Pusula, başlıca olarak ulaşımda ve arazi incelemesinde kullanılan, dünya üzerinde yön tespit etmeye yarayan cihaz. Pusulalar; manyetik veya cayroskopik olarak ya da bir yıldıza göre yön belirleme prensipleriyle çalışırlar. En eski pusula türü, Dünya'nın manyetik alanına göre yönleri gösteren manyetik pusuladır ve sıklıkla pusula sözcüğü, manyetik pusula ile eşanlamlı olarak kullanılır.
Manyetik pusula, dünyanın manyetik alanının doğrultusunu gözlemlemekte kullanılan, kerteriz alıp mevki bulmaya yardım eden mıknatıslaşmış bir iğnedir. Manyetik olmayan bir maddeden yapılmış bir kutu içinde bulunur. Temel organı hareketli bir mıknatıstan oluşan diğer ölçü aygıtları da bu adla anılır.
Pusula, İtalyanca bir sözcük olan bussola kelimesinden Türkçeye geçmiştir.
Pusulanın çalışma prensibi
Manyetik pusulanın en önemli parçası olan ve bir manyetik alan içerisinde bulunan pusula iğnesi serbestçe hareket edebilecek şekilde pusula gövdesine monte edilmiştir. Pusula iğnesi serbest kaldığında her zaman aynı yönü gösterir. İğnenin sabit olarak aynı yönü göstermesi yeryüzünde iğneyi çeken bir gücün olmasından kaynaklanmaktadır. Yeryüzü bir ucu kuzeye, diğer ucu güneye uzanan devasa bir mıknatıs gibidir. Dünyanın manyetikliği, pusula iğnesinin manyetik kuzeye (manyetik alanın kuzey kutbuna) doğru dönmesine neden olur.
Tarihçe
İlk pusulalar kullanarak üretilmiştir. İlk olarak denizciler; küçük bir parça mıknatıs taşını bir çöp üzerine koyup suya bıraktıklarında, çöpün Dünya'nın manyetik alan çizgileriyle aynı hizaya gelip, bir ucunun Kutup Yıldızı'nı gösterdiğini keşfettiler. Bu keşfi hemen bir ikincisi takip etti. Mıknatıs taşına uzun süre temas ettirilen demir veya çelik bir iğne de kuzey-güney istikametinde hizaya geliyordu.
Manyetik pusula ilk olarak Çin'in Han Hanedanlığı döneminde (MÖ 206'dan beri) kehanet için bir aygıt olarak icat edildi ve daha sonra 11. yüzyılda Song Hanedanı Çinlileri tarafından seyir için benimsendi.
Fransa'da pusuladan ilk olarak 1200'de söz edilmeye başlandı. Bunu, 1207'de İngiltere ve 1213'te İzlanda izledi. O zamanlar pusulanın ilkel bir yapısı vardı. İlk önemli gelişmeyi gerçekleştiren oldu (1269). İğneyi bir geçirdikten sonra, bunu bir yanı saydam ve derecelenmiş bir kutunun içine yerleştirdi.
Kullanım alanları
Pusulayı ilk önce denizciler seyrüseferde kullanmışlardır. Denizcileri; sivil havacılar, askerler (kara, deniz ve hava kuvvetleri), madenciler, mimarlar, ormancılar, tapu ve kadastro işi ile uğraşan harita teknisyen ve harita mühendisleri, izciler, dağcılık sporu yapan dağcılar, koşarak hedef bulma (oryantiring) sporu yapan sporcular, yelken yarışı yapan yatçılar takip etmiştir.
Pusula çeşitleri
Standart plaka, aynalı, askeri ve kutu (prismatik) pusulalar doğada kullanılan modern dizayn edilmiş pusulalardır. Askeri tip pusulalar daha çok hassas ölçümlerin yapılabilmesi için tasarlanmıştır; hassas ölçüm yapılması zor olduğundan bu tip pusulaların kullanımları da oldukça zordur. Standart veya aynalı pusulaların kullanım alanı daha yaygındır. Parmak pusula oryantiring sporu için en kullanışlı olan pusuladır. Ataç pusulalar, döner kapsülün altına yerleştirilmiş ataç yardımıyla haritalara takılabilirler.
Mıknatıs ile çalışan pusulalarda oluşabilen sapmalar iki ana gruba ayrılır:
- Yapay sapma (deviasyon)
- Doğal sapma (varyasyon)
Kerteriz (açıklık) pusulası
Manyetik güney açısını (açıklık) belirlemek için herhangi bir gök cisminden kerteriz almaya yarayan ve kaptan köprüsünün açık bir noktasına yerleştirilen bir donatılmış büyük pusula.
