Mescid-i Aksâ

Mescid-i Aksa (Arapça: المسجد الأقصى), Müslümanlarca kutsal kabul edilen ve Müslümanların ilk kıblesi olduğuna inanılan 144 dönümlük alan.

Mescid-i Aksa

Temel bilgiler
Konum	Eski Şehir (Kudüs)
Koordinatlar	31°46′34″K 35°14′09″D / 31.77611°K 35.23583°D / 31.77611; 35.23583
İnanç	İslam
Mimari
Mimari tür	Cami
Mimari biçim	Erken İslami
Tamamlanma	705
Özellikler
Kapasite	5000+
Minare sayısı	4
Minare yüksekliği	37 m

Yapı Kudüs'ün doğusundaki Eski Şehir bölgesinde, Tapınaklar Tepesi (Morya) olarak bilinen alandadır. Bu alanın yüz ölçümü yaklaşık 144 dönüm olup sayısı iki yüze ulaşan birçok esere sahiplik eder. Kubbetü's-Sahre'nin da üzerine kurulduğu kutsal kaya bu tepenin en yüksek noktası olarak kabul edilir.

Süleyman tapınağı, Kral Davut'un oğlu Süleyman'ın hükümdarlığı sırasında MÖ 957'de tamamlanmış, II. Nebukadnezar ise krallık ile birlikte yapıyı MÖ 586'da tümüyle yıktırmış, Yahudileri esir ederek Babil'e götürmüştür. II. Kyros MÖ 538'de Yahudilerin Kudüs'e dönmelerine ve tapınağı yeniden inşa etmelerine izin vermiştir. Gösterişsiz bir yapı olan İkinci Tapınak da MS 70'te Romalılar tarafından yıkılmış, geriye yalnızca batı yanında bugün “Ağlama Duvarı” diye anılan bölüm kalmıştır. Bugün El-Aksa Camii olarak bilinen yapının, Bizans imparatoru I. Justinianos tarafından Süleyman tapınağı kalıntıları üzerine yaptırılan bir bazilika olduğu kabul edilir. Emevi halifesi I. Velid (705-715) yapıyı büyük bir onarımla baştan aşağı yeniletmiş ve bu yapıya Mescid-i Aksa ismi Abdülmelik bin Mervan tarafından Abbasilere karşı politik amaçlarla verilmiştir.

Tapınaklar bölgesi ve Süleyman Tapınağı Yahudiler ve Müslümanlar arasında çekişme konusudur. Muhtemelen yerel halklar tarafından ayrıntıları ve tarihi iyi bilinen "tapınaklar bölgesi" yapıları Müslümanların çoğunluğu tarafından bilinmemekte, muallak taşı ve miraç gibi efsanevi anlatımlar içerisinde kullanılmaktadır. Örneğin, Mescidi Aksa gösterilerinde sıklıkla Kubbetü's-Sahre resimleri kullanılır ki bu yapı Yahudilerin muhtemelen sunak veya kurban kesim yeri olarak kullandıkları Kutsal Kaya'sını (Müslümanların muallak taşı) içine alacak şekilde Muhammed'in ölümünden yaklaşık 60 yıl sonra, Emevi halifesi Abdülmelik b. Mervan tarafından 687-691 yılları arasında yapılmıştır.

İsrail Devleti'nce bölgede arkeolojik kazılar devam etmektedir.

İslam inançlarında yeri, ilk kıble ve mescid-i Aksa tartışmaları

(Ayrıca bkn:Kıble Miraç İslam mitolojisi Muallak taşı Burak)

Minare ve kubbe.

Rivayetlere göre Müslüman toplumu Mescid-i Aksa olarak bilinen bu yapıya Hicretin birinci yılında (M. 622), Medine'de Müslümanlar yaklaşık 16 ay boyunca Mescid-i Aksa'ya yönelerek namaz kılmış ve burayı kıble olarak kabul etmişlerdir.

Ayet ve hadislerde; "Kulunu bir gece Mescid-i Haram'dan, kendisine bir kısım ayetlerimizi göstermek için, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa'ya götürenin şânı yücedir. Doğrusu O, işitir ve görür."

Berâ b. Âzib rivayetine göre O'şöyle demiştir; "Peygamber Medine'ye geldiğinde 10 ya da 17 ay boyunca Beytu'l-Makdis'e doğru namaz kıldı. Bununla birlikte O, Kâbe'ye yönelmeyi arzu ediyordu. Bunun neticesinde şu ayet nazil oldu: "Biz senin yüzünü göğe doğru çevirip durduğunu görüyoruz. Artık müsterih ol, işte şimdi seni hoşnut olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. Yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir. Siz de nerede bulunursanız yüzünüzü oraya doğru çevirin.(Bakara 144)"

Muhammed "Sonra Ben ve Cebrâil beytu'l-makdis'e girdik ve her birimiz orada iki rekat namaz kıldık."(Miraç rivayeti)

Muhammed "Yolculuk ancak şu üç Mescid'den birine olur: Benim şu mescidime (Mescid-i Nebevî), Mescid-i Haram'a ve Mescid-i Aksa'ya."

Ebû Zerr el-Gifârî, Muhammed'den şöyle nakleder: ”Yâ Resûlallah! Yeryüzünde ilk inşa edilen mescid hangisidir?” diye sordum. Dedi ki: Mescid-i Haram. ”Sonra hangisidir?” diye sorunca, ”Mescid-i Aksa” cevabını verdi. Dedim ki: Aralarında ne kadar süre var? Dedi ki: Kırk sene.”

İlk inşa edilmesi ile ilgili rivayetler Kabe'nin inşasıyla ilgili rivayet ve mitolojilerle benzer özellikler gösterir. Buna göre binayı ilk kez yapanlar melekler, Adem, oğulları Şît ve Nuh veya İbrahim gibi isimler olmalıydı. İbn Abbas'tan gelen bir rivayet ile İbn Hacer el-Askalânî'nin Fethu'l-Bârî kitabındaki bir rivayet hem Kâbe hem de Mescid-i Aksâ'yı ilk inşa edenin Adem olduğunu ifade edr. Mescid-i Aksa araştırmacılarından Abdullah Marûf, Adem'in sadece 142 ve 144 dönüm arasında değişen bölgenin sınırlarını vaz etme anlamında ilk bânî olduğunu belirtir.

