Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şempanze, Orta ve Batı Afrika'da yayılış gösteren Pan cinsine mensup iki insansı türüne verilen genel ad.
| Şempanzeler ve bonobolar | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bayağı şempanze (solda) ve bonobo (sağda) | |||||||||||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| Tip tür | |||||||||||||||||||||||
| Pan troglodytes | |||||||||||||||||||||||
| Türler | |||||||||||||||||||||||
| Pan troglodytes Pan paniscus | |||||||||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||||||||
| Pan troglodytes (Bayağı şempanze) ve Pan paniscus (bonobo, kırmızılar) türlerinin dağılımı | |||||||||||||||||||||||
| Sinonimler | |||||||||||||||||||||||
| Troglodytes E. Geoffroy, 1812 Mimetes Leach, 1820 Theranthropus Brookes, 1828 Chimpansee Voight, 1831 Blainville, 1839 Hylanthropus Gloger, 1841 Pseudanthropus Reichenbach, 1862 Engeco Haeckel, 1866 Fsihego DePauw, 1905 | |||||||||||||||||||||||
Kongo Nehri, bu iki tür arasında doğal bir çizgiyi oluşturur:
- Bayağı şempanze, Pan troglodytes (Batı ve Orta Afrika)
- Bonobo, Pan paniscus (Kongo Demokratik Cumhuriyeti ormanları)
Şempanzeler, goriller, insanlar ve orangutanlarla birlikte Hominidae familyasına mensuptur. 6 milyon yıl önce insanın atasından ayrılan şempanzeler, bu bağlamda insanın yaşayan en yakın akrabasıdır. Günümüzde yaşayan iki şempanze türü ile insanlar, Hominini oymağını oluştururlar. Panina alt-oymağının bilinen tek üyeleri olan şempanzelerin bu iki türünün atalarının, yaklaşık 1 - 1.5 milyon yıl önce birbirlerinden ayrıldığı düşünülüyor.
Evrimsel tarih
Evrimsel akrabalık
Pan cinsi, içinde insanın da bulunduğu Homininae alt-familyasına aittir. Bu cinse mensup iki tür, insanın yaşayan en yakın akrabalarıdır. Şempanze ile insanın atalarının altı milyon yıl önce birbirinden ayrıldığı bilinmektedir.'in 1973'te yürüttüğü bir çalışmada, şempanze ve insanın %99'luk bir oranda DNA benzerliğine sahip olduğunu tespit edildi. Ancak daha sonraları kodlamayan DNA'ların da hesaba katıldığı ayrıntılı çalışmalarla bu oranın %94 olduğu görüldü. Daha yeni çalışmalar, insanlar, şempanzeler ve bonobolar arasındaki DNA farkını yine yaklaşık %1-%1.2 oranında olduğunu gösterdi.
Geçmişte troglodytes ve paniscus türlerinin, günümüz insanı olan sapiens ile beraber Pan yerine Homo cinsine dahil edilmesi önerildi.
Fosiller
Geçmişte birçok eski insan atası fosili bulunduysa da, 2005 yılına kadar herhangi bir eski şempanze fosiline rastlanmadı. Doğu Afrika'da bulunan bu şempanze fosilleri, şempanzelerin günümüzde yaşadığı Orta ve Batı Afrika'yla örtüşmediği görüldü. Ancak daha sonraları Kenya'dan da şempanze fosilleri bildirilince, Pan cinsinin ve insan türlerinin bu bölgede Orta Pleistosen'de beraber yaşadığı ortaya çıktı.
Anatomi ve fizyoloji
Erkek bayağı şempanzeler 70 kg'ye ve ayağa kalktıklarında 1,7 m uzunluğa erişebilirken, dişilerin boy ve kilosu biraz daha düşüktür. Bayağı şempanzelerin uzun kolları, iki yana doğru açıldığında kendi vücut uzunluklarının 1,5 katına erişebildiği gibi, şempanzelerin kolları bacaklarından daha uzundur. Bonobolar, bayağı şempanzeden biraz daha küçüktür ancak daha uzun kol ve bacaklara sahiptir. Her iki tür de bu güçlü uzun kollarını ağaca tırmanmak için kullanır. Şempanzeler yerde dört uzuvları üzerinde yürür ve el bileklerini ters döndürerek desteklik sağlarlar. Şempanzelerin geniş tabanlı ve kısa parmaklı ayakları, orangutanlara göre daha çok yürümeye elverişlidir. Ayrıca ellerinde herhangi bir nesne varken iki ayak üzerinde ileri doğru yürüyebilme yetileri vardır. Kürkleri siyah olan şempanzelerin kuyrukları olmadığı gibi, yüzlerinde, parmaklarında, avuç içlerinde ve ayak tabanlarında kıl bulunmaz. Şempanzelerin gözlerinin üzerinde, kaş hizasında bulunan bir kemik, bu canlıların kafasının geriye doğru çekilen bir görüntüye sahip olmasına neden olur. Ayrıca burunları düzdür. Her ne kadar çeneleri dışa dönük olsa da, şempanzelerin dudakları sadece surat astıkları zaman dışa döner. Şempanze beyninin boyutu, insan beyninin yarısı kadardır.
Şempanze testisleri 110 g ile diğer insansılarla karşılaştırıldığında (gorillerin 28 g, insanların 43 g) belirgin bir biçimde daha büyüktür. Bu durum çokkocalılığın hakim olduğu şempanze topluluklarında beliren sonucunda ortaya çıkmıştır.
Yüzde açığa çıkan deri rengi, pembeden siyaha kadar değişkenlik göstermektedir. Ancak genel olarak bakıldığında, deri rengi, yaşlandıkça koyulaşır. Bonoboların görece daha uzun kolları vardır ve bayağı şempanzelere göre dik yürümeye daha çok yatkındır. Chicago Üniversitesi'nin yaptığı bir çalışmada şempanze toplulukları arasında önemli genetik farklılıklar gözlendi.
Şempanzeler ergenliğe 8 ilâ 10 yaşları arasında girerler. Doğal ortamda 40 yaşından fazla yaşayamasalar da, kafeste tutulan şempanzelerin 60 yaşından fazla yaşayabildikleri bilinmektedir.
Davranış
Her ne kadar anatomik açıdan bayağı şempanzelerle bonobolar arasında farklılıklar çok büyük olmasa da, cinsel ve sosyal davranış yönlerinden önemli farklılıklar gözlemlenmektedir. Bayağı şempanzeler hepçil olup karmaşık sosyal ilişkiler içeren toplu avlanma etkinlikleri gösterirler. Ancak bonobolar genelde gibi, daha eşitlikçi, şiddetten uzak, anaerkil ve cinsel açıdan yenilikçi davranışlar gösterirler. Bonobolar sıklıkla seks yaparlar ve biseksüellik bu topluluklar arasında her iki cinsiyet için de çok yaygındır. Bonobolar cinselliği çatışmaları önlemek veya çözmek için kullanırlar. Bunun yanında farklı şempanze toplulukları arasında alet kullanma yetileri de farklılık gösterir.
Bayağı şempanzeler, bonobolara göre daha fazla sinirlidir.
Zeka
Şempanzeler aletler yapıp bunları besin kaynaklarına ulaşmak veya sosyal gösteriler yapmak için kullanırlar. Bu canlıların birlik, sosyal etkinlik ve mevki gerektiren karmaşık ve özel avlanma stratejileri bulunur. Bu tür eylemler içinde sosyal açıdan etkileyici, yönlendirici ve hile yapıcı davranışlar gösterirler. Bunun yanında sembol kullanmayı öğrenebilirler ve insan dilini bazı basit hatlarıyla algılayabilirler. Ayrıca sayıları ve sayı dizilerini öğrenebildikleri gibi, gelecek hakkında kararlar verebilirler.
Alet kullanımı
Şempanzeler hakkındaki en önemli keşiflerden biri, Ekim 1960'ta Jane Goodall'ın gözlemlediği alet kullanma yetisidir. Son araştırmalara bakıldığında, bu canlıların 4.300 yıl kadarlık bir süredir taş kullanabildiği görülmektedir. Şempanzelerin kullandığı alet arasında termitler için kullandıkları çubuklar da yer almaktadır. Yine son gözlemlere bakıldığında bayağı şempanzelerin dişleriyle sivrilttikleri taşlarla avlandıkları belirlenmiştir. Şempanzelerin bu alet kullanma özelliklerinin keşfinden önce, sadece insanın bu yeteneği sahip olduğu düşünülmekteydi. Ancak günümüzde şempanze dışında da birçok alet kullanabilen canlı bilinmektedir.
Empati
Son yapılan çalışmalarda, şempanzelerin grup içinde fedakâr davranışlarda bulunduğu gözlemlendi. Şempanzelerdeki manevi değerlere ilişkin bulgular arasında yas tutma, "romantik aşk yaşama", "yağmur dansı", göl üzerinde batan güneşi izleme gibi doğaya hayranlık, merak ve yabani hayata saygı gibi özellikler görülmektedir. Şempanzeler, beslenen kaplumbağalar gibi diğer canlılara saygı ve empati göstermektedir. Ayrıca bu canlılarda "animizm" ve "yap-inan oyunu"nun bulunduğu bilinmektedir.
İletişim
Şempanzeler, insanların sözsüz iletişimine benzer iletişim özelliklerine sahiptir. Vokalizasyonlara, jestlere ve mimiklere sıkça başvuran bu canlıların beyinleri üzerinde yapılan araştırmalara bakıldığında şempanzelerin beyinlerinde dil-iletişim ile ilgili bölgenin, insan beynindeki Broca bölgesi ile birebir örtüştüğü görülmektedir.
Dil çalışmaları
Bilim insanları uzun yıllar boyunca dil öğrenme yeteneğinin sadece insanlarda bulunan özel bir yetenek olduğunu düşündü ve bu hipotezi test etmek üzere büyük insansılara dil öğretmeye çalıştı. Allen ve Beatrice Gardner tarafından 1960'larda yürütülen ilk denemelerden birinde 51 aylık çalışma sonucunda "Washoe" adlı bir şempanzeye Amerikan İşaret Dili öğretildi. Gardner'lar, bu şempanzenin 151 işareti öğrendiğini ve bunu diğer şempanzelere kendiliğinden öğrettiğini belirtti. Daha uzun süre öğrenime devam eden Washoe, 800'den fazla işaret öğrenmeyi başardı.
Günümüzde halen başta Noam Chomsky ve olmak üzere birçok bilim insanının, insansıların dil öğrenme yetileri üzerine açtığı tartışmalar bulunmaktadır. Washoe'nun ilk verilerinden sonra diğer birçok insansıyla yapılan çalışma, değişik başarılar elde etti. Bunlardan biri Columbia Üniversitesi'nden Herbert Terrace'ın yetiştirdiği adlı şempanzedir. Bu şempanzeyle yapılan çalışmaların ilk raporları olumlu sonuçlar verdiyse de, Kasım 1979'da çalışmaları tekrar inceleyen ekip, şempanzenin aslında bu yeteneklerini taklite borçlu olduğunu fark etti. Terrace bunun ardından şunları söyledi: "Dil öğrenme yetisi, halen sadece insanlar için temel bir ayırt edici özellik."
Bellek
Kyoto Üniversitesi'ndeki 'nün sürdürdüğü otuz yıllık bir çalışma sonucunda, şempanzelerin 1-9 arasındaki sayıları, ifade ettiği değerle beraber öğrenebildiği belirlendi. Bir bilgisayar ekranına rastgele kutucuklar halinde yansıtılan rakamlar, birkaç saniye sonra kaldırılarak şempanzelerin bu sırayı tekrar seçmeleri istendi. Bu yolla bu canlıların görsel bellek yeteneklerinin bulunduğu görülmüştür. Japonya'da bulunan adlı bir şempanzenin, bu testi birçok insandan daha iyi çözdüğü görüldü. Öyle ki, dünya hafıza şampiyonu Ben Pridmore bile bu testteki birçok denemede yanıldı.
Gülme
Gülme yeteneği sadece insanlara özgü değildir. Ancak insan ve şempanze gülüşü arasında, insanın konuşma adaptasyonları nedeniyle belirgin farklar bulunur. Ayna testi ile ölçülen öz-farkındalık testini geçen canlılarda gülme yeteneği daha belirgindir.
Şempanzeler, goriller ve orangutanlar, güreşildiğinde, kovalamacılık oynadığında, gıdıklandığında ve çeşitli fiziksel temaslarla gülme benzeri bir tepki gösterir. Bu durum çeşitli yabanî ve tutsak şempanzelerde de belgelenmiştir. Bayağı şempanzelerin gülmeleri insanlarca hemen algılanamaz. Çünkü bu türün gülmesi basit ve sık nefes alıp verme şeklindedir. İnsan-dışı primatların neşe ve eğlenceyi hissettiklerini gösteren belgeler mevcuttur. Bir çalışmada, insan ve bonobo bebekleri gıdıklanarak çıkardıkları sesler kaydedildi. Her ne kadar bonobo bebeğinin gülüşü daha yüksek frekansa ulaşsa da, her iki bebeğin de sesinin benzer bir kalıpta yinelendiği ve yüz ifadelerinin benzerlikler taşıdığı görüldü. Koltukaltı, karın gibi yerler hem insanlarda, hem şempanzelerde, ortak gıdık alma yeridir. Gıdıklandıkları zaman şempanzelerin aldığı mutluluk yaşa bağlı değildir.
Çatışmalar
Yetişkin bayağı şempanzeler, özellikle erkekler, oldukça sinirli olabilirler. Bu türün kendine ait bölgeleri oldukça önemlidir ve bu yüzden diğer şempanzeleri öldürebilirler. Şempanzelerin ayrıca diğer küçük maymunları da avladığı veya avlamaya çalıştığı ve bu maymunların etlerini kendi topluluklarında bir "sosyal araç" olarak kullandıkları görülmüştür. Şubat 2009'da adında evcil bir şempanze, Stamford, Connecticut, ABD'de bir kadını yaralayıp sakat bırakınca, ülkede evcil primat satışı yasaklandı.
İnsan ilişkileri
Tarih
Afrikalılar, şempanzelerle bin yıldan uzun süredir iletişim içindedir. Şempanzelerin başta Kongo Demokratik Cumhuriyeti olmak üzere çeşitli köylerde evcil olarak beslendiği bilinmektedir. Ancak günümüzde D. Kongo Cumhuriyeti'nde bulunan 'ndaki otoriteler, evcil şempanzlere el koymaktadır. Avrupalılar ile şempanzelerin bilinen ilk teması, 1600'lerde, bugünkü Angola'da gerçekleşti. Portekiz Ulusal Arşivi'nde (Torre do Tombo) saklanan Portekizli kâşif 'nin (1506) günlüğü, kendi araçlarını yapıp kullanan bu canlılardan bahseder.
"Şempanze" adının ilk kullanımı 1738'de gerçekleşti. Bu isim, geçen, muhtemelen "taklitçi adam" veya "insansı" anlamına gelen "kivili-çimpenze" teriminden gelmektedir. Daha sonraları biyoloji uzmanları, bu canlı için Pan adlı cinsi tayin ettiler. Aslında şempanzeler ve bazı insansılar, çok antik Batılı ve Arap hikâyelerinde belli belirsiz geçmektedir. Ancak tüm bunlar efsanevi ve dönem bilincinin uç sınırlarındadır.
Bilinen ilk kıtalararası yolculuk yapan şempanze, Angola'dan alınıp 1640'ta 'ne hediye olarak verildi. Bunu izleyen yıllarda diğer şempanzeler de Avrupa'ya ayak bastı. Dönemin bilim insanları, bu ilk misafirlere bakarak, şempanzeleri "pigme" olarak tanımladı ve insana benzer özelliklerinin altını çizdi. Bunu izleyen yıllarda Avrupa'daki hayvanat bahçelerine yeni şempanzeler getirildi.
Darwin'in (1859 yılında yayımlandı) şempanzeler üzerinde bilimsel bir ilgi uyandırdı. Bunu izleyen dönemde uzun çalışmalar yapıldı. İnsanla şempanzenin akrabalığını tartışmak üzere başta davranışlar olmak üzere incelemeler başlatıldı. Bazı durumlarda şempanze zekası olduğundan çok daha fazla abartıldı. Kayda değer bir bilimsel verinin üretilemediği 19. yüzyılın sonunda, şempanzeler insanlar için büyük bir gizem olarak kaldı.
20. yüzyıl, şempanzeler üzerinde sıkça bilimsel araştırmaların yapıldığı bir asır oldu. 1960'lardan öncesine kadar şempanzelerin doğal hayattaki davranışları hakkında hemen hemen hiçbir veri yoktu. 1960 yılının Temmuz ayında Jane Goodall, Tanzanya'nın ormanlarında, şempanzelerle yaşamak üzere yerleşmesiyle, ilk belirgin veriler toplanmaya başladı. Goodall özellikle 'nun davranışlarını inceledi. Şempanzelerin alet kullanmadaki üstün yeteneklerinin fark edilmesi, geniş ses getirdi. İlk tutarlı çalışmalar psikoloji alanında ünlü ikili Wolfgang Köhler ve Robert Yerkes tarafından yapıldı. Bu iki araştırmacı, bir laboratuvar kurup meslektaşlarıyla beraber, şempanzelerin entelektüel ve bilişsel yeteneklerini araştırmaya koyuldu. Uygulanan testler bir muza erişmek için karmaşık yollar hazırlamak gibi görece yüksek zeka düzeyi gerektirmekteydi. Yerkes, şempanzeler üzerinde II. Dünya Savaşı'na kadar çalıştı. Köhler de beş yıllık çalışmasının ardından Mentality of Apes adlı kitabını Yerkes'in çalışmaya başladığı sene olan 1925'te yayımladı. Kitapta şempanzelerin belirgin üstün zeka gerektiren davranışlarının insanlara çok benzerlik gösterdiği belirtilmektedir.
Ağustos 2008'de yayımlanan American Journal of Primatology adlı yayında, Tanzanya'daki Mahale Ulusal Parkı'nda yapılan araştırmalara değinildi. Bu araştırmalara göre, şempanzelerin, insanların yakalandığı pek çok hastalığın aynısına yakalanabildiği sonucuna varıldı.
Çalışmalar
Kasım 2007 itibarıyla, ABD'deki çeşitli laboratuvarlarda 1.300'ü şempanze olmak üzere 3.000'in üzerinde büyük insansı yaşamaktadır. Birçok laboratuvarda şempanzeler, enfeksiyonlar için aşılama bulmak adına, ameliyat ve biyopsi denemeleri adına veya uyuşturucu testi adına kullanılmaktadır. Federal olarak desteklenen iki laboratuvarda şempanzeler kullanılır: Atlanta'daki 'nde yer alan Yerkes Ulusal Primat Araştırma Laboratuvarı ve San Antonio'daki . Günümüze kadar beş yüz şempanze, laboratuvarlardan emekli olarak ABD ve Kanada'daki çeşitli barınaklara yerleştirildi.
Biyomedikal araştırmalar için şempanzelerin kullanımı, yıllardır denenen bir yöntemdir. yayımlanmasıyla beraber, bu canlıların laboratuvar ortamlarında arttırılması için planlar yapılmaya başlandı.
Birçok araştırmacı, şempanzelerin kendine özgü ve zeki bir canlı olduğunu, dolayısıyla araştırmalarda kullanılmamaları gerektiğini öne sürmektedir. Kaliforniya Üniversitesi, San Diego'da evrimsel biyolog ve primat uzmanı olan Pascal Gagneux, şempanzelerin insana genetik açıdan benzerliği, öz-farkındalıkları, alet kullanımı gibi özelliklerinden ötürü, insani muamele görmeleri gerektiğini söylemektedir. Bunun yanında, son yapılan çalışmalarda, laboratuvar emeklisi şempanzelerin, posttravmatik stres bozukluğu gösterdiği görülmüştür. Yerkes Ulusal Primat Araştırma Laboratuvarı'nın yöneticisi Stuart Zola ise buna katılmayarak National Geographic dergisine şunları söyledi: "Herhangi bir türe insanca davranmak zorunda bırakılmamızın gereksiz olduğunu düşünüyorum. Bu ister fare, ister şempanze olsun. Ne kadar öyle olsun istesek de, şempanzeler insan değildir."
Dünya üzerinde her geçen gün büyük insansıların araştırmada ve toksikoloji testlerinde kullanılmasını yasaklayan yasalar çıkmaktadır. 2006 itibarıyla Avusturya, Yeni Zelanda, Hollanda, İsveç ve Birleşik Krallık, bu konuda yasaları bulunan ülkelerdir.
Popüler kültür
Şempanzeler popüler kültürde sıklıka kişileştirilirler. Özellikle çocuksu arkadaşlık, kader arkadaşlığı veya palyaçoluk gibi standartlaştırılmış rollerde şempanzeler rol alır. Özellikle insanların sıkça komik bulduğu belirgin yüz ifadeleri, uzun kolları ve hızlı hareketleri, onları palyaçoluk gibi rollerde oynamaya elverişli kılmaktadır. Bunun yanında şempanzeler, insan kıyafetleri giydirilerek sirk benzeri sahne gösterilerinde de rol alırlar.
Televizyon çağında, ABD başta olmak üzere kimi ülkelerde "şempanze hareketi" gibi yeni tarzlar belirdi. Bu tarz programlarda şempanzeler insan gibi giyinirler ve ağızlarını oynatırlar, daha sonra insanlar tarafından bunlar dublajlanır. Bu tarz programlara örnek olarak 1970'lerdeki ve 1990'lardaki verilebilir.
TV'de rol alan şempanzeler, genelde insanların cana yakın, komik arkadaşları olurlar. Buna örnek olarak 1950'lerde NBC kanalında yayınlanan adlı programın sunucusu 'e eşlik eden , 1960'larda 'deki "Judy" veya 1990'lardaki 'deki "Darwin" gösterilebilir. Her ne kadar köpekler ('deki gibi), yunuslar ('daki gibi), atlar ('daki gibi) ve diğer insansılar (King Kong'daki gibi) çeşitli hayvanlar, filmlerin başrollerinde yer almış olsalar bile, şempanzelerin başrol oynadığı filmler pek azdır. Ancak Türkiye'de 1990'ların sonunda yayınlanan "Çarli", Robert A. Heinlein'ın kısa öyküsü "" (1947), 'in 1990'lardaki ve 1972 yapımı Conquest of the Planet of the Apes filmi gibi örnekler buna istisna olarak verilebilir.
Ayrıca bakınız
- Frans de Waal
- Nikolaas Tinbergen
- Toshisada Nishida18 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
- Jane Goodall
- Jan van Hooff22 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
- Primat bilişi31 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
- Ahlakın evrimi6 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
- Evrimsel etik2 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
- İşbirliği11 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
- Adaletsizlik hoşnutsuzluğu31 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
Kaynakça
- ^ Groves, C. P. (2005). ; Reeder, D. M. (Ed.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3.3yayıncı = Johns Hopkins University Press bas.). Baltimore. ss. 182-3. ISBN . OCLC 62265494. 12 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ocak 2021.
- ^ Bernard Wood et alii, Wiley-Blackwell Encyclopedia of Human Evolution, June 2013 (single-volume paperback version of the original 2011 2-volume edition), 1056 pp.;
- ^ . Animal Diversity Web (University of Michigan Museum of Zoology). 2 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
- ^ "Chimps and Humans Very Similar at the DNA Level". News.mongabay.com. 26 Şubat 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
- ^ Mary-Claire King, Protein polymorphisms in chimpanzee and human evolution, Doctoral dissertation, University of California, Berkeley (1973).
- ^ . Scientific American. 19 Aralık 2006. 11 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2006.
- ^ Wong, K. (1 Eylül 2014). . Scientific American. 22 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ McBrearty, S. (1 Eylül 2005). "First fossil chimpanzee". Nature. 437 (7055). ss. 105-108. doi:10.1038/nature04008. (PMID) 16136135. .
- ^ "Rolling Hills Wildlife Adventure 2005 20 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ."
- ^ "Chimpanzee 28 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2008. 2009-10-31.
- ^ . 2 Mart 2004. 15 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2009.
- ^ . EurekAlert. 20 Nisan 2007. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2007.
- ^ Courtney Laird. "Bonobo social spacing". Davidson College. 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Mart 2008.
- ^ . Jane Goodall Institute. 28 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
- ^ de Waal, F (2006). "Apes in the family". Our Inner Ape. New York: Riverhead Books. ISBN .
- ^ "Chimpanzee intelligence". Indiana University. 23 Şubat 2000. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
- ^ Osvath, Mathias (10 Mart 2009). "Spontaneous planning for future stone throwing by a male chimpanzee". Current Biology. 19 (5). Elsevier. ss. R190-R191. doi:10.1016/j.cub.2009.01.010. (PMID) 19278627.
- ^ Julio Mercader, Huw Barton, Jason Gillespie, Jack Harris, Steven Kuhn, Robert Tyler, Christophe Boesch (2007). "4300-year-old Chimpanzee Sites and the Origins of Percussive Stone Technology". PNAS. Cilt Feb.
- ^ Bijal T. (6 Eylül 2004). "Chimps Shown Using Not Just a Tool but a "Tool Kit"". 20 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Ocak 2010.
- ^ Fox, M. (22 Şubat 2007). "Hunting chimps may change view of human evolution". 12 Mart 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2007.
- ^ . Iowa State University News Service. 22 Şubat 2007. 12 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
- ^ Whipps, Heather (12 Şubat 2007). "Chimps Learned Tool Use Long Ago Without Human Help". LiveScience. 1 Ocak 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
- ^ . Jane Goodall Institute. 21 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
- ^ "Human-like Altruism Shown In Chimpanzees". Science Daily. 25 Haziran 2007. 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
- ^ Bradley, Brenda (Haziran 1999). "Levels of Selection, Altruism, and Primate Behavior". The Quarterly Review of Biology. 74 (2). ss. 171-194. doi:10.1086/393070. (PMID) 10412224. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2007.
- ^ Leeuwen, Edwin J. C. van; DeTroy, Sarah E.; Kaufhold, Stephan P.; Dubois, Clara; Schütte, Sebastian; Call, Josep; Haun, Daniel B. M. (1 Şubat 2021). "Chimpanzees behave prosocially in a group-specific manner". Science Advances (İngilizce). 7 (9): eabc7982. doi:10.1126/sciadv.abc7982. ISSN 2375-2548. (PMID) 33627415. 11 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Nisan 2021.
- ^ (PDF). 27 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2010.
- ^ "Communication". . 1. sezon. § 7. 2008-09-14.
- ^ Gardner, R. A., Gardner, B. T. (1969). "Teaching Sign Language to a Chimpanzee". Science. 165 (894). ss. 664-672. doi:10.1126/science.165.3894.664. (PMID) 5793972.
- ^ Allen, G. R., Gardner, B. T. (1980). "Comparative psychology and language acquisition". Thomas A. Sebok and Jean-Umiker-Sebok (eds.) (Ed.). Speaking of Apes: A Critical Anthology of Two-Way Communication with Man. New York: Plenum Press. ss. 287-329.
- ^ . 15 Ağustos 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2010.
- ^ . 16 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2010.
- ^ The study was presented in a documentary called "The Memory Chimp"[], part of the channel's series.
- ^ Steven Johnson (1 Nisan 2003). "Emotions and the Brain". Discover Magazine. 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Aralık 2007.
- ^ Walsh, Bryan (18 Şubat 2009). "Why the Stamford Chimp Attacked". TIME. 26 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
- ^ "Primates Volume 49, Number 1 / January, 2008 p41-49". Springerlink.com. doi:10.1007/s10329-007-0062-1. Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.[]
- ^ "Science 23 February 2007: Vol. 315. no. 5815, p. 1063". Sciencemag.org. 23 Şubat 2007. 16 Eylül 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
- ^ "[[Current Biology]] Volume 17, Issue 5, 6 March 2007, Pages 412-417". Sciencedirect.com. doi:10.1016/j.cub.2006.12.042. 8 Mart 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2009. URL–vikibağı karışıklığı ()
- ^ Urban, Peter, STAFF WRITER, The Advocate. 2009. House approves primate pet ban. http://www.stamfordadvocate.com/ci_11778339 20 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ "Gorilla diary: August - December 2008". BBC News. 20 Ocak 2009. 5 Şubat 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Nisan 2010.
- ^ "chimp definition | Dictionary.com". Dictionary.reference.com. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Haziran 2009.
- ^ Goodall, Jane (1986). The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior. Cambridge, Mass.: Belknap Press of Harvard University Press. ISBN .
- ^ Newswise: Researchers Find Human Virus in Chimpanzees 12 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Retrieved on June 5, 2008.
- ^ . Project R&R, New England Anti-Vivisection Society. 11 Aralık 2005. 31 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
- ^ a b . The Humane Society of the United States. 7 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
- ^ . Humane Society of the United States. 21 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2008.
- ^ a b c d Lovgren, Stefan. Should Labs Treat Chimps More Like Humans? 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., National Geographic News, September 6, 2005.
- ^ Chimps Deserve Better 15 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Humane Society of the United States.
- ^ . Next of Kin: A Report on the Use of Primates in Experiments 28 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., British Union for the Abolition of Vivisection, p. 15, citing VandeBerg, JL et al. "A unique biomedical resource at risk", Nature 437:30-32.
- ^ Bradshaw, G.A.; ve diğerleri. (PDF). 9 (1). Journal of Trauma and Dissociation. ss. 9-34. 28 Ocak 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2010.
- ^ Guldberg, Helen. The great ape debate 21 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Spiked online, March 29, 2001. Retrieved August 12, 2007.
- ^ . Next of Kin: A Report on the Use of Primates in Experiments 28 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., British Union for the Abolition of Vivisection, p. 12.
- ^ a b c d e f Van Riper, A. Bowdoin (2002). Science in popular culture: a reference guide. Westport: Greenwood Press. s. 19. ISBN .
- ^ a b c Van Riper, op.cit., p. 18.
- Ana kaynaklar
- Pickrell, John. (September 24, 2002). "Humans, Chimps Not as Closely Related as Thought?"7 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. National Geographic.
Makaleler
- . "How Strong Is a Chimpanzee?"25 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Slate, February 25, 2009.
Dış bağlantılar
| Wikimedia Commons'ta Pan (cins) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- "Chimpanzee: Wildlife summary". African Wildlife Foundation. 16 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
- Stanford, Craig B. "The Predatory Behavior and Ecology of Wild Chimpanzees". University of Southern California. 29 Haziran 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Sempanze Orta ve Bati Afrika da yayilis gosteren Pan cinsine mensup iki insansi turune verilen genel ad Sempanzeler ve bonobolar Yasadigi donem araligi 3 6 0 myo Piasenziyen Gunumuz PreYeYeOSDCPTJKPgN Bayagi sempanze solda ve bonobo sagda Biyolojik siniflandirmaAlem AnimaliaSube ChordataSinif MammaliaTakim PrimatesAlt takim HaplorhiniInfra takim SimiiformesFamilya HominidaeAlt familya HomininaeOymak HomininiAlt oymak Panina Delson 1977Cins Pan Oken 1816Tip turPan troglodytesJohann Friedrich Blumenbach 1776TurlerPan troglodytes Pan paniscusPan troglodytes Bayagi sempanze ve Pan paniscus bonobo kirmizilar turlerinin dagilimiSinonimlerTroglodytes E Geoffroy 1812 Mimetes Leach 1820 Theranthropus Brookes 1828 Chimpansee Voight 1831 Blainville 1839 Hylanthropus Gloger 1841 Pseudanthropus Reichenbach 1862 Engeco Haeckel 1866 Fsihego DePauw 1905 Kongo Nehri bu iki tur arasinda dogal bir cizgiyi olusturur Bayagi sempanze Pan troglodytes Bati ve Orta Afrika Bonobo Pan paniscus Kongo Demokratik Cumhuriyeti ormanlari Sempanzeler goriller insanlar ve orangutanlarla birlikte Hominidae familyasina mensuptur 6 milyon yil once insanin atasindan ayrilan sempanzeler bu baglamda insanin yasayan en yakin akrabasidir Gunumuzde yasayan iki sempanze turu ile insanlar Hominini oymagini olustururlar Panina alt oymaginin bilinen tek uyeleri olan sempanzelerin bu iki turunun atalarinin yaklasik 1 1 5 milyon yil once birbirlerinden ayrildigi dusunuluyor Evrimsel tarihEvrimsel akrabalik Hominoidea deki taksonomik iliskiler Homo insan turlerini Pan sempanze turlerini Gorilla goril turlerini Pongo orangutan turlerini Hylobatidae ise gibon turlerini kapsar Pan cinsi icinde insanin da bulundugu Homininae alt familyasina aittir Bu cinse mensup iki tur insanin yasayan en yakin akrabalaridir Sempanze ile insanin atalarinin alti milyon yil once birbirinden ayrildigi bilinmektedir in 1973 te yuruttugu bir calismada sempanze ve insanin 99 luk bir oranda DNA benzerligine sahip oldugunu tespit edildi Ancak daha sonralari kodlamayan DNA larin da hesaba katildigi ayrintili calismalarla bu oranin 94 oldugu goruldu Daha yeni calismalar insanlar sempanzeler ve bonobolar arasindaki DNA farkini yine yaklasik 1 1 2 oraninda oldugunu gosterdi Gecmiste troglodytes ve paniscus turlerinin gunumuz insani olan sapiens ile beraber Pan yerine Homo cinsine dahil edilmesi onerildi Fosiller Gecmiste bircok eski insan atasi fosili bulunduysa da 2005 yilina kadar herhangi bir eski sempanze fosiline rastlanmadi Dogu Afrika da bulunan bu sempanze fosilleri sempanzelerin gunumuzde yasadigi Orta ve Bati Afrika yla ortusmedigi goruldu Ancak daha sonralari Kenya dan da sempanze fosilleri bildirilince Pan cinsinin ve insan turlerinin bu bolgede Orta Pleistosen de beraber yasadigi ortaya cikti Anatomi ve fizyolojiErkek bayagi sempanzeler 70 kg ye ve ayaga kalktiklarinda 1 7 m uzunluga erisebilirken disilerin boy ve kilosu biraz daha dusuktur Bayagi sempanzelerin uzun kollari iki yana dogru acildiginda kendi vucut uzunluklarinin 1 5 katina erisebildigi gibi sempanzelerin kollari bacaklarindan daha uzundur Bonobolar bayagi sempanzeden biraz daha kucuktur ancak daha uzun kol ve bacaklara sahiptir Her iki tur de bu guclu uzun kollarini agaca tirmanmak icin kullanir Sempanzeler yerde dort uzuvlari uzerinde yurur ve el bileklerini ters dondurerek desteklik saglarlar Sempanzelerin genis tabanli ve kisa parmakli ayaklari orangutanlara gore daha cok yurumeye elverislidir Ayrica ellerinde herhangi bir nesne varken iki ayak uzerinde ileri dogru yuruyebilme yetileri vardir Kurkleri siyah olan sempanzelerin kuyruklari olmadigi gibi yuzlerinde parmaklarinda avuc iclerinde ve ayak tabanlarinda kil bulunmaz Sempanzelerin gozlerinin uzerinde kas hizasinda bulunan bir kemik bu canlilarin kafasinin geriye dogru cekilen bir goruntuye sahip olmasina neden olur Ayrica burunlari duzdur Her ne kadar ceneleri disa donuk olsa da sempanzelerin dudaklari sadece surat astiklari zaman disa doner Sempanze beyninin boyutu insan beyninin yarisi kadardir Sempanze testisleri 110 g ile diger insansilarla karsilastirildiginda gorillerin 28 g insanlarin 43 g belirgin bir bicimde daha buyuktur Bu durum cokkocaliligin hakim oldugu sempanze topluluklarinda beliren sonucunda ortaya cikmistir Yuzde aciga cikan deri rengi pembeden siyaha kadar degiskenlik gostermektedir Ancak genel olarak bakildiginda deri rengi yaslandikca koyulasir Bonobolarin gorece daha uzun kollari vardir ve bayagi sempanzelere gore dik yurumeye daha cok yatkindir Chicago Universitesi nin yaptigi bir calismada sempanze topluluklari arasinda onemli genetik farkliliklar gozlendi Sempanzeler ergenlige 8 ila 10 yaslari arasinda girerler Dogal ortamda 40 yasindan fazla yasayamasalar da kafeste tutulan sempanzelerin 60 yasindan fazla yasayabildikleri bilinmektedir DavranisBonobo Her ne kadar anatomik acidan bayagi sempanzelerle bonobolar arasinda farkliliklar cok buyuk olmasa da cinsel ve sosyal davranis yonlerinden onemli farkliliklar gozlemlenmektedir Bayagi sempanzeler hepcil olup karmasik sosyal iliskiler iceren toplu avlanma etkinlikleri gosterirler Ancak bonobolar genelde gibi daha esitlikci siddetten uzak anaerkil ve cinsel acidan yenilikci davranislar gosterirler Bonobolar siklikla seks yaparlar ve biseksuellik bu topluluklar arasinda her iki cinsiyet icin de cok yaygindir Bonobolar cinselligi catismalari onlemek veya cozmek icin kullanirlar Bunun yaninda farkli sempanze topluluklari arasinda alet kullanma yetileri de farklilik gosterir Bayagi sempanzeler bonobolara gore daha fazla sinirlidir Zeka Sempanze beyin diyagrami Sempanzeler aletler yapip bunlari besin kaynaklarina ulasmak veya sosyal gosteriler yapmak icin kullanirlar Bu canlilarin birlik sosyal etkinlik ve mevki gerektiren karmasik ve ozel avlanma stratejileri bulunur Bu tur eylemler icinde sosyal acidan etkileyici yonlendirici ve hile yapici davranislar gosterirler Bunun yaninda sembol kullanmayi ogrenebilirler ve insan dilini bazi basit hatlariyla algilayabilirler Ayrica sayilari ve sayi dizilerini ogrenebildikleri gibi gelecek hakkinda kararlar verebilirler Alet kullanimi Sempanzeler hakkindaki en onemli kesiflerden biri Ekim 1960 ta Jane Goodall in gozlemledigi alet kullanma yetisidir Son arastirmalara bakildiginda bu canlilarin 4 300 yil kadarlik bir suredir tas kullanabildigi gorulmektedir Sempanzelerin kullandigi alet arasinda termitler icin kullandiklari cubuklar da yer almaktadir Yine son gozlemlere bakildiginda bayagi sempanzelerin disleriyle sivrilttikleri taslarla avlandiklari belirlenmistir Sempanzelerin bu alet kullanma ozelliklerinin kesfinden once sadece insanin bu yetenegi sahip oldugu dusunulmekteydi Ancak gunumuzde sempanze disinda da bircok alet kullanabilen canli bilinmektedir Empati Anne sempanze ve yavrusu Son yapilan calismalarda sempanzelerin grup icinde fedakar davranislarda bulundugu gozlemlendi Sempanzelerdeki manevi degerlere iliskin bulgular arasinda yas tutma romantik ask yasama yagmur dansi gol uzerinde batan gunesi izleme gibi dogaya hayranlik merak ve yabani hayata saygi gibi ozellikler gorulmektedir Sempanzeler beslenen kaplumbagalar gibi diger canlilara saygi ve empati gostermektedir Ayrica bu canlilarda animizm ve yap inan oyunu nun bulundugu bilinmektedir Iletisim Sempanzeler insanlarin sozsuz iletisimine benzer iletisim ozelliklerine sahiptir Vokalizasyonlara jestlere ve mimiklere sikca basvuran bu canlilarin beyinleri uzerinde yapilan arastirmalara bakildiginda sempanzelerin beyinlerinde dil iletisim ile ilgili bolgenin insan beynindeki Broca bolgesi ile birebir ortustugu gorulmektedir Dil calismalari Bir sempanzenin yandan gorunumu Bilim insanlari uzun yillar boyunca dil ogrenme yeteneginin sadece insanlarda bulunan ozel bir yetenek oldugunu dusundu ve bu hipotezi test etmek uzere buyuk insansilara dil ogretmeye calisti Allen ve Beatrice Gardner tarafindan 1960 larda yurutulen ilk denemelerden birinde 51 aylik calisma sonucunda Washoe adli bir sempanzeye Amerikan Isaret Dili ogretildi Gardner lar bu sempanzenin 151 isareti ogrendigini ve bunu diger sempanzelere kendiliginden ogrettigini belirtti Daha uzun sure ogrenime devam eden Washoe 800 den fazla isaret ogrenmeyi basardi Gunumuzde halen basta Noam Chomsky ve olmak uzere bircok bilim insaninin insansilarin dil ogrenme yetileri uzerine actigi tartismalar bulunmaktadir Washoe nun ilk verilerinden sonra diger bircok insansiyla yapilan calisma degisik basarilar elde etti Bunlardan biri Columbia Universitesi nden Herbert Terrace in yetistirdigi adli sempanzedir Bu sempanzeyle yapilan calismalarin ilk raporlari olumlu sonuclar verdiyse de Kasim 1979 da calismalari tekrar inceleyen ekip sempanzenin aslinda bu yeteneklerini taklite borclu oldugunu fark etti Terrace bunun ardindan sunlari soyledi Dil ogrenme yetisi halen sadece insanlar icin temel bir ayirt edici ozellik Bellek Kyoto Universitesi ndeki nun surdurdugu otuz yillik bir calisma sonucunda sempanzelerin 1 9 arasindaki sayilari ifade ettigi degerle beraber ogrenebildigi belirlendi Bir bilgisayar ekranina rastgele kutucuklar halinde yansitilan rakamlar birkac saniye sonra kaldirilarak sempanzelerin bu sirayi tekrar secmeleri istendi Bu yolla bu canlilarin gorsel bellek yeteneklerinin bulundugu gorulmustur Japonya da bulunan adli bir sempanzenin bu testi bircok insandan daha iyi cozdugu goruldu Oyle ki dunya hafiza sampiyonu Ben Pridmore bile bu testteki bircok denemede yanildi Gulme Genc sempanzeler oynarken Gulme yetenegi sadece insanlara ozgu degildir Ancak insan ve sempanze gulusu arasinda insanin konusma adaptasyonlari nedeniyle belirgin farklar bulunur Ayna testi ile olculen oz farkindalik testini gecen canlilarda gulme yetenegi daha belirgindir Sempanzeler goriller ve orangutanlar guresildiginde kovalamacilik oynadiginda gidiklandiginda ve cesitli fiziksel temaslarla gulme benzeri bir tepki gosterir Bu durum cesitli yabani ve tutsak sempanzelerde de belgelenmistir Bayagi sempanzelerin gulmeleri insanlarca hemen algilanamaz Cunku bu turun gulmesi basit ve sik nefes alip verme seklindedir Insan disi primatlarin nese ve eglenceyi hissettiklerini gosteren belgeler mevcuttur Bir calismada insan ve bonobo bebekleri gidiklanarak cikardiklari sesler kaydedildi Her ne kadar bonobo bebeginin gulusu daha yuksek frekansa ulassa da her iki bebegin de sesinin benzer bir kalipta yinelendigi ve yuz ifadelerinin benzerlikler tasidigi goruldu Koltukalti karin gibi yerler hem insanlarda hem sempanzelerde ortak gidik alma yeridir Gidiklandiklari zaman sempanzelerin aldigi mutluluk yasa bagli degildir Catismalar Tanzanya daki nda bulunan erkek sempanzeler Yetiskin bayagi sempanzeler ozellikle erkekler oldukca sinirli olabilirler Bu turun kendine ait bolgeleri oldukca onemlidir ve bu yuzden diger sempanzeleri oldurebilirler Sempanzelerin ayrica diger kucuk maymunlari da avladigi veya avlamaya calistigi ve bu maymunlarin etlerini kendi topluluklarinda bir sosyal arac olarak kullandiklari gorulmustur Subat 2009 da adinda evcil bir sempanze Stamford Connecticut ABD de bir kadini yaralayip sakat birakinca ulkede evcil primat satisi yasaklandi Insan iliskileriTarih 62 yasina ulasmis bir sempanze Afrikalilar sempanzelerle bin yildan uzun suredir iletisim icindedir Sempanzelerin basta Kongo Demokratik Cumhuriyeti olmak uzere cesitli koylerde evcil olarak beslendigi bilinmektedir Ancak gunumuzde D Kongo Cumhuriyeti nde bulunan ndaki otoriteler evcil sempanzlere el koymaktadir Avrupalilar ile sempanzelerin bilinen ilk temasi 1600 lerde bugunku Angola da gerceklesti Portekiz Ulusal Arsivi nde Torre do Tombo saklanan Portekizli kasif nin 1506 gunlugu kendi araclarini yapip kullanan bu canlilardan bahseder Sempanze adinin ilk kullanimi 1738 de gerceklesti Bu isim gecen muhtemelen taklitci adam veya insansi anlamina gelen kivili cimpenze teriminden gelmektedir Daha sonralari biyoloji uzmanlari bu canli icin Pan adli cinsi tayin ettiler Aslinda sempanzeler ve bazi insansilar cok antik Batili ve Arap hikayelerinde belli belirsiz gecmektedir Ancak tum bunlar efsanevi ve donem bilincinin uc sinirlarindadir Bilinen ilk kitalararasi yolculuk yapan sempanze Angola dan alinip 1640 ta ne hediye olarak verildi Bunu izleyen yillarda diger sempanzeler de Avrupa ya ayak basti Donemin bilim insanlari bu ilk misafirlere bakarak sempanzeleri pigme olarak tanimladi ve insana benzer ozelliklerinin altini cizdi Bunu izleyen yillarda Avrupa daki hayvanat bahcelerine yeni sempanzeler getirildi Hugo Rheinhold un Affe mit Schadel Kafatasi ve sempanze adli eseri 19 yuzyilda sempanzelere ne gozle bakildigini aciklayan orneklerden biridir Darwin in 1859 yilinda yayimlandi sempanzeler uzerinde bilimsel bir ilgi uyandirdi Bunu izleyen donemde uzun calismalar yapildi Insanla sempanzenin akrabaligini tartismak uzere basta davranislar olmak uzere incelemeler baslatildi Bazi durumlarda sempanze zekasi oldugundan cok daha fazla abartildi Kayda deger bir bilimsel verinin uretilemedigi 19 yuzyilin sonunda sempanzeler insanlar icin buyuk bir gizem olarak kaldi nde bir sempanze 20 yuzyil sempanzeler uzerinde sikca bilimsel arastirmalarin yapildigi bir asir oldu 1960 lardan oncesine kadar sempanzelerin dogal hayattaki davranislari hakkinda hemen hemen hicbir veri yoktu 1960 yilinin Temmuz ayinda Jane Goodall Tanzanya nin ormanlarinda sempanzelerle yasamak uzere yerlesmesiyle ilk belirgin veriler toplanmaya basladi Goodall ozellikle nun davranislarini inceledi Sempanzelerin alet kullanmadaki ustun yeteneklerinin fark edilmesi genis ses getirdi Ilk tutarli calismalar psikoloji alaninda unlu ikili Wolfgang Kohler ve Robert Yerkes tarafindan yapildi Bu iki arastirmaci bir laboratuvar kurup meslektaslariyla beraber sempanzelerin entelektuel ve bilissel yeteneklerini arastirmaya koyuldu Uygulanan testler bir muza erismek icin karmasik yollar hazirlamak gibi gorece yuksek zeka duzeyi gerektirmekteydi Yerkes sempanzeler uzerinde II Dunya Savasi na kadar calisti Kohler de bes yillik calismasinin ardindan Mentality of Apes adli kitabini Yerkes in calismaya basladigi sene olan 1925 te yayimladi Kitapta sempanzelerin belirgin ustun zeka gerektiren davranislarinin insanlara cok benzerlik gosterdigi belirtilmektedir Agustos 2008 de yayimlanan American Journal of Primatology adli yayinda Tanzanya daki Mahale Ulusal Parki nda yapilan arastirmalara deginildi Bu arastirmalara gore sempanzelerin insanlarin yakalandigi pek cok hastaligin aynisina yakalanabildigi sonucuna varildi Calismalar 1961 yilinda uzaya cikmak uzere kapsulune yerlestirilirken Kasim 2007 itibariyla ABD deki cesitli laboratuvarlarda 1 300 u sempanze olmak uzere 3 000 in uzerinde buyuk insansi yasamaktadir Bircok laboratuvarda sempanzeler enfeksiyonlar icin asilama bulmak adina ameliyat ve biyopsi denemeleri adina veya uyusturucu testi adina kullanilmaktadir Federal olarak desteklenen iki laboratuvarda sempanzeler kullanilir Atlanta daki nde yer alan Yerkes Ulusal Primat Arastirma Laboratuvari ve San Antonio daki Gunumuze kadar bes yuz sempanze laboratuvarlardan emekli olarak ABD ve Kanada daki cesitli barinaklara yerlestirildi Biyomedikal arastirmalar icin sempanzelerin kullanimi yillardir denenen bir yontemdir yayimlanmasiyla beraber bu canlilarin laboratuvar ortamlarinda arttirilmasi icin planlar yapilmaya baslandi Bircok arastirmaci sempanzelerin kendine ozgu ve zeki bir canli oldugunu dolayisiyla arastirmalarda kullanilmamalari gerektigini one surmektedir Kaliforniya Universitesi San Diego da evrimsel biyolog ve primat uzmani olan Pascal Gagneux sempanzelerin insana genetik acidan benzerligi oz farkindaliklari alet kullanimi gibi ozelliklerinden oturu insani muamele gormeleri gerektigini soylemektedir Bunun yaninda son yapilan calismalarda laboratuvar emeklisi sempanzelerin posttravmatik stres bozuklugu gosterdigi gorulmustur Yerkes Ulusal Primat Arastirma Laboratuvari nin yoneticisi Stuart Zola ise buna katilmayarak National Geographic dergisine sunlari soyledi Herhangi bir ture insanca davranmak zorunda birakilmamizin gereksiz oldugunu dusunuyorum Bu ister fare ister sempanze olsun Ne kadar oyle olsun istesek de sempanzeler insan degildir Dunya uzerinde her gecen gun buyuk insansilarin arastirmada ve toksikoloji testlerinde kullanilmasini yasaklayan yasalar cikmaktadir 2006 itibariyla Avusturya Yeni Zelanda Hollanda Isvec ve Birlesik Krallik bu konuda yasalari bulunan ulkelerdir Populer kultur Sempanzeler populer kulturde siklika kisilestirilirler Ozellikle cocuksu arkadaslik kader arkadasligi veya palyacoluk gibi standartlastirilmis rollerde sempanzeler rol alir Ozellikle insanlarin sikca komik buldugu belirgin yuz ifadeleri uzun kollari ve hizli hareketleri onlari palyacoluk gibi rollerde oynamaya elverisli kilmaktadir Bunun yaninda sempanzeler insan kiyafetleri giydirilerek sirk benzeri sahne gosterilerinde de rol alirlar Televizyon caginda ABD basta olmak uzere kimi ulkelerde sempanze hareketi gibi yeni tarzlar belirdi Bu tarz programlarda sempanzeler insan gibi giyinirler ve agizlarini oynatirlar daha sonra insanlar tarafindan bunlar dublajlanir Bu tarz programlara ornek olarak 1970 lerdeki ve 1990 lardaki verilebilir TV de rol alan sempanzeler genelde insanlarin cana yakin komik arkadaslari olurlar Buna ornek olarak 1950 lerde NBC kanalinda yayinlanan adli programin sunucusu e eslik eden 1960 larda deki Judy veya 1990 lardaki deki Darwin gosterilebilir Her ne kadar kopekler deki gibi yunuslar daki gibi atlar daki gibi ve diger insansilar King Kong daki gibi cesitli hayvanlar filmlerin basrollerinde yer almis olsalar bile sempanzelerin basrol oynadigi filmler pek azdir Ancak Turkiye de 1990 larin sonunda yayinlanan Carli Robert A Heinlein in kisa oykusu 1947 in 1990 lardaki ve 1972 yapimi Conquest of the Planet of the Apes filmi gibi ornekler buna istisna olarak verilebilir Ayrica bakinizFrans de Waal Nikolaas Tinbergen Toshisada Nishida18 Subat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Jane Goodall Jan van Hooff22 Agustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Primat bilisi31 Aralik 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Ahlakin evrimi6 Kasim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Evrimsel etik2 Aralik 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Isbirligi11 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Adaletsizlik hosnutsuzlugu31 Agustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Kaynakca Groves C P 2005 Reeder D M Ed Mammal Species of the World A Taxonomic and Geographic Reference 3 3yayinci Johns Hopkins University Press bas Baltimore ss 182 3 ISBN 0 801 88221 4 OCLC 62265494 12 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Ocak 2021 Bernard Wood et alii Wiley Blackwell Encyclopedia of Human Evolution June 2013 single volume paperback version of the original 2011 2 volume edition 1056 pp 978 1 1186 5099 8 Animal Diversity Web University of Michigan Museum of Zoology 2 Kasim 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 11 Agustos 2007 Chimps and Humans Very Similar at the DNA Level News mongabay com 26 Subat 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Haziran 2009 Mary Claire King Protein polymorphisms in chimpanzee and human evolution Doctoral dissertation University of California Berkeley 1973 Scientific American 19 Aralik 2006 11 Ekim 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 20 Aralik 2006 Wong K 1 Eylul 2014 Scientific American 22 Agustos 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi McBrearty S 1 Eylul 2005 First fossil chimpanzee Nature 437 7055 ss 105 108 doi 10 1038 nature04008 PMID 16136135 Rolling Hills Wildlife Adventure 2005 20 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Chimpanzee 28 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2008 2009 10 31 2 Mart 2004 15 Ocak 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Eylul 2009 EurekAlert 20 Nisan 2007 3 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Nisan 2007 Courtney Laird Bonobo social spacing Davidson College 27 Eylul 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Mart 2008 Jane Goodall Institute 28 Subat 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 11 Agustos 2007 de Waal F 2006 Apes in the family Our Inner Ape New York Riverhead Books ISBN 1594481962 Chimpanzee intelligence Indiana University 23 Subat 2000 17 Eylul 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 24 Mart 2008 Osvath Mathias 10 Mart 2009 Spontaneous planning for future stone throwing by a male chimpanzee Current Biology 19 5 Elsevier ss R190 R191 doi 10 1016 j cub 2009 01 010 PMID 19278627 Julio Mercader Huw Barton Jason Gillespie Jack Harris Steven Kuhn Robert Tyler Christophe Boesch 2007 4300 year old Chimpanzee Sites and the Origins of Percussive Stone Technology PNAS Cilt Feb KB1 bakim Birden fazla ad yazar listesi link Bijal T 6 Eylul 2004 Chimps Shown Using Not Just a Tool but a Tool Kit 20 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Ocak 2010 Fox M 22 Subat 2007 Hunting chimps may change view of human evolution 12 Mart 2007 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Subat 2007 Iowa State University News Service 22 Subat 2007 12 Aralik 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 11 Agustos 2007 Whipps Heather 12 Subat 2007 Chimps Learned Tool Use Long Ago Without Human Help LiveScience 1 Ocak 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Agustos 2007 Jane Goodall Institute 21 Kasim 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 11 Agustos 2007 Human like Altruism Shown In Chimpanzees Science Daily 25 Haziran 2007 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Agustos 2007 Bradley Brenda Haziran 1999 Levels of Selection Altruism and Primate Behavior The Quarterly Review of Biology 74 2 ss 171 194 doi 10 1086 393070 PMID 10412224 Erisim tarihi 11 Agustos 2007 Nature Nature 437 1357 1359 27 October 2005 Nature com doi 10 1038 nature04243 30 Nisan 2010 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Haziran 2009 Leeuwen Edwin J C van DeTroy Sarah E Kaufhold Stephan P Dubois Clara Schutte Sebastian Call Josep Haun Daniel B M 1 Subat 2021 Chimpanzees behave prosocially in a group specific manner Science Advances Ingilizce 7 9 eabc7982 doi 10 1126 sciadv abc7982 ISSN 2375 2548 PMID 33627415 11 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Nisan 2021 PDF 27 Mayis 2008 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 23 Temmuz 2010 Communication 1 sezon 7 2008 09 14 Gardner R A Gardner B T 1969 Teaching Sign Language to a Chimpanzee Science 165 894 ss 664 672 doi 10 1126 science 165 3894 664 PMID 5793972 KB1 bakim Birden fazla ad yazar listesi link Allen G R Gardner B T 1980 Comparative psychology and language acquisition Thomas A Sebok and Jean Umiker Sebok eds Ed Speaking of Apes A Critical Anthology of Two Way Communication with Man New York Plenum Press ss 287 329 KB1 bakim Birden fazla ad yazar listesi link KB1 bakim Fazladan yazi editor listesi link 15 Agustos 2004 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Temmuz 2010 16 Nisan 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Temmuz 2010 The study was presented in a documentary called The Memory Chimp olu kirik baglanti part of the channel s series Steven Johnson 1 Nisan 2003 Emotions and the Brain Discover Magazine 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Aralik 2007 Walsh Bryan 18 Subat 2009 Why the Stamford Chimp Attacked TIME 26 Agustos 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Haziran 2009 Primates Volume 49 Number 1 January 2008 p41 49 Springerlink com doi 10 1007 s10329 007 0062 1 Erisim tarihi 6 Haziran 2009 olu kirik baglanti Science 23 February 2007 Vol 315 no 5815 p 1063 Sciencemag org 23 Subat 2007 16 Eylul 2010 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Haziran 2009 Current Biology Volume 17 Issue 5 6 March 2007 Pages 412 417 Sciencedirect com doi 10 1016 j cub 2006 12 042 8 Mart 2008 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Haziran 2009 URL vikibagi karisikligi yardim PLoS ONE 2007 2 9 e886 Pubmedcentral nih gov doi 10 1371 journal pone 0000886 Erisim tarihi 6 Haziran 2009 Urban Peter STAFF WRITER The Advocate 2009 House approves primate pet ban http www stamfordadvocate com ci 11778339 20 Aralik 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Gorilla diary August December 2008 BBC News 20 Ocak 2009 5 Subat 2009 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Nisan 2010 chimp definition Dictionary com Dictionary reference com 3 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Haziran 2009 Goodall Jane 1986 The Chimpanzees of Gombe Patterns of Behavior Cambridge Mass Belknap Press of Harvard University Press ISBN 0 674 11649 6 Newswise Researchers Find Human Virus in Chimpanzees 12 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Retrieved on June 5 2008 Project R amp R New England Anti Vivisection Society 11 Aralik 2005 31 Mayis 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Mart 2008 a b The Humane Society of the United States 7 Temmuz 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Mart 2008 Humane Society of the United States 21 Agustos 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Mart 2008 a b c d Lovgren Stefan Should Labs Treat Chimps More Like Humans 4 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde National Geographic News September 6 2005 Chimps Deserve Better 15 Subat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Humane Society of the United States Next of Kin A Report on the Use of Primates in Experiments 28 Kasim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde British Union for the Abolition of Vivisection p 15 citing VandeBerg JL et al A unique biomedical resource at risk Nature 437 30 32 Bradshaw G A ve digerleri PDF 9 1 Journal of Trauma and Dissociation ss 9 34 28 Ocak 2011 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 23 Temmuz 2010 KB1 bakim Digerlerinin yanlis kullanimi link Guldberg Helen The great ape debate 21 Mayis 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Spiked online March 29 2001 Retrieved August 12 2007 Next of Kin A Report on the Use of Primates in Experiments 28 Kasim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde British Union for the Abolition of Vivisection p 12 a b c d e f Van Riper A Bowdoin 2002 Science in popular culture a reference guide Westport Greenwood Press s 19 ISBN 0313318220 a b c Van Riper op cit p 18 Ana kaynaklarPickrell John September 24 2002 Humans Chimps Not as Closely Related as Thought 7 Eylul 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde National Geographic Makaleler How Strong Is a Chimpanzee 25 Aralik 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Slate February 25 2009 Dis baglantilarWikimedia Commons ta Pan cins ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Vikitur de konuyla ilgili taksonomik bilgiler bulunur Chimpanzee Chimpanzee Wildlife summary African Wildlife Foundation 16 Mayis 2008 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Nisan 2010 Stanford Craig B The Predatory Behavior and Ecology of Wild Chimpanzees University of Southern California 29 Haziran 2010 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Nisan 2010