Asma pusula
Gemilerin seyir ile süvari ve ikinci kaptan kamaralarının kemerlerine başaşağı olarak asılan özel pusula. Süvari ve ikinci kaptanın dinlenirken gemi rotasını kontrol etmesini sağlar.
Elektromanyetik pusula
Hareketli donanımı bir eksen çevresinde dönen ve aygıttan bağımsız bir manyetik alanın etkisindeki bir mıknatıstan oluşan, ölçü aygıtı. Pouilletin tasarladığı ve Gaugainin geliştirdiği tanjant pusulasında, yer manyetik alanıyla içinden ölçülecek akımın geçtiği sabit bir bobinin yarattığı alanın bileşkesinin etkisindeki mıknatıslaşmış iğne tanjantı bu akımla, orantılı bir açı kadar sapar.
Aynı şekilde sinüs pusulası da vardır.
Dümen (Dümenci) pusulası
verilen rota açısından ayrılmaması için dümen dolabının üzerine yerleştirilmiş pusula.
Filika pusulası
Küçük teknelerde ve filikalarda kullanılan, kararlılığı yüksek küçük pusula.
Sıvılı pusula
Pusula kartının salınımlarını azaltmak için kabında alkol ve su karışımı bulunan pusula.
Sıvılı pusula bir sakıncayı ortadan kaldırır. , su-alkol karışımı bir sıvı içinde yüzen şamandıralara bağlı iki büyük mıknatıstan meydana gelir. Bu şamandıralar pusulanın ağırlığını hafifletir ve üzerindeki pusula mihverinin sürtünmesini azaltır. Çelik gemiler yerin manyetik alanının yeğinliğini ve yönünü büyük ölçüde değiştirir. Bundan dolayı belirli yönlerde pusulayı kimi kez kullanılamaz hale getiren önemli sapmalar ortaya çıkar. Geminin demir kısımlarının etkisi pusulanın yakınına uygun biçimde yerleştirilen denkleştiricilerle giderilir. Sürekli manyetiklik, mıknatıslarla geçersiz hale getirilir, geçici manyetiklik ise düşey demirlerle (bilyeler ve çubukları) geçersiz hale getirilir.
Cayroskop pusulası
Cayroskopun mekanik kararlılığına göre düzenlenmiş ve bu nedenle karşı duyarsız olan pusula.
Ağırlık merkezinden asılan ve elektrik yardımıyla büyük hızla döndürülen bir cayroskoptan meydana gelir. Başka bir düzenek olmaksızın, ekseni dönmeye başladığı anda yöneltildiği bir yıldızın hareketini izler. Bir karşı ağırlık sistemi bu yerinde tutar ve bir sönümleme sistemi bu eksenin coğrafi kuzey doğrultusundan ayrılmasını önler. Düzelticiler, geminin enlemini, hızını ve çeşitli hareketlerden kaynaklanan ivmeleri göz önünde bulundurmayı sağlar. Yineleyiciler, dümen , kaptan köprüsünün iki yanına yerleştirilir ve radyogonyometre, radar vb. ile donatılır.
Yavru pusula
Cayropusulanın hareketlerini bir motor sistemiyle izleyen ve bir pusula gibi yön gösteren aygıt.
Kerteriz almak için geminin sancak/iskele yakın köprü üstlerine olduğu gibi geminin , harita ve kimi kez de kaptan yerleştirilir.
Kadranlı pusula
Bir kutu içine yerleştirilen ve aygıtı yönlendirerek istendiğinde saati öğrenmeyi sağlayan küçük güneş saati.
Pusula tanımları
Falso pusula
Gerekli düzeltmeleri yapılmamış hatalı yön gösteren pusula.
Sağır pusula
Geminin yön değiştirmelerinden etkilenmeyip sürekli olarak geminin rota tuttuğu yönü gösteren pusula.
Diğer
Pusula dolabı
(Pusula dolabı); içinde pusula, mıknatıslı çubuklar ve pusulayı aydınlatan (lambalar) bulunan camlı silindirsel bir kutudur.
Kullanım alanlarına göre pusulalar
Havacılık ve Denizcilik
Bütün manyetik kuzey karşılaştırmaya yarayan aygıt.