İslami rivayet kültürüne göre Davud şehri genişletmiş ve Mescid-i Aksa'yı imar etmiştir. Davud'dan sonra şehrin yönetimi oğlu Süleyman'a geçmiş ve Süleyman mescidi ikinci defa yenilemiştir. Rivayete göre, bu konuyla ilgili olarak İslam Peygamberi Muhammed şöyle demiştir: "Davud'un oğlu Süleyman -selam onların üzerine olsun- Beytu'l-Makdis'i inşa etmeyi bitirince, Allah'tan üç dilekte bulunmuştur. Allah'ın hükmüne uygun düşecek şekilde hüküm vermek, kendisinden sonra kimseye nasip olmayacak mülk ve saltanat, Mescid-i Aksa'ya sırf namaz kılmak niyetiyle gelenlerin analarından doğdukları gündeki gibi günahsız hale gelmeleri. Allah Süleyman'a bunlardan ilk ikisini vermiştir, üçüncü niyazın da kabul edilmiş olmasını ümit ediyorum."

Burak, 17. yy'a ait bir minyatür

Terminoloji: Mescid-i Aksa'ya farklı birçok isim verilmiştir. Bunlardan en önemli üç tanesi şöyle sıralanabilir:

1. el-Mescidu'l-Aksâ: "el-Aksâ" kelimesi "en uzak" anlamına gelir. Mescid-i Haram'dan uzaklığına nispetle ve Mekke'ye en uzak mescit olması itibarıyla bu adı almıştır. Bu isimlendirme, Kur'an-ı Kerîm'deki İsrâ Sûresinin 1. ayetinde de aynı şekilde geçer.
2. el-Beytu'l-Mukaddes: "Mukaddes" kelimesi, "bereketli kılınmış, temiz ve kutsal" anlamlarına gelir. İslam dünyasından birçok bilgin ve şair bu kelimeyi sıkça kullanmıştır.
3. Beytu'l-Makdis: "el-Mescidu'l-Aksâ" adlandırmasından önce, yaygın olarak bu ifade kullanılmaktaydı.

Batı duvarı, İnanca göre Muhammed Miraç yolculuğu sırasında, Burak isimli bineği bu duvara bağlamış ve Muallak taşı üzerinden göğe yükselmişti.

Miraç anlatısına göre Mescid-i Aksa Muhammed'in peygamberliğin 3. yılı, recep ayının 27. gecesindeCebrail eşliğinde, Burak adlı bineğe binerek Mescid-i Haram'dan yola çıkarak Mescid-i Aksa'ya ulaşır. Burak'ı duvara bağlar, peygamberlere imamlık ederek namaz kıldırır ve sonrasında farklı katlarında Adem, Yahya, İsa, Yusuf, İdris, Harun, Musa ve İbrahim peygamberlerle buluşacak şekilde göğü katederek miraca çıkar.

Tartışmalar

Miraç rivayetlerinde yer alan Mescid-i Aksa'nın neresi olduğu konusunda tartışmalar bulunmaktadır. Bazı araştırmacılara göre herhangi bir tartışma söz konusu değilken, bazı araştırmacılar Kudüs'teki Mescid-i Aksa'nın kastedilen mescit olmadığı görüşündedirler.

Muhammed Hamidullah Mescid-i Aksa'nın gökyüzünde manevi bir mescid olduğunu ileri sürmüştür.

İslam öncesi ve erken İslam tarihinde hac, kıble ve Kâbe'nin yerinin neresi olduğu konusu 1970'li yıllardan bu yana tartışılmaktadır. Arkeolojik araştırmalarda Mekke'nin rivayetlerin aksine yeni bir şehir olarak ortaya çıkışı, bilinen tarih kaynaklarında ve haritalarda adının 8. yüzyıl öncesinde geçmemesi, ticaret yolları üzerinde olmaması yanında tarım açısından arazinin uygunsuz oluşu, erken dönem İslam tarihi hakkında ipuçları veren Kur'an ve hadis rivayetlerinde tanımlanan bazı yer isimleri ve özellikleri ile Mekke coğrafi yapısının uyuşmaması araştırmacıları İslam'ın kökleri konusunda farklı arayışlara yöneltmiştir.

Muaviye'nin ölümü sonrasında çıkan iç karışıklıklarda Kâbe Yezid'in askerlerince mancınıklar kullanılarak taşa tutulmuş, isabet alan karataş üç parçaya bölünmüş, Kâbe yıkılmıştır. Kanadalı arkeolog ve İslam tarihi araştırmacısı Dan Gibson'a göre sözü edilen yıkım bugünkü Mekke şehrinde değil, bundan yaklaşık 1200 kilometre kuzeyde, Petra'da gerçekleşmişti. Araştırmalarında ulaştığı en eski camilerin kıble duvarlarının Petra'yı göstermeleri nedeniyle, bu bulgularla ayet, hadis ve siyer kaynaklarındaki diğer ipuçlarını bir araya getiren Gibson Muhammed'in Petra'da yaşamış ve buradan Medine'ye göç etmiş olduğu sonucuna ulaşmıştır. Ona göre Kur'an'da bahsedilen “bekke” veya “mekke” sözcükleri de Petra'yı ifade ediyordu. Müslümanların ilk kıblesi de Kudüs'teki Mescid-i Aksa değil Petra'da Al-Lat tapınağı olarak kullanılan kübik yapı olmalıydı. Gibson Petra'da haccın nasıl başladığını ve icra şeklini anlattığı bir video yayınladı.

Harici video

The Sacred City (2016) (Kutsal Şehir), Türkçe

Dan Gibson Petra yakınlarındaki El-Aksa mescidini anlatıyor.

Bu yapı Müslümanların iç savaşlarından birisi olan Abdullah bin Zübeyr İsyanı sırasında mancınıklarla yıkılmış, İbni Zübeyr karataşı diğer kutsal eşyalarla birlikte alarak Emevi saldırılarından uzakta, bugünkü Mekke'nin bulunduğu yere taşımış, yeni tapınağı burada inşa etmişti. Emevilere karşı Abbasilerin desteğini kazanan yeni mekan birkaç yüzyıllık bir geçiş dönemi sonunda tamamen benimsenmiş, yeni yapılan camilerin yönü Mekke'ye dönük olarak inşa edilmeye başlanmış, Mekke Müslümanların yeni hac merkezi olmuştur.

Dan Gibson bu araştırmaları ile İslam'ın erken dönemine ait miraç rivayetlerinde yer verilen “El-Aksa” mescidinin lokasyonlarını da vermiştir. Gibson'a göre mescid Petra antik kentine yürüyüş mesafesinde (8 km), Cirane mevkiinde bulunmaktaydı.

Klasik kaynaklar yerin ismini Mekke'ye 25 km mesafede bulunan Cirane olarak vermektedir. Ancak gidiş-dönüş hesabıyla burasının bir gecelik yürüyüş için oldukça uzak bir mesafe olduğu ortaya çıkmaktadır.

Yapının Tarihçesi

Yebûsîler ve İsrailoğulları Dönemi

M.Ö. 3000'li yıllarda Filistin'e hakim olan Yebûsîler'in inşa ettiği Güney Duvarı.

Tarihi verilere göre Kudüs şehrine gelerek yerleşen ilk topluluk Antik Kenanilerin bir kolu olan Yebûsîler'dir (M.Ö. 3000-1550). Yebûsîler Kudüs şehrini inşa etmiş ve şehre en büyük tanrıları olan 'SALEM'in adını vermişlerdir. Daha sonraları şehir, Yerushalayim, Yerusalim, Hierusalem, Ursalem, Yebus, Sion, Ir-Davud, Ilya, islami dönemde ise Medinetü Beyti’l-Mukaddes, Beytü’l-Makdis, Daru’s-Salem, el-Kuds vb. isimler almıştır. Bazı araştırmacılara göre Yebûsîlerin eserlerinin kalıntıları Mescid-i Aksa'yı çevreleyen surlarda hala bulunmaktadır.

Şehir MÖ 1550-1000 yılları arasında Firavunların yönetimine geçmiştir.

Firavunlar dönemi ertesinde bu bölgeyi el-Amâlika olarak da adlandırılan Âd ve Semûd kavimleri ele geçirmiştir.

MÖ 995 senesinde Davud ve İsrailoğulları Kudüs'ü alır. Yahudilerin Süleyman'a nispet ederek Tapınak adını verdikleri yer, bu dönemde inşa edilen yapıdır. Tapınak, Yahudi inancının merkezinde bulunan Shiloh, ve 'da bulunanlarla beraber Musa'nın buluşma çadırı (taşınabilir Yahudi tapınağı) ile yer değiştirmiştir. Süleyman'ın vefatıyla, İsrailoğulları'nın 80 sene süren hakimiyetleri de sona ermiştir.

Tapınaklar Dönemi

Süleyman'ın vefatından sonra, İsrailoğulları Devleti Kuzeyde "İsrail Krallığı", Güneyde ise Kudüs'ü de içeren "Yehuda Krallığı" olmak üzere iki kısma ayrılmış ve Babillilerin MÖ 586 senesinde saldırarak tapınağı yakmalarına kadar devam etmiştir. Babilliler bu saldırı ertesinde Yahudileri Kudüs'ten çıkararak Babil'e sürmüşlerdir. Bu hadise, Yahudi tarihinde Sümer ve Babil efsane kültürünün Yahudi kaynaklarına aktarılmasında da kendini gösteren Babil Sürgünü olarak anılır.

Daha sonra Persler ve Babilliler arasında çıkan bir savaşta Persler, Babillileri yenilgiye uğratınca, Ezra Kitabı'nda geçtiğine göre Pers Kralı II. Kiros; MÖ 538 senesinde Yahudilerin Kudüs'e dönmelerine ve Tapınağın yeniden inşasına izin vermiştir. Böylece Yahudiler Kudüs'e geri dönerek ikinci tapınağın inşasına başlamışlar ve MÖ 515 senesinde, Birinci Darius döneminde İkinci Tapınağı tamamamışlardır. Yaklaşık 500 yıl sonra İkinci Tapınak, MÖ 20 yılında Kral Herod tarafından yeniden tamir ettirilmiş ve daha sonra Herod Tapınağı olarak anılagelmiştir. Bu tapınak Romalılar tarafından 70 yılında tahrip edilmiştir.

Her ne kadar Tapınak uzun süre önce tahrip edilmiş olsa da, Batı duvarı hala ayaktadır ve uzun yıllardan beri tapınak yapısının ayakta kalan tek duvarı olduğuna inanılır. Yahudi Eskatologya'sı Mesih'in gelmesinden önce buraya Üçüncü Tapınak'ın inşa edilmesini planlamaktadır ve bu yüzden Ortodoks ve Muhafazakâr Yahudilik taraftarları bir gün Üçüncü Tapınağın inşa edileceğini ummakta, bunun için çaba göstermektedir.

Roma ve Bizans Dönemi

Yunanlar Filistin topraklarını işgal etmiş ve MÖ 332 civarında Büyük İskender'e, sonra onu takip eden Ptolemaios Hanedanı'na, sonra Selevkos İmparatorluğu'na tâbi olmuşlardır. Roma İmparatorluğu hükümranlığına kadar bu durum böyle devam etmiştir. Roma İmparatorluğunun Kudüs'ü yönetmesi için atadığı ve en çok öne çıkan ilk yöneticilerden biri Hirodes'tir (yaklaşık MÖ 37). Hirodes Beytu'l-makdis'i yenilemiş (yaklaşık MÖ 20) ve el-Halil Kapısı'na büyük bir kale inşa etmiştir (Yahudiler bu kapıya bugün Davud Kapısı adını vermektedir). İslam kaynakları Meryem oğlu İsa'nın, Zekeriya'nın ve onun oğlu Yahya'nın, Kudüs'ün Hirodes yönetiminde olduğu bu dönemde yaşadığını belirtirler.

İsa'dan sonra yaklaşık M. 300 senesinde Roma İmparatorluğu Batı Roma ve Bizans Doğu Roma İmparatorluğu olmak üzere ikiye ayrılmış, bu tarihten sonra Bizans İmparatorluğu Kudüs'ün hakimiyetini elinde bulundurmuştur. Böylece Kudüs bir Hristiyan şehri haline gelmiştir. Hristiyanların bu dönemde inşa ettiği en önemli yapılardan biri Kudüs'teki Kıyamet Kilisesi'dir. Mescid-i Aksa bu dönemde metruk bir hale gelerek, inşa edilmeden önceki harap konumuna dönmüştür. 614 senesinde Farslar, Yahudilerin yardımıyla, Bizans güçlerine karşı uzun süren bir savaş neticesinde Kudüs'ü ele geçirmişlerdir.

Bu savaş, Peygamber Muhammed'in Mekke'de İslam'ı tebliğle görevlendirildiği döneme denk gelir.

Bu savaştan sonra, 624 senesinde Bizanslılar yeniden Kudüs'ü ele geçirdiler.

Güncel Panoramik görüntü.

Kudüs'ün Müslümanlar tarafından alınması

Rivayete göre 2. halife Ömer, Halid b. Velid'i Şam bölgesinin fethi için görevlendirdiği ordunun komutanlığına getirdi. Bu ordu dahilinde, Ebu Ubeyde bin Cerrah Kudüs şehrine kadar ulaştı. Şehri kuşatmasına rağmen, surlar nedeniyle fethi tamamlayamadı. Çünkü Kudüs ahalisi surları içeriden destekleyerek güçlendirmişti. Durum böyle olunca Ebu Ubeyde, şehir ahalisi bitkin düşünceye dek Kudüs'ü kuşatma altında tuttu. Kuşatmanın getirdiği sıkıntılarla baş etmekte zorlanan şehir ahalisi Ebu Ubeyde'ye bir elçi göndererek barış istedi ve halife Ömer'in kendisinin gelerek şehrin anahtarını teslim alması şartıyla şehri kan dökülmeksizin teslim etmek istediklerini bildirdi.

Ömer, Hicretin 15. senesinde (M. 636) Medine'den çıkarak Kudüs'e ulaştı ve şehir ahalisini koruma sözü vererek, "Ömer Ahitnamesi" adı verilen bir ferman yazdı. Bu sırada Patrik Safranius ona eşlik etmekteydi. Patrik eşliğinde Kıyamet Kilisesi'ne gelen Ömer, buradan Mescid-i Aksa'ya geçti. Mescid-i Aksa'ya girdiğinde şöyle dedi: "Allahu Ekber! Bu, Allah Resulü'nün bize tarif ettiği mescittir." Bu sırada Mescid-i Aksa metruk bir tepe halindeydi ve merkezinde büyükçe bir kaya bulunmaktaydı. Halife Ömer, daha sonra üzerine Kıble Mescidi'nin kurulacağı alana, Aksa Hareminin güney bölgesine bir mescit inşa edilmesini emretti. Ömer döneminde bu mescit yaklaşık 1000 kişiyi alabilecek ahşap bir yapıdan ibaretti. Bu yapı Emevî halifesi Muaviye b. Ebi Süfyân dönemine kadar korundu.(kaynaksız bilgi ve rivayetler)

Emevîler Dönemi

Hicretin 41. senesinde (661) Emevî Devleti kurulduktan sonra, Emevîler, Ömer'in Mescid-i Aksa içerisinde inşa ettirdiği Kıble Mescidi'ni yenilemeye giriştiler. Bu sırada yapı malzemesi olarak ahşap yerine taş kullandılar ve yeni mescidi 3000 kişiyi alacak şekilde genişlettiler. Mucîruddîn, Mukaddesî ve Suyutî gibi bazı Müslüman tarihçiler, Mescid-i Aksa'daki en büyük yenileme hareketinin 685 senesinde Halife Abdulmelik b. Mervân döneminde başladığını ve bu yenileme sürecinin sonraki dönemlerde Kubbetü's-Sahre'nin inşasına kadar süren geniş bir zaman dilimini kapsadığını ifade ederler. Bu süreç içerisinde değerlendirilebilecek bir şekilde, onun oğlu Velid b. Abdulmelik 715 senesinde Kubbetü's-Sahre'nin inşasına başlamıştır. Kubbetü's-Sahre, Mescid-i Aksa'nın merkezinde bulunan ve tepenin en yüksek yerini teşkil eden kayanın üzerine inşa edilmiş altın bir kubbe ve bu kubbeyi taşıyan bir yapıdan ibarettir. Müslümanlar Peygamber Muhammed'in Mirac'a çıkış sırasında ayak bastığı son yeryüzü parçasının bu kaya olduğuna inanırlar. Velid b. Abdulmelik, bu kaya üzerine inşa ettirdiği Kubbetü's-Sahre'nin yapımına başlanmadan önce, hemen onun yanında küçük bir kubbe inşa ettirmiş ve bu kubbe daha sonra "Silsile Kubbesi" olarak anılmıştır. Bu küçük kubbe, büyüğü yapılmadan önce onun bir örneği olacak şekilde inşa edilmiştir.

Depremler ve yeniden inşa

M. 746 senesinde Mescid-i Aksa, büyük ölçüde yıkılmasına neden olan bir depreme maruz kalmıştır. 4 sene sonra, Emevî halifeliğini ortadan kaldırıp 750'de Abbâsî Devleti'ni kurmuştur. Saffâh'ın ölümünden sonra hilafete geçen kardeşi Ebu Cafer el-Mansûr Mescid-i Aksa'yı yeniden inşa etmek istemiştir. Yeniden inşa faaliyeti 771'de sona ermiştir. Bununla birlikte 774'teki bir başka deprem, Mansûr'un yeniden inşa ettiği bölümlerin büyük bir kısmının tahrip olmasına neden olmuştur. Bunun bir istisnası Mescid-i Aksa'nın kuzey bölümündeki bir kesimdir. 780'de Halife Muhammed el-Mehdî binanın yeniden yapılmasını emrederek, binayı ence arttırmış uzunlukça kısaltmıştır. 985'te Coğrafyacı el-Mukaddesî, yenilenmesini tamamlanan mescidin "15 revak ve 15 kapı" içerdiğini aktarır.

1033'te gerçekleşen başka bir deprem, Mescit'te geniş bir alana yayılan bir tahribe neden oldu. Fatımî halifesi döneminde 1034 ve 1036 arasında yenilendi. Bu yenileme sırasında Mescit'teki revakların sayısı on beşten yediye indirildi.

Haçlılar Dönemi

1099 yılında, Birinci Haçlı Seferi sırasında Haçlılar Kudüs'ü ele geçirdiler ve sadece Mescid'i tahrip etmekle kalmayıp, adını da Süleyman Mabedi olarak değiştirdiler. Haçlılar Mescid-i Aksa'yı ilk olarak Krallık Sarayı ve At Ahırı olarak kullandılar. Bugün bile, özellikle Kıble Mescidi'nin altında yer alan ve Haçlılar döneminde at ahırı olarak kullanılan Mervan Mescidi'ndeki sütunlarda atların bağlanması için kullanılan delinmiş bölümler görülmektedir. 1119 senesinde Mescid-i Aksa tamamen tapınak şövalyelerinin merkezi haline geldi. Bu evre boyunca Mescid bir tapınağa dönüştürülecek şekilde değişikliklere uğradı. Güney şerefesinin genişletilmesi, Kilise için bir mihrap ve ayırıcı bir duvar inşa edilmesi, yapının önemli bölümlerine oldukça büyük haçlar ilave edilmesi bu değişikliklerden bir kısmı arasında yer alır. Aynı bölgede yeni bir manastır ve kilise inşası da bu değişiklikler arasındadır. Ayrıca tapınak şövalyeleri, yapının batı ve doğu yönlerinde tonozlar inşa ettiler. Bu tonozlardan batı kısmında bulunanı bugün kadınlar mescidi olarak, doğu kısmında bulunanı ise İslam müzesi olarak kullanılmaktadır.

Eyyubiler Dönemi

Nureddin Mahmud Zengi'nin yapılmasını emrettiği ve Mescid-i Aksa'ya Selahaddin Eyyûbî tarafından yerleştirilen tarihi minber.

1187 yılındaki kuşatma ertesinde Selahaddin Eyyubi Kudüs'ü Haçlıların elinden geri almayı başardı ve Mescid-i Aksa'da önemli birçok düzenleme ve restorasyon gerçekleştirdi. Mescid'in yeniden Müslümanların ibadetine açılabilmesi için Selahaddin, haçlıların mescitteki kalıntılarını temizledi, mescidin zeminini değerli halılarla döşeyerek bunları gül suyu ve buhurla kokulandırdı. Daha önce Nureddin Mahmud Zengi tarafından 1168-1169 yılları arasında Mescid-i Aksa için hazırlanmasını istediği, ancak tamamlanması Zengi'nin vefatı ertesinde gerçekleşen, mükemmel bir ahşap işleme ve geçme tekniğiyle hazırlanmış, ceviz ağacından sedef kakmalı bir minberi 1187'nin Kasım ayında mescide yerleştirdi. 1218 yılında Mescidin güney revakları üç kapıyla birlikte, Dımeşk'teki Eyyubi sultanı el-Muazzam tarafından yapıldı. 1345'te ise Mescid'in doğu tarafına, Memluk sultanı 'in emriyle geniş bir alan taşla döşendi ve iki kapı muhafızlığı eklendi.

Osmanlı Dönemi

Osmanlılar Kudüs'e 1516 yılından 1918'e kadar hükmetmişlerdir. Kudüs'ün var olan önemi, Osmanlı idaresinde daha da artmış ve ilerleyen dönemlerde Kudüs doğrudan İstanbul'a bağlı bir mutasarrıflık haline getirilerek Kudüs-i Şerîf adını almıştır. Osmanlılar Mescid-i Aksa'nın kendisinde büyük yapısal değişikliklere gitmemişlerdir. Bunun yerine "harem-i şerif"in tamamına önemli ilavelerde bulunmuşlardır.

Kanuni Sultan Süleyman döneminde yapılan şehir surları. El Aksa'nın bir kısmını bu surlar sınırlar.

1516'de Mercidabık zaferiyle Memlukleri yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim (I. Selim) Şam beldelerini ve Kudüs'ü ele geçirmiştir. Sultan Selim 4 Zilhicce 922 / Miladi 1516'da Kudüs'e girmiş ve şehrin alimleri kendisini karşılamaya gelerek Mescid-i Aksa ve Kubbetü's-Sahre'nin anahtarlarını ona vermiştir. Sultan I. Selim'in vefatından sonra tahta geçen, oğlu Kanuni Sultan Süleyman Kudüs'te gerçekleştirdiği inşa faaliyetlerinin yanı sıra Mescid-i Aksa'ya da önemli ilavelerde bulunmuştur. Kubbetü's-Sahre'nin tüm pencereleri ve dört kapısından üçünü yenileyen Sultan Süleyman, Silsile Kubbesi'ni restore ettirmiş, Halil Kapısı'ndaki kalenin batı tarafında bulunan Kale Camii'ne 1531 yılında bir minare yaptırmıştır. Sultan Süleyman'ın Mescid-i Aksa'da gerçekleştirdiği en etkili inşa faaliyeti, bugün Aksa Harem Bölgesinin sınırlarını oluşturan ve bir kısmı Aksa'nın surları olarak hizmet veren şehir surlarını yenilemesi olmuştur. Sultan Süleyman 300 sene boyunca duvarları yıkık bir halde bulunan surları, 5 sene içerisinde yeniden inşa ettirmiştir. İki mil uzunluğuna sahip olan surlar, yaklaşık 12-13 metre yüksekliğe sahiptir. Günümüzde bu surlar üzerinde 24 burç bulunur ve surların, bir kısmı Mescid-i Aksa'nın kapıları rolü de gören yedi ana kapısı vardır: Amud kapısı, Esbat kapısı, Meğâribe kapısı, Nebi Davud kapısı, Halil kapısı, Sahire kapısı, Yeni kapı.

1890-1900 yıllarında görünüm

1527'de harem içerisinde Kasım Paşa şadırvanı inşa edilmiştir. Ayrıca Harem dahilinde çeşitli zamanlarda yapılmış birçok kubbe, dört minare, beş sebil, çok sayıda kuyu ve sarnıç bulunmaktadır. Harem'de inşa edilen kubbelerden en önemlisi, "kubbetu'n-nebî" adı verilen ve 1538'de tamamlanan yapıdır. Ayrıca Mescid-i Aksa Osmanlı döneminde birkaç kez tamirat geçirmiştir. Kanûnî Sultan Süleyman tarafından yapılan onarımıyla ilgili kitabesi 19. yüzyılın sonlarında kaybolmuştur. Yapının 1702-1703'te Mahmud Efendi tarafından tamir edildiğini belgeleyen kitabe ise Mescid'in batısında yer alan İslam Müzesi'nde saklanmaktadır. II. Mahmud'un 1817-18 tarihli onarımına ait dört kitabeden ikisi günümüzde mevcuttur. Osmanlı dönemi yenileme faaliyetlerinin en önemlisi Sultan Abdulaziz döneminde gerçekleşmiştir. 1874'te Kubbetü's-Sahre tamir edilmiş, Mescid-i Aksa onarılmıştır. Mescid-i Aksa'da bu dönemde yapılan tamiratın Emevi halifesi Abdulmelik b. Mervan döneminden sonra yapılan en büyük tamirat olduğu belirtilir. Bazı uzmanlar bu tamiratın Osmanlı Devleti'nin hazinesinden büyük miktarlarda saf altına mal olduğu, bunun bazıları tarafından israf sayıldığı ve sultanın tahttan indirilmesine sebep olduğu görüşündedir. II. Abdulhamid tarafından halıları ve kandilleri yenilenen yapıda, 1922'den başlayarak gerçekleştirilen geniş kapsamlı son onarım çalışmasını Mimar Kemâleddin Bey yönetmiştir.

Çağdaş Dönem

Kudüs Yüksek İslam Konseyi 1922 senesinde İngiltereli mühendis ve mimarlar, Mısırlı uzmanlardan oluşan bir heyet ve yerel sorumluları, Mimar Kemaleddin Bey'in gerçekleştirdiği onarımları gözden geçirmek üzere görevlendirmiştir. 1922-25 seneleri arasındaki bu onarım ve yenileme çalışmaları, kadim mescidin Emevîler döneminde atılan temellerini güçlendirme ve yenileme, iç temellerin restorasyonu gibi düzenlemeleri içermiştir. Bu düzenlemelerin amacı mescit üzerindeki ağırlıkları dengeleme amacı taşımıştır. Söz konusu düzenleme sırasında mescidi çevreleyen surlarda bazı onarımların yanı sıra, mescid içerisindeki süslemelerin yenilenmesine de girişilmiştir. Bu onarımlar ertesinde Mescid-i Aksa 1927 ve 1937 seneleri arasında çeşitli depremlere maruz kalmış, bu depremler neticesinde oluşan zararlar 1938 ve 1942 yılları arasında çeşitli onarımlarla telafi edilmiştir.

30 Ağustos 2007 tarihinde, boru hattı döşenmesi sırasında İkinci Tapınağın kalıntılarının ortaya çıktığı iddia edilmiştir. Ardından kısa bir süre sonra Ekim 2007'de arkeologlar tarafından Birinci Tapınağın kalıntılarına da ulaşıldığı öne sürülmüştür. Bununla birlikte söz konusu kalıntıların kadim tapınakla ilişkisi canlı tartışmaların konusudur. Ayrıca Müslümanlar Aksa altındaki kazıların ve açılan tünellerin Mescid-i Aksa'yı tehdit ederek yıkılmasına neden olacağını söyleyerek bu kazılara karşı çıkmaktadırlar. Uluslararası organizasyonlar tarafından, Aksa çevresindeki bu çalışmalar Dünya Mirası içerisinde yer alan Mescid-i Aksa'ya tehdit olarak görüldüğü halde, kazılar günümüzde de devam etmektedir.

Mescidin yakılması ve saldırılar

22 Ağustos 1969 Perşembe sabahında Mescid-i Aksa, radikal bir Hristiyan olduğu belirtilen Denis Michael Rohan adlı saldırgan tarafından girişilen bir kundaklamaya maruz kaldı. Rohan'ın gerçekleştirdiği kundaklama neticesinde Kıble Mescidi'nin doğu bölgesindeki kiriş tamamen yıkıldı, ayrıca Nureddin Mahmud Zengi'nin Mescid-i Aksa'yı Haçlılar'dan kurtarmadan önce yaptırdığı ve Selahaddin Eyyubi'nin camiye yerleştirdiği tarihi minber yandı. Rohan, kundaklama ertesindeki ifadesinde, kundaklamanın, Yahudilerin Tapınak Tepesi'nde bulunduklarını iddia ettikleri Süleyman Tapınağı'nın yeniden inşasını kolaylaştıracağını ve bunu da Zekeriya Kitabı'nda belirtildiğine göre Mesih'in ikinci gelişini hazırlayan yol olarak gördüğünü belirtti. Rohan'ı böyle bir eyleme yönelten şeyin, abonesi olduğu The Plain Truth gazetesinin kurucusu ve yazarı Herbert W. Armstrong'un "Yahudiler Yeruşalim'i Alın!" başlıklı kışkırtıcı yazısı olduğu söylenmektedir. Hadise ertesinde hemen Rohan'ın psikolojik açıdan rahatsız olduğu teşhisi konuldu. 14 Mayıs 1974'te "insani sebepler dolayısıyla ve ailesinin yanında daha ileri psikiyatrik tedaviler görmesi amacıyla" Avustralya'ya gönderildi.

Kundaklama hadisesi üzerine İslam Devletleri Zirvesi aynı yıl içerisinde, Melik Faysal'ın teşebbüsleriyle Rabat'ta toplanmıştır. Aksa kundaklaması, İslam Konferansı Örgütü'nün (şimdiki adıyla İslam İşbirliği Teşkilatı) kurulmasına sebep olan temel sâikler arasında yer almıştır. 1972 senesinde, Mescid-i Aksa onarılmış ve minber Ürdün Kralı'nın mali desteğiyle çoğunluğu Türk ustalardan oluşan sanatçılar tarafından yeniden yapılmıştır.

80'li yıllarda her ikisi de gizli örgütü mensubu olan ve Kıble Mescidi ve Kubbetü's-Sahre'yi bombalama girişiminde bulundu. Etzion her iki mescidin bombalanarak yıkılmasının, siyonist oluşumlardaki ruhsal uyanışı doğuracağına ve Yahudilerin sorunlarının büyük bir bölümünü çözeceğine inanmaktaydı. Ben Shoshan ve Etzion amaçlarının, Mescid-i Aksa'nın bulunduğu bölgenin üzerine Üçüncü Tapınağı yeniden inşa etmek olduğunu belirtmişlerdir. 15 Ocak 1988'de Birinci İntifada sırasında Siyonist güçler, Mescid-i Aksa önünde gösteri yapanlara ateş açmış ve sonrasında Mescid-i Aksa'da namaz kılan 40 kişinin ölümüne neden olmuştur. 8 Ekim 1990'da, iddia edilen Üçüncü Tapınağın temel taşını yerleştirme amacındaki radikal bir grup Yahudinin Mescid-i Aksa'yı "Tapınak Tepesi" ilan etmesini protesto eden 22 Filistinli, İsrail polisi tarafından öldürülmüş, 100'den fazlası ise yaralanmıştır.

Günümüze kadar yaşanan olaylar

• 21 Ağustos 1969: Radikal bir Hristiyan olduğu belirtilen ve Yahudilerin Süleyman Tapınağı'nı yeniden inşasının Mesih'in ikinci gelişini hızlandıracağına inandığını söyleyen Denis Michael Rohan Mescid-i Aksa'yı kundaklama girişiminde bulundu.
• Nisan 1980'de Meir Kahane, Mescid-i Aksa'nın bir köşesine patlayıcı madde koyarak patlatmaya çalıştı.
• 8 Nisan 1982'de bir kez daha Mescid-i Aksa'nın ana girişine patlayıcı madde yerleştirildiyse de cami görevlileri tarafından patlamadan ortaya çıkarıldı.
• 10 Nisan 1982'de Meir Kahane taraftarlarından bir grup militan, zorla Mescid-i Aksa'ya girmek istedi.
• 21 Mart 1983'te Mescid-i Aksa'ya gizli bir yoldan girmek için tünel açıldığı tespit edildi.
• 14 Ocak 1986'da Knesset üyesi bazı parlamenterler askerlerin koruması altında Mescid-i Aksa'ya girmek istediler.
• 8 Ekim 1990 tarihinde Mescid-i Aksa'ya yönelik saldırıda 30 Filistinli hayatını kaybetti, 800'e yakını yaralandı.
• 28 Eylül 2000 tarihinde Ariel Şaron çok sayıda İsrail askerinin ve polisinin koruması eşliğinde, normalde Müslüman olmayanların girişine izin verilmeyen Mescid-i Aksa'yı ziyaret etmesiyle pek çok çevre tarafından "provokasyon" olarak nitelendirildi. Filistinlilerde infial yaratıp şiddetli protesto gösterilerine neden olan "İkinci İntifada" (ayaklanma) patlak verdi ve beş yıl sürdü.
• Mescid-i Aksa resmen Ürdün Evkaf Bakanlığı yönetimi altındadır. Ama İsrail Devleti Kudüs'ü ilhak ettiğini iddia ettiği için efektif yönetim İsrail devleti otoritesi tarafından yapılmaktadır. Ekim 2009 tarihinden itibaren İsrail Mescid-i Aksa'ya girişi engellemiştir. Gayrimüslimlerin (Müslüman olmayanlar) girişine İsrail devleti otoritesine göre izin verilmemektedir. Bu yasak hâlen devam etmektedir.

Ayrıca bakınız

• Kubbetü's-Sahre
• Mescid-i Nebevî
• Mescid-i Haram
• Tuva vadisi

Kaynakça

1. ^ . Yeniasir. 5 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2023. 
2. ^ . CNN Türk. 10 Nisan 2023. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2023. 
3. ^ Ana Britannica, c. 22, s. 304-305
4. ^ . 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2020. 
5. ^ "Mescidi Aksa nerede, neden önemli? İşte Mescidi Aksa'nın tarihi". Hürriyet. 24 Temmuz 2020. 18 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Ağustos 2023. 
6. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya". 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Eylül 2020. 
7. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Mayıs 2021. 
8. ^ . Arkeolojik Haber. 28 Şubat 2018. 2 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2023. 
9. ^ "MESCİD-i AKSÂ - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 26 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Haziran 2022. 
10. ^ İbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-Bârî, 1/96
11. ^ İsrâ (17)/1
12. ^ Sünen-i Tirmizi, Kitâbu's-salât, s. 169, rakam 290.
13. ^ Be Saîd el-Hudrî'den rivayet edilmiştir. Bkz. el-Beyhakî, Delâilu'n-nubuvve, 2/390
14. ^ Müslim, Kitâbu'l-Hacc, 15/415, 511, 512
15. ^ Sahîh-i Muslim, 520.
16. ^ İbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-Bârî, VI/402
17. ^ ^{a b c} Abdullah Marûf, el-Medhal ilâ dirâseti'l-Mescidi'l-Aksâ, Dâru'l-ilm li'l-melâyîn: 2009, s. 77-75
18. ^ Kıssatu'l-mescidi'l-aksâ, el-merhaletü's-sâlise, Fethu Davud Aleyhisselâm
19. ^ el-Münzirî, et-Tergîb ve't-terhîb'de Abdullah b. Ömer'den nakletmiş ve isnadının sahih ya da hasen olduğunu belirtmiştir. C. 2, s. 206.
20. ^ el-Mu'cemu'l-Vasît, "Aksâ" maddesi
21. ^ el-Kurtubî, el-Câmi' li-Ahkâmi'l-Kur'ân, İsrâ Suresi tefsiri
22. ^ İbn Sa'd, Tabakâtu'l-Kübrâ, 1/213-15
23. ^ Suyuti, el-Âyâtu'l-kübrâ fî şerhi kıssati'l-isrâ, Kahire: Daru'l-hadîs, 1988; İbn Hacer el-Askalânî, Fethu'l-Bârî, 7/196-218
24. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Kasım 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Mayıs 2021. 
25. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya". 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Eylül 2020. 
26. ^ Holland, Tom; In the Shadow of the Sword; Little, Brown; 2012; s. 303: ‘Otherwise, in all the vast corpus of ancient literature, there is not a single reference to Mecca – not one’
27. ^ Crone, Patricia; Meccan Trade and the Rise of Islam, 1987, s. 7
28. ^ Orhan Gökdemir, Din ve Devrim, İstanbul: Destek Yayınları. 2010. s. 64
29. ^ Data on Gibson's biography taken from his Web pages, his book Qur'ānic Geography and the Amazon author information to this book: [1] 21 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., [2] 8 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., [3] 26 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., [4] 31 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
30. ^ Dan Gibson: Qur'ānic Geography (2011)
31. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 31 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 18 Eylül 2020. 
32. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021. 
33. ^ Abduttevvâb Mustafa, Kadiyyetu'l-Kuds, Silsiletü Kadâyâ İslâmiyye, Septembre 2006, S. 139.
34. ^ Muhsin Muhammed Salih, et-Tarîk ile'l-Kuds, Kahire: Merkezu'l-i'lâm el-Arabî, 2003, s. 32.
35. ^ Ezra 1:1-4; 6:1-5
36. ^ Sicker، Martin. Between Rome and Jerusalem: 300 Years of Roman-Judaean Relations. Praeger Publishers. s. 2
37. ^ Elad Amikam, Medieval Jerusalem and Islamic Worship Holy Places, Ceremonies, Pilgrimage, Brill, 1995, s. 29-43
38. ^ Guy le Strange, Palestine under the Moslems, 1890, s. 80-98.
39. ^ ^{a b c d e} Moshe Ma'oz ve Sari Nusseibeh, Jerusalem: Points of Friction and Beyond, Brill: 2000, s. 136-38
40. ^ Jeffers, 2004, s. 95-96.
41. ^ Boas, 2001, s. 91
42. ^ Bu minberin hikâyesinin popüler kültürdeki bir yansıması için, TRT1'de yayımlanan Diriliş dizisinin 5. bölümünde görülebilir. Bkz. https://www.youtube.com/watch?v=WEXSI2Ayqy8
43. ^ Madden, 2002, s. 230.
44. ^ ^{a b} Musa İsmail Basit Vd., Kudüs Tarihi, Nida yayınları, 2011, s. 155-56
45. ^ İ. Nebi Bozkurt, "Mescid-i Aksa", TDVİA, C. 29, s. 268-271.
46. ^ Necipoğlu, 1996, s. 149-153
47. ^ . 11 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2014. 
48. ^ "Tapınak Tepesi'nde Birinci Tapınak buluntuları". 18 Kasım 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Temmuz 2014. 
49. ^ Konuyla ilgili bazı gazete haberleri için bkz. http://www.sabah.com.tr/dunya/2013/02/17/mescidi-aksanin-kazi-cilesi 4 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . http://www.aksiyon.com.tr/kapak/israil-mescid-i-aksayi-yikiyor_500787^[]http://www.aktuel.com.tr/dunya/2013/01/04/yahudiler-mescidi-aksadan-ne-istiyor 3 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . https://www.youtube.com/watch?v=jx4tnNzPleo 15 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . http://www.dunyabulteni.net/haberler/308930/israilin-kudusteki-tunel-kazilari-suruyor 23 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
50. ^ http://whc.unesco.org/en/soc/237 2 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . http://www.unesco.org/new/en/media-services/single-view/news/executive_board_adopts_five_decisions_concerning_unescos_work_in_the_occupied_palestinian_and_arab_territories/#.VTz5NoufGRs 11 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . http://electronicintifada.net/content/pchr-stop-destruction-islamic-holy-sites-jerusalem/3118 30 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . http://electronicintifada.net/content/egypt-govt-challenged-over-israeli-action-mosque/6794 26 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . http://electronicintifada.net/content/unesco-voices-deep-concern-israeli-construction-work-jerusalem/3124 29 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
51. ^ Time Dergisi, The Burning of Al-Aqsa, 29 Ağustos 1969, http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,901289,00.html?promoid=googlep 25 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 27 Nisan 2015'te erişildi.
52. ^ Time Dergisi, Madman at Mosque, 12 January 1970, http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,942143,00.html 25 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 27 Nisan 2015 tarihinde erişildi.
53. ^ Armstrong, Herbert W. (June 1967). "Personal from the Editor: "Jews take Jerusalem!"" (PDF). The Plain Truth. Ambassador College. p. 1. Retrieved 9 August 2013. https://creationconcept.wordpress.com/2011/06/11/herbert-w-armstrong’s-interpretation-of-the-3-%C2%BD-years/ 24 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 27 Nisan 2015'te erişildi.
54. ^ "Sydney Morning Herald" [1] 6 October 1995
55. ^ Minberin yeniden yapılışıyla ilgili gazete haberleri için bkz. http://www.ahsaptek.com/Basindan.aspx?IX=Basindan 11 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
56. ^ Dumper, 2002, s. 44
57. ^ Rapoport, 2001, s. 98-99
58. ^ OpenDocument Letter Dated 18 January 1988 from the Permanent Observer for the Palestine Liberation Organization to the United Nations Office at Geneva Addressed to the Under-Secretary-General for Human Rights Ramlawi, Nabil. Permanent Observer of the Palestine Liberation Organization to the United Nations Office at Geneva.
59. ^ Palestine Facts Timeline, 1963–1988Palestinian Academic Society for the Study of International Affairs
60. ^ "Yenişafak gazetesi haberi 2". 17 Eylül 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Ocak 2008. 
61. ^ Yenişafak gazetesi haberi 3
62. ^ . 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2013. 
63. ^ "Yenişafak gazetesi haberi 4". 5 Ocak 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Mart 2013. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Mescid-i Aksa ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Mescid-i Aksa (3 boyutlu sanal tur) 5 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .