha. M.Ö IX. yüzyıl Hama Krallığın'dan. Eski Şark Eserleri Müzesi, İstanbul.
• Luvi hiyeroglif yazıtlı mühür, sahibi hükümdar ve kralın oğlu Paluva'dır. Aççana Höyük
• Tabal ülkesinin kralı Vasusarma Yazıtı, M.Ö VIII. yüzyıl
• Niğde Arkeoloji Müzesi
• Niğde Arkeoloji Müzesi (Niğde Steli)
• Adana Müzesi'ndeki Çineköy Heykeli
• Yazıt Ancoz 8 Adıyaman Müzesi
• Oriental Institute Müzesi
• Oriental Institute Müzesi Tell Tayinat
• Çift dilli Mira kralı Tarkašnava Mührü
• Luvi Hiyeroglifi BOS (yani Sığır)
• Luvi Hiyeroglifi logogram ayırıcı
• Luvi Hiyeroglifi sa
• Luvi Hiyeroglifi tara veya tari; logografik değer tarri "üç"
• Luvi Hiyeroglifi wa ya da wi
• Luvi Hiyeroglifi kelime ayırıcı

Kaynakça

Dipnotlar

1. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "{{{name}}}". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
2. ^ Melchert, H. Craig (2012). "The Position of Anatolian" (PDF). 24 Eylül 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 24 Eylül 2023. 
3. ^ Anna Bauer, 2014, Morphosyntax of the Noun Phrase in Hieroglyphic Luwian, Leiden, Brill NV, pp. 9–10.
4. ^ Trevor R. Bryce: The Kingdom of the Hittites., Oxford University Press, Oxford 1998,
5. ^ Frank Starke: Troja im Kontext des historisch-politischen und sprachlichen Umfeldes Kleinasiens im 2. Jahrtausend. in Studia Troica Bd. 7, 1997 S. 457
6. ^ H. Craig Melchert: Language. In: H. Craig Melchert (Hrsg.): The Luwians. Brill, Boston 2003,
7. ^ Mouton, Alice and Yakubovich, Ilya. "Where did one speak luwili? Geographic and linguistic diversity of Luwian cuneiform texts". In: Journal of Language Relationship, vol. 19, no. 1-2, 2021, pp. 25-53. https://doi.org/10.1515/jlr-2021-191-208
8. ^ Laroche, Emmanuel. Catalogue des textes hittites. Paris: Klincksieck, 1971.
9. ^ Yakubovich, Ilya. Sociolinguistics of the Luvian Language 5 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Leiden: Brill, 2010 pp. 68-73
10. ^ Kloekhorst, Alwin. “Anatolian 29 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .”. In: The Indo-European Language Family: A Phylogenetic Perspective. Edited by Thomas Olander. Cambridge: Cambridge University Press, 2022. p. 64. doi:10.1017/9781108758666.005.
11. ^ John Hawkins, A. Morpurgo Davies, Günter Neumann: Hittite hieroglyphs and Luwian, new evidence for the connection. In: Nachrichten der Akademie der Wissenschaften. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1973,6, S. 146–197. ISSN 0065-5287
12. ^ Yakubovich, Ilya. Sociolinguistics of the Luvian Language. Leiden: Brill, 2010. p.307
13. ^ Melchert, H. Craig (ed). The Luwians. Boston: Brill Academic Publishers, 2003. . p. 147-151
14. ^ Manfred Korfmann: Trier 2003, s.40. ISSN 1611-9754

• İlave olarak ön bilgi ve okuma kaynağı “H. Craig Melchert- kısım-3 /Luwian) The Ancient Languages of Asia Minor / Edited by Roger D. Woodard, Cambridge University Press (2008)” 28 Ağustos tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Bu makale tamamen veya kısmen Almanca Vikipedi, Luwische Sprache' makalesinin önceki sürümünden alınan materyallere dayanmaktadır. Orada aşağıdaki kaynaklar belirtilmiştir:

Bibliyografya

• John David Hawkins, Anna Morpurgo-Davies, Günter Neumann: Hittite hieroglyphs and Luwian. New evidence for the connection (= Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Philologisch-Historische Klasse. Jg. 1973, Nr. 6). Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1973, .
• John David Hawkins: Inscriptions of the Iron Age (= Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions Vol. 1 = Untersuchungen zur indogermanischen Sprach- und Kulturwissenschaft NF 8, 1). Walter de Gruyter, Berlin / New York NY 2000, .
• Massimiliano Marazzi: Il geroglifico anatolico. Problemi di analisi e prospettive di ricerca (= Biblioteca di ricerche linguistiche e filologiche 24). Herder, Rom 1990, .
• H. Craig Melchert: Anatolian Hieroglyphs. In: Peter T. Daniels, William Bright: The world's writing systems. Oxford University Press, New York NY/Oxford 1996, , S. 120–124, online (PDF; 81 kB).
• H. Craig Melchert (Hrsg.): The Luwians (= Handbook of oriental Studies. Sect. 1: The Near and Middle East. Vol. 68). Brill, Leiden u. a. 2003, .
• H. Craig Melchert: Luvian. In: Roger D. Woodard (Hrsg.): The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Cambridge University Press, Cambridge 2004, , S. 576–584.
• H. Craig Melchert: Cuneiform Luvian Lexicon (= Lexica Anatolica 2). Melchert, Chapel-Hill 1993.
• Reinhold Plöchl: Einführung ins Hieroglyphen-Luwische (= Dresdner Beiträge zur Hethitologie. Bd. 8 Instrumenta). Verlag der TU Dresden, Dresden 2003, .
• Annick Payne: Hieroglyphic Luwian. An Introduction with Original Texts (= Subsidia et instrumenta linguarum Orientis 2). 2nd revised edition. Harrassowitz, Wiesbaden 2010, .
• Elisabeth Rieken: Hethitisch. In: Michael P. Streck (Hrsg.): Sprachen des Alten Orients. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2005, , S. 80–127.
• Frank Starke: Die keilschrift-luwischen Texte in Umschrift (= Studien zu den Boğazköy-Texten. Bd. 30). Harrasowitz, Wiesbaden 1985, .
• Luwian Identities: Culture, Language and Religion between Anatolia and the Aegean. Brill, 2013. (Hardback) (e-Book)
• Frank Starke: Untersuchung zur Stammbildung des keilschrift-luwischen Nomens, Harrassowitz, Wiesbaden 1990 (Studien zu den Bogazköy-Texten, H. 31) .