Manyetik kuzey, gerçek kuzey, yani (coğrafi kuzey) ile (doğal sapma) denilen bir açı oluşturur. Harita üzerinde işaretlenen bu açı yardımıyla pilot ya da kaptan uçağının ya da gemisinin gidiş yönünü tayin edebilir.
En basit pusula olan kuru pusula üzeri bir camla kapatılmış ve kardana asılmış bir kaptan oluşur. Bu kabın merkezinde üzerine bir mihver (pusula mihveri) oturtulmuş uçlu (düşey) bir bulunur. Pusula mihveri üzerine rüzgâr gülü yapıştırılmış hareketli bir çember taşır; rüzgâr gülüne de birbirine koşut mıknatıslı birçok iğneden meydana gelmiş manyetik bir donanım asılıdır. Geminin ve rotadan kaçması, rüzgâr gülünde, sönümlenmesi uzun süren salınımlara yol açar.
Jeomanyetik
Eğim pusulası
Belirli bir yerde yer manyetik alan ufukla yaptığı açıyı ölçen, bir eksenin taşıdığı mıknatıslaşmış iğne. Eğimin göz önüne alınması XVI yy. sonunda yaşamış İngiliz fizikçi 'ın düşüncesidir.
Yükselim pusulası
Belirli bir yerde manyetik meridyenin coğrafi meridyenle yaptığı değişken açıyı ölçen pusula. bir düzlemde devinen mıknatıslaşmış bir iğnenin tam olarak kuzey-güney doğrultusunu almadığını ilk kez Kristof Kolomb'un gözlediği sanılır.
Topograf (topografya) pusulası
Arazi ölçümlerinde kullanılan ve bir gözleme düzeneğiyle donatılmış pusula.
Uçları derecelenmiş bir çember üzerinde hareket eden mıknatıslaşmış bir iğne, kare bir kutunun içindedir. Kutunun yanındaysa bir dürbün ya da iki vardır. Bunların doğrultusu, derecelerin bununduğu bir çapa koşuttur. Bu aygıt, A tepe noktasına ulaşmayan BAC üçgenini ölçmeye yarar.
Yandaki şekilde, gözlemlenecek ve ölçülecek FO'G ve DOE açıları görülmektedir: BAC açısı bunların farkına eşittir. Topografya (rölövelerinde) çok işe yarayan da yapılmıştır.
Pusulanın özellikleri
- Dönebilen mıknatıssal iğne, kuzeyi gösteren ucu görülmesi için diğerinden farklı (örneğin kırmızı) renkte olur.
- İçi sıvı ile dolu olan döner kapsül ve pusula iğnesi bulunur. Kapsülün görevi pusula iğnesindeki titreşimleri azaltarak daha doğru sonuç elde etmeyi sağlamaktır.
- Kapsül çevresindeki (bilezik), üzerinde 0-360 arasında dereceler işaretlenir.
- Pusula iğnesinin altında yön oku ve yön okuna paralel olan meridyen çizgileri bulunur ve bunlar kapsül ile birlikte dönerler.
- Referans çizgisi ve açı değerleri yön oku ve meridyen çizgilerinin bulunduğu düzlemden okunur.
- (Tabanın) şeklinin dikdörtgen ve şeffaf olması, döner kapsül altında gidilecek yeri gösteren okun bulunması ve pusulanın kenarının (uzun) olması kullanım açısından sağlar.
- Çevresindeki hesaplama cetvelinde metrik ve inç olarak işaretlenmiş sınırlı cetvel ile birim çevirmelerine sağlayarak mesafe ölçümlerini de .
- Pusula kullanılarak sadece kuzey yönü değil diğer anayönler ve arayönler de bulunabilir.
Ayrıca bakınız
- (İstikamet göstergesi) (HI)
- (Radyo pusulası)
Kaynakça
- İngilizce Vikipedi maddesi 10 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Büyük Larousse Türkçe Ansiklopedisi
- ^ a b c d e "compass." Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2011.
- ^ "pusula." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 16 Aralık 2011
- ^ Lowrie, William (2007). Fundamentals of Geophysics. Londra: Cambridge University Press. ss. 281. ISBN .
Early in the Han Dynasty, between 300–200 BC, the Chinese fashioned a rudimentary compass out of lodestone ... the compass may have been used in the search for gems and the selection of sites for houses ... their directive power led to the use of compasses for navigation
- ^ Needham, Joseph (1986) Science and civilisation in China, Vol. 4: "Physics and physical technology", Pt. 1: "Physics", Taipei. p. 252 Caves Books, originally publ. by Cambridge University Press (1962),
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar