Türk dilleri alfabeleri veya çağdaş Türk yazı dilleri alfabeleri çağdaş dönem Türk yazı dilleri için kullanılan çeşitli alfabelerdir. Uzun tarihî dönemler içinde kullanılmış olan Türk yazı sistemlerinin sonrasında, bazılarının terki, bazılarının devamı ile günümüzde kullanımda olmuşlardır.
Tarihî dönem alfabeleri
Uzak tarih
Türklerin en geniş ölçüde kullandığı yazı sistemleri Göktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kiril alfabesidir. Türk dilinin tarihi sürecinde ticari, kültürel, dinî vb. sebeplerle bu dilin yazımında Göktürk, Mani, Soğut, Uygur, Brahmi, Tibet, Süryani, İbrani, Grek, Arap, Kiril, Latin asıllı alfabeler Türk diline çeşitli düzeyde uyarlanmış varyantlarıyla kullanılmıştır.
Yakın tarih
- Ortak Türkçe Alfabesi: 1930'lu yıllarda SSCB'de kullanıldı. Latin harfleri esaslıdır.
- Kuzeybatı-Tatar yazı dili:
- Osmanlı-Türkiye yazı dili:
- Osmanlı Türk alfabesi (ISO 639-2: ota 11 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - 1500-1928)
- Güneydoğu-Uygur yazı dili:
1926'da Bakü'de toplanan Türkoloji Kongresi, tüm Türk dillerinin Latin alfabesi ile yazılması konusunda karar almıştır. 1929'lu yıllarda geliştirilen Ortak Türk Alfabesi, ufak farklılıklarla 1930'lu yıllarda Sovyetler Birliği'ndeki Türk halkları tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Ancak, Türk cumhuriyetlerinin kullandıkları bu Latin esaslı alfabeler, 1938-40 yılları arasında yerlerini, Sovyet idaresinin baskısı ile Kiril alfabesinden geliştirilmiş olan ve her Türk yazı dilini birbirinden ayıran farklı alfabelere bırakmak zorunda kalmıştır. Bundan önce Türk halkları ortak alfabeleri ile birbirlerine yaklaşabilmişken, her Türk halkına diğerlerinden farklı bir Kiril alfabesi geliştirilmesi ile, aslında birbirlerine yakın olan bu dillerin zamanla farklılaşmaları sağlanmıştır.
Türkiye'de Yeni Türk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak, 1 Kasım 1928 gün ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir. Bu kanuna göre, Yeni Türk alfabesinde 29 harf bulunur. Alfabeyi oluşturan büyük ve küçük harfler, sırasıyla aşağıdaki biçimde yazılır.
Çağdaş dönem alfabeleri
- Azerbaycan alfabesi (Azərbaycan əlifbası)
- (Башҡорт алфавиты)
- Gagavuz alfabesi (Gagauz alfaviti)
- Kazak alfabesi (Қазақ әліпбиі)
- Kırgız alfabesi (Қыргыз алфавити)
- Özbek alfabesi (Oʻzbek yozuvi)
- Tatar alfabesi (Tatar əlifbası, Татар әлифбасы)
- Türk alfabesi (Türk alfabesi)
- Türkmen alfabesi (Türkmen elipbiýi)
- Uygur alfabesi
- Uygur Arap Yazısı UEY, (ئۇيغۇر ئەرەب يېزىقى)
- Uygur Pinyin yazısı UPNY, (Uyƣur Yengi Yeziⱪi)
- Uygur Kiril alfabesi USY, (Уйғур Сирил Йезиқи)
- Uygur Latin Yazısı ULY, (Uygur Latin Yëziqi)
- Yakut/Saha alfabesi (Саха алпабыыта)
Türk alfabelerinde ortaklaşma
1989 yılında Sovyetler birliğinin yıkılmasından sonra 1991 yılında Azerbaycan'da Latin alfabesine dönülmesine karar verilmiştir. Azerbaycan'da kullanıma giren bu yeni alfabe Türkiye'deki Latin alfabesinde bulunmayan ə (/e/ benzeri), x (hırıltılı /h/) ve q (kalın /g/) harflerini içerir. Bu ek harfler Azerbaycan Türkçesine has olan sesleri yazmak için geliştirilmiştir.
30 Ekim 1992 tarihinde Ankara'da yapılmıştır. Bu toplantıda Türk cumhuriyetlerinin Türkiye'de kullanılan Türk alfabesine uyum sağlamaları kararı alınmıştır. Ayrıca Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan'ın 2005 yılına kadar kendi resmî Türk dilleri için bir Türkçe Latin alfabesi kullanmaya başlayacakları konusunda anlaşılmıştır. Azınlık olarak yabancı yönetim altında yaşayan Türk halklarının (özellikle Suriye, Irak, İran ve Rusya'da) Türk-Latin alfabesine geçişleri için 2010 yılına kadar bir süre verilmiştir.
Aynı yılda, Aralık ayının 22'sinde Azerbaycan devleti Türkçeyi tek resmî dil olarak ve Latin alfabesini kabul etmiştir. Azerbaycan'da kullanılan bu Latin alfabesi İran'da yaşayan milyonlarca Azerbaycan Türkü tarafından da kullanılmaya başlanmıştır. Böylece (resmî olmayarak) İran'da da Türkçe artık Latin alfabesi ile yazılmaya başlamıştır. İran devletinin aslında rahatsız olduğu ama önleyemediği bu gelişme, daha da ilerlemektedir; mesela "Varlık" gazetesi 1994'ten beri "Ortak Türk Alfabesi" ile basılır. Bu alfabe Türkiye'de "Öz alfabe" olarak adlandırılır. Orta Asya'da geliştirilmiş olan bütün Latin alfabeleri bu alfabeden kaynaklanır. Özbekistan ve Türkmenistan da alfabelerini bundan türetmişler; ama Türkiye'nin Orta Asya'da nüfuzunun artmasına engel olmak amacıyla sonradan apayrı alfabeler geliştirmişlerdir.
2000 yılında Rus parlamentosu, Rusya Federasyonu içerisinde Kiril alfabesinden başka bir alfabe kullanılmayacağını açıklayınca, buna tepki olarak Tataristan Özerk Cumhuriyeti'nde hemen bir Türkçe Latin alfabesi kullanıma alınmıştır.
Türk Cumhuriyetleri Alfabeleri, eski Sovyetler Birliği içindeki Türk topluluklarının Kiril alfabesi ve diğer bazı Türk topluluklarının (örneğin Uygurların, İran Türklerinin) kullandığı Arap alfabesi ve bunun dışında genel olarak pek çok Türk devletinde ve özerk cumhuriyetinde (örneğin Gagavuzlarda) kullanılan Latin alfabelerini ifade etmek için kullanılan bir tabirdir. Günümüzde alfabe çalışmaları dikkate alındığında Türk cumhuriyetlerinde Latin esaslı alfabeye geçiş yönünde gelişmeler yaşanmaktadır. Örneğin Azerbaycan, Türkiye'deki Türk alfabesini temel alan bir sistemi kabul etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti alfabesinin üzerine üç tane harf (yeni ses değerleri) ekleyerek kendi alfabelerini oluşturmuşlardır.
Ortak Türkçe alfabesi
Türk Devletleri Teşkilâtı, Türk cumhuriyetlerinin alfabelerine Q, X, W, Ň, Ä harflerinin eklenmesini ortak karar olarak kabul etmiştir. Bu karar uygulandığı takdirde (inceltme ve vurgu işaretli harfler hariç) 34 harfli bir alfabe Türk dünyasının önemli bir bölümünde en azından protokolde yürürlüğe girmiş olacaktır.
Ortak Türkçe alfabesi | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Büyük | A | Ä | B | C | Ç | D | E | F | G | Ğ | H | I | İ | J | K | L | M | N | Ñ | O | Ö | P | Q | R | S | Ş | T | U | Ü | V | W | X | Y | Z | |||||||||||
Küçük | a | ä | b | c | ç | d | e | f | g | ğ | h | ı | i | j | k | l | m | n | ñ | o | ö | p | q | r | s | ş | t | u | ü | v | w | x | y | z |
Alfabelerin karşılaştırılması
Latinizasyon (Romanizasyon) tabiri genel olarak Latin alfabesi dışındaki ses sistemlerinin Latin alfabesine çevrilmesini ifade eder.
Kiril-Latin alfabesi karşılığı
Kiril Latinizasyon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
A | B | C | Ç | D | E | Ə | F | G | Ģ | Ğ | H | X | İ | J | K | Q | L | M | N | Ň | O | Ö | P | R | S | Ş | T | U | Ü | Y | V | Z | W | Ț | Ḑ | Š | Ž |
А | Б | Ҹ | Ч | Д | Е | Ә | Ф | Г | Ӷ | Ғ | Һ | Х | И | Ж | К | Ҡ | Л | М | Н | Ҥ | О | Ө | П | Р | С | Ш | Т | У | Ӱ | Ј | В | З | Ў | Ц | Ӡ | Ҫ | Ҙ |
Arap-Latin alfabesi karşılığı
Arapça Latinizasyon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Arapça: ي | Arapça: ۋ | Arapça: و | Arapça: ه | Arapça: ن | Arapça: م | Arapça: ل | Arapça: گ | Arapça: ڭ | Arapça: ك | Arapça: ق | Arapça: ٯ | Arapça: ف | Arapça: غ | Arapça: ع | Arapça: ظ | Arapça: ط | Arapça: ض | Arapça: ص | Arapça: ش | Arapça: س | Arapça: ژ | Arapça: ز | Arapça: ر | Arapça: ذ | Arapça: د | Arapça: خ | Arapça: ح | Arapça: چ | Arapça: ج | Arapça: ث | Arapça: ت | Arapça: پ | Arapça: ب | Arapça: ا | Arapça: ء |
Y | V | W | H | N | M | L | G | Ň | K | Q | Ķ | F | Ģ | Ă | Ż | Ṫ | Ḋ | Ṡ | Ş | S | J | Z | R | Ž | D | X | Ḩ | Ç | C | Š | T | P | B | A, E | Ä,U, İ |
Alfabeler
- «Jeni Jol» (Azerbaycan, 1922-1929):
- «Caññı Karaçaj-Malqar Elible» (Karaçay-Malkar, 1924-1940)
- «Caññı Malxar Alifbi» (Karaçay-Malkar, Alternatif)
- «Birleşik Türk Əlifbası» (Ortak Alfabe, 1929-1939):
- «Jañalif» (Tatar, 1929-1939)
- Аа, Bb, Сс, Çç, Dd, Ее, Əə, Ff, Gg, Ƣƣ, Нh, Xx, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Ņᶇ, Oo, Ɵɵ, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Ƴƴ, Vv, Ww, Zz, Ьь
- «Yeni Türk Älifbası» (Azerbaiycan, 1991-1992):
- «Yañi Tatar Älifbası» (Tatar-2002)
- «Yañi Başqırt Əlifbası» (Başkurt-2002)
Harfler ve ses değerleri
Günümüzde var olan alfabelerden yararlanılarak belirli bir seviyede ayrıntılar tespit edilebilmiştir. Türkiye'de ve diğer Türk devletlerinde kullanılan harflerden başlıcaları şu şekildedir:
- X: Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı, hafif boğumlu bir H sesidir. Türkçedeki Xalı (Halı), Xala (Hala), Xoroz (Horoz) sözcüklerinin bu harfle yazılması doğru ses değerlerine örnek teşkil eder. Bazı dillerde normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
- Ⱨ veya Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X).
- Q: Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Bu dilde Arapçadaki Kaf (ق) harfi ile karşılanır. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.) Arapçada bulunmayan bir ses ve harf olan üç noktalı ڨ harfi, yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Mağrip (Cezayir ve Tunus) Arapçasında kullanılır.
- Ⱪ veya Ķ: Türkî Kiril alfabelerinde yer alır (Қ). Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Pek çok dilde bu ses de Arapçadaki Kaf (ق) harfi ile karşılanır. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)… Ayrıca Mağrip (Tunus ve Cezayir) Arapçasında kalın K sesini göstermek için noktasız Kaf (ٯ) harfi kullanılır.
- ق harfi aslında şive veya lehçeye dayalı aksana bağlı olarak birbirine dönüşebilen iki sesi birden içerir:
- Aynı kaynağa yakın olarak çıkarılan ح (Ⱨ) ve ٯ (Ⱪ) harfleri Türkçede, kendilerine yakın olan diğer seslerden ayrımları en zor yapılan harfler arasındadır. Çünkü hem ses değeri hem de çıktıkları kaynak açısından bakıldığında normal biçimleri ile kalın biçimleri arasında bir yerde duran bu harfler sıklıkla iki yöne doğru kayarak kendilerine yakın seslerden farkları Türkçede ortadan kalkar.
- Ģ: Ortak Türk alfabesinde Ƣ biçimiyle yer alır. “Yumuşak-G” (Ğ) harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır (Kiril Ӷ, Ghe). Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer (Ř). Arapçadaki Gayın (غ) harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: Doƣan (Doģan). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bu nedenle Yumuşak Ğ harfinini aksine Arapçada kelime başında da yer alabilir. Mesela: Ģayb (Ƣayb)... Bazı dillerde, örneğin Gagavuzca ve Kırgızcada Ğ harfi sesli harflerin art arda iki kere yazılmasıyla -gizli olarak- elde edilir. Örneğin: Uur (Uğur).
- Ň veya Ñ: Tatarca’da, Türkmencede kullanılır. Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir. Bazen de NĞ/NY olarak öngörülür (Ņ). Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıcadaki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.
- W: Tatarcada ve Türkmencede kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
- Ț: Gagavuzcada ve Moğolcada kullanılır. Türkçede bulunmayan sert bir T harfidir. TS (ʦ: T+S) olarak da seslendirilir. Moğolcada ve Rusçada, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ц, Tse). Bu harfin ses değerini en güzel gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzcadaki Soţial şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) kelimesidir. Gagavuzcada ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır (Örneğin: Prezentaţiya, Redakţiya). Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur). Belarus'ta yaşayan Lipka Tatarlarının alfabesinde ise TS sesini tam olarak karşılamak için şeklinde bir harf üretilmiştir. Kazaklar ve Kırgızlarla birlikte yaşayan Çin kökeli Dungan halkı Sad harfinden biraz daha farklı olan ama yakın kaynaklardan çıkan bu sesi gösterebilmek için ڞ harfini kullanmıştır.
- Ḑ: Ses olarak Abhazcada, Bulgarcada ve Macarcada yer alır. Türkçede bulunmayan sert bir D harfidir. DZ (ʣ: D+Z) olarak da seslendirilir. Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan bazı dillerde J harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ӡ, Dze). Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde) resmî olmayan harfler arasındadır. Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktalı D biçimiyle (Ḑ) rastlanır. Günümüzde ise genelde bu harfin arkasından gelen bir Z ile birlikte kullanılır. Örneğin Macarcadaki Bodza (Boḑa: Mürver Meyvesi). Bazı alfabelerde ise Arapçadakinden biraz daha farklı olan ama yakın kaynaklardan çıkan bir DZ sesini göstermek için ڏ harfi kullanılmıştır. Belarus'ta yaşayan Lipka Tatarlarının alfabesinde ise bu sesi tam olarak karşılamak için şeklinde bir harf üretilmiştir.
- Türkçede bulunmayan vurgulu (empatik) harflere yabancı kökenli kelimelerde rastlanır (Ḋ, Ż, Ṫ, Ṡ).
- Ṡ: Arapçadaki Sad/Tsad (ص) harfini karşılar. Örneğin: Ṡadaka, Ṡahib, Ṡabun, Huṡuṡ.
- Ḋ: Arapçadaki Dad/Zad (ض) harfini karşılar. Örneğin: Ramaḋan, Kaḋı, Kaḋa, Ḋarb, Ḋarbe, Arḋ.
- Ṫ: Arapçadaki Tı (ط) harfini karşılar. Arapçada bu harf Türkçede bulunmayan D ve T arası bir sesi gösterir. Örneğin: Ṫarık, Ṫarikat...
- Ż: Arapçadaki Zı (ظ) harfini karşılar. Arapçada bu harf Türkçede bulunmayan Z ve S arası vızıltılı bir sesi gösterir. Örneğin: Żan, Żafer...
- Türkçe’de bulunmayan peltek harflere yabancı kökenli kelimelerde rastlanır (D̃, Z̃, T̃, S̃).
- Ť: Peltek T sesidir. Arapçadan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ث). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki T sesinin peltek biçimidir. Aslında peltek S sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (T̃ ve S̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Es̃er... Başkurt Kiril Alfabesinde "Ҫ" harfi ile gösterilir.
- Ď: Peltek D sesidir. Arapçadan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ذ). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki D sesinin peltek biçimidir. Aslında Peltek Z sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (D̃ ve Z̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin: Z̃eka... Başkurt Kiril Alfabesinde "Ҙ" harfi ile gösterilir.
- Ž: Türkmencede ve Boşnakçada kullanılır. Türkçedeki J sesini karşılar. Örneğin: Žale (Jale). Arapçanın romanizasyonunda ise Peltek Z (ذ: Zal) harfini gösterir. Örneğin: Žat, Žemin, Ževk...
- Š: Boşnakçada ve Çuvaşçada kullanılır. Türkçedeki Ş harfini karşılar. Örneğin: Šećer (Şeker, “Şeçer” okunur). Arapçanın romanizasyonunda ise Peltek S (ﺙ: Se) harfini gösterir. Örneğin: Ševab, Kešir, Šaniye...
- Č: Boşnakçada yer alır ve özellikle Türkçeden geçen kelimelerin yazımında kullanılır. Türkçedeki Ç sesi karşılığında kullanılır. Örneğin: Čanak (Çanak). Kiril alfabelerinin latinizasyonunda Türkçedeki J sesini göstermek için de kullanılır. Örneğin: Čilet, Čandarma, Ečder...
- Ĵ :Uniform Türk Alfabesinde kullanılır ve Türkçedeki Y sesini karşılar. Örneğin: Ĵol (Yol), Aǰaz (Ayaz).
- Y: Bu harf pek çok dilde Türkçedeki "I" sesine denk düşer. Örneğin: Kyrgyz (Kırgız okunur). Bu durumda Türkçedeki İ sesi ise Ÿ olarak da gösterilir. Örneğin: Ÿkÿ (İki).
- Ⱬ veya Z̦: Türkçedeki J sesidir. Uygur Türkleri tarafından da kullanılmakta olan, Pinyin adı verilen ve Çinceyi Latin alfabesine çevirmekte kullanılan sistemin Uygur alfabesine uyarlanmış biçiminde Türkçedeki J sesini karşılar.
- Â: Türkçede kullanılır. Hafif uzun, ince bir a sesidir. Kural olarak bu inceliğin tam olarak sağlanabilmesi için biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Kâr, Hâlâ, Kâzım, Nâzım, Âlem, Kâğıt…
- Û: Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
- Î: Türkçede kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer. Örneğin: Millî, Dînî, Çîdem, Dîdem, Îzan, Mîde...
- Ê: Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
- Ô: Uzatılarak okunan ince bir o sesidir. Normal O sesinden farklıdır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Örneğin: Bôlero, Âlô, Lôkman... (Aslında bu kelimelerin tamamındaki L harfleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir: Ḽâℓ̗ , Rôℓ̗ , Gôℓ̗ ...)
- İnceltme İşareti, sesli harfleri incelttiği gibi aslında kalın sessiz harfleri de gizli olarak inceltir. Özellikle L harflerinde bu durum çok belirgindir. Örneğin: Ḽânet, Ḽaℓe, Hâℓ̗â, Hâℓ̗...
- Ɵ: Uniform Türk Alfabesi içerisinde yer alır. Türkçedeki ö sesidir. Örneğin: Sɵnmek (Sönmek), Dɵnmek (Dönmek).
- Ä ve Ə: Azericede, Tatarcada, Gagavuzcada ve Türkmencede kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Türkçede her ikisi de "Ben" olarak yazılan Bän (Azerice: Mən, 1. Tekil Şahıs Zamiri) ve Ben (Azerice: Ben, Deri Kabartısı) sözcükleri birbirinden farklı anlamlar içerir ve ses değerleri de farklıdır. Ə harfi kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır. Örnekler: Ämäk/Эmək/Əmək (Emek), Ämir/Эmir/Əmir (Emir), Äsas/Əsas/Эsas (Esas), Sämär/Səmər (Semer)...
- Ë: Türkçede günümüzde kullanılmayan İ-E arasında seslendirilen bir harftir. Bu ses Rusçada bulunur (Kiril: Є) ve bu dilde sıklıkla kullanılır. Bu harfe İe (Ye) adı verilir ve çevirilerde bu ses değerleri ile gösterilir, ancak bu kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü bu harf art arda gelen İ ve E seslerini ifade etmez. Tamamen İ-E arası farklı bir sestir. Anadolu Türkçesinde ise gerçekte mevcut olan ancak ölü bir ses olduğu bile söylenebilir. Rusçada ise yoğun olarak kullanılan ve açık olarak işitilen bir harftir. Ancak Türkçedeki gibi kaynaşan harflerin arasında değil, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkan ve Ruslar tarafından diğer seslerden rahatlıkla ayırt edilebilen belirgin bir sestir. Bu sese Türkçede verilebilecek örnekler ise El (organ) ve Ël (yurt) sözcüklerinin arasındaki farktır. Ël sözcüğü zamanla "İl" biçimine dönüşmüştür. Türkmenëli, Kırklarëli, Tuncëli...
- Önemli Açıklama-1: Latin Ë (E-Umlaut) harfinin ses değeri olarak kesinlikle Kiril Ё (Io) harfi ile hiçbir ilgisi yoktur. Tamamen bir şekil benzerliğidir. Latin Ë harfinin Kiril karşılığı kesin olarak Є harfidir.
- Önemli Açıklama-2: Kiril Є (İe) harfinin ses değerinin kesinlikle Latin E harfi ile hiçbir ilgisi yoktur. Kiril Є harfinin Latin karşılığı Ë harfidir.
- Arapçada’ki Ayın (ع) ise gırtlaksı bir ses olup, kesinlikle sessiz bir harftir. Türkçede bu ses yoktur. Normal A sesi ile farkı ortadan kalkmıştır. Yeryüzündeki bazı dillerde “ayın” harf karşılığına benzer sesler Ă ile gösterilir. Türkçede ise Arapçadan gelen sözcüklerde çok nadiren kesme işareti ile kullanılır. Örneğin: Măruf (Ma'ruf).
El yazısında çizgili harfler
Orta-Çizgili harfler el yazısında zaman zaman kullanılmakla beraber bunların aslında ses değerleri açısından herhangi bir işlevi yoktur ve genellikle eşsesli kelimeleri ayırt etmekte veya bir el alışkanlığı olarak kullanılmaktadır. Çoğu zaman vurgulu ve kalın bir söyleyişi göstermeye yarar.
- Đ: Türkçede yalnızca el yazısında eşsesli kelimeleri ayırmak için kimi zaman bu kullanıma rastlanır. Bu harfi içeren kelimelerin büyük bir kısmı halk ağzında D ile de karşılanabilen T sesini de ihtiva eder: Dolu (tam olma) ve Đolu (yağış şekli) sözcükleri arasındaki fark başka bir örnektir. Benzer biçimde Đon (giysi) ve Don (buzlanma) sözcükleri örnek olarak gösterilebilir... Bu sesin Türkçede yer aldığı başka bir kelime ise Arđ (Arka) sözcüğüdür. Kimi yörelerde Ard kimi yörelerde ise Art olarak telaffuz edilir.
- Ƶ: Türkçede yalnızca el yazısında eşsesli kelimeleri ayırmak için kimi zaman bu kullanıma rastlanır. Vurgulu bir Z sesini içeren ses ayrımlarını gösterir. Örneğin: Ƶar ve Zar farkı. (Ortak Türk alfabesinde yer alır ve Türkçedeki J sesi karşılığında kullanılır.)
Diğer Örnekler: Ƀağ (bahçe) ve Bağ (düğüm), Ҟurt (yırtıcı) ve Kurt (larva), Ᵽas (oksitlenme) ve Pas (iletme), Roman (kitap) ve Ɍoman (millet adı) farkları...
Düzeltme işaretleri
- Düzeltme İmi (ˆ): Türkçede yalnızca sesli harflerin üzerine gelir. Harfin uzun okunmasını sağlar. Örneğin: Hala (babanın kızkardeşi) ve Hâlâ (şimdi, henüz).
- Vurgu İmi (´): Sağa yatık olarak kullanılır. Aslında sesli-sessiz bütün harflerin üzerine gelebilmesi mümkündür. Kimi zaman işaretli harf üzerinde bir duraksama veya hece bölünmesiyle ortaya çıkar. Türki dillerde iki işlevi vardır:
- Vurgunun hangi hecede olduğunu işaretler. Bazen eşsesli kelimeleri birbirinden ayırmaya yarar. Meselâ, Rusçada ve Yunancada hemen her kelimede kullanılır, çünkü vurgunun hangi hecede yer aldığını göstermeye yarar. Böylece aynı yazılışa sâhip kelimeler de birbirinden ayrılabilir. Böyle bir vurgu uygulaması Türkçede pek mümkün değildir, çünkü hece vurgusu Türk dilinin yapısı gereği çok fazla değiştirilemez, başka heceye kaydırılamaz. Vurgunun değiştirilmesi ile kelimenin manası değişmez. Konuşma dilinde bunu ayırt edebilmek için özel bir çaba sarf edilmez. Bu nedenle de vurgunun ayrıca gösterilmesine gerek yoktur. Türki Kiril alfabelerinde Rusçadan gelen kelimelerde kullanılır.
- Üzerinde bulunduğu harfin ses değerini vurgulayarak değiştiren bir işarettir. Seslerin (harflerin) aslında biraz uzatılmasını sağlar.
- Sessiz Harflerde: Sert ve vurgulu bir söyleyiş kazandırır. Ý Türkmen alfabesinde bir harf olarak bulunur ve Türkçedeki Y sesini karşılar. Çünkü işaretsiz yalın Y harfi pek çok dilde Türkçedeki I sesine denk düşer. (Kyrgyz: Kırgız gibi). Ć ise Boşnakçada yer alır ve Ç sesine yakın sert bir C sesi verir. Yeni Başkurt Alfabesinde Ź harfi peltek Z sesini göstermek için kullanılır. Tüm sessiz harflere uygulamak mümkündür. Mesela; Ý, Ć, Ś, Ź, Ŕ, Ĺ, Ń, Ḱ, Ẃ, Ḿ, Ṕ harfleri gibi... Böylece aslında vurgu iminin birinci işlevi olan vurgulama sağlanmış olur. Örneğin: Hać (Hacc), Haḱ (Hakk)... Ayrıca sessiz harflerde bir duraksama yaptırır. Örneğin: Aý Han ve Ayhan sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıkta olduğu gibi. Ayrıca Eḱmek ve Ekmek sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıklar yine örnek olarak verilebilir. Anadolu Türkçesinde kesme işareti biçiminde yabancı dillerden -özellikle Arapçadan- gelen bazı kelimelerin aksanlı (duraklayarak) okunmasını sağlar. Burada asıl yapılan şey üzerine geldiği sessiz harfte bir duraklama sağlayıp, diğer heceye sesli harf ile başlamaktır. Örneğin: Kıt́a, Kuŕa, Meĺun... Türk alfabesinde bu kelimeleri bu biçimde yazabilmek için aksan işareti yerine, -belki de birbirlerine çok benzedikleri için- kesme işareti (‘) kullanılmıştır. Fakat Türkçede heceyi sessiz harfle bitirip sesli harfle başlamak Anadolu Türkçesinin yapısına uygun olmadığı için zaten söyleyişte de bu biçimler genelde tercih edilmez ve heceler kesintisiz düz okunur.
- Sesli Harflerde: Üzerine geldiği sesli harfin vurgulanarak (inceltilmeden) uzatılmasını sağlar. Mesela Tatar alfabesinde Í harfi uzatılan bir İ sesi verir. Türkçedeki sesli harflerle örnek verilecek olursa: Ánında, Bázen, Nádiren…
- Á, É, Í, Ó, Ú: Bazı Türki alfabelerde ve Macarcada bulunan vurgulu sesli harflerdir. Vurgu işareti Macarcada sesli harfleri biraz uzatır. (Örneğin: Türkçedeki Hán’ım ve Hanım sözcüklerinin okunuşlarındaki farklılıkta olduğu gibi.)
- Aksan İmi (ˋ): Sola yatık olarak kullanılır. Sözcüğün aksanlı olarak seslendirilmesine imkân tanır. Türkçede aksanlı okuyuş ancak bazı harflerin inceltilmesiyle mümkündür. Batı dillerinin aksine bu işareti Türkçede yalnızca sessiz harflerde kullanmak mümkündür. Daha çok diksiyona dayalı bir farklılığı gösterir.
- Sessiz Harflerde: Türkçede fonetik gösterge olarak sessiz harflerde kullanılabilir. K, G, L gibi harflerin inceltilmesini sağlar. Örneğin: Rüzg̀ar, Derg̀ah, Tezg̀ah, Yadig̀ar, G̀ah, Lal̀, Hal̀, Rol̀, Gol̀. Ancak bazı dillerde harfin ses değerini de değiştiren bir göstergedir. Türkçede ise yalnızca kelimelerdeki ses değerini göstermeye yarayan ve aslında etkisiz olan bir işarettir.
- Sesli Harflerde: Aksanlı harflerin normalde, işaretsiz (yalın) biçimleriyle aralarında okunuş farklılığı bulunmaz. Yalnızca kelimenin ses değerindeki bir değişikliği gösterir. Ya da yöresel söyleyiş farklılıkları bu duruma neden olur. Buna karşın Avrupa dillerindeki kimi örneklerde ölü sesli harflerin gösterilmesine yarar. Örneğin; Türkçedeki Ortàokul (Ortokul gibi okunur) veya Karàağaç (Karağaç gibi okunur) sözcüklerindeki aksana bağlı olarak telaffuz edilmeyen harfleri işaretler. Buna karşın bu harfleri telaffuz edenler de bulunur, ki zaten aksandan kastedilen de bu durumdur. Bu durum nadiren de olsa peş peşe okunan kalıplaşmış kelimelerdeki veya bileşik sözcüklerdeki sesli bir harften sonra tekrar yeni bir sesli harf geldiğinde ortaya çıkar. Böylesi bir durumda ilk sesli harf çok kısa olacak biçimde, iki sesli harf kaynaşarak veya bazen de baştaki sesli harfi tamamen kaybolarak okunur, bu nedenle de çoğu zaman bu sesin fark edilmesi bile mümkün olmaz. Örneğin: Nè edeceksin? (Halk ağzında: Neydeceksin? - Niydeceksin?), Nè olacak? (N'olacak?), Nè olur (N'olur)... Hatta araya sesli harf girse bile bu sesin ortaya çıktığı görülebilir. Örneğin: Nè yapacaksın? (Halk ağzında: N'apacaksın?).
Harf karşılaştırması
Belli başlı Türk yazı dillerini yazmak için günümüzde kullanımda olan alfabelerdeki her harfin, diğer bazı yazı dilinde dengi yoktur. Hiçbir şekilde dengi bulunmayan harf, ilgili yazı dilinde o harfi karşılayan sesin kullanımda olmadığını gösterebilir. Ayrıca, bazı sesler bütün yazı dillerinde olsa da, onları yansıtan harfler çeşitli sebeplerle farklı kurulmuş olabilir. Aşağıdaki tabloda Latin, Arap ve Kiril temelli çeşitli alfabelerdeki harflerinin karşılaştırılması mümkündür.
Alfabe tablosunda, Türkiye Türkçesinde bulunmayan harflere de yer verilmiştir. Bu sesler ve onları gösteren harfler daha çok başka topluluklarla iç içe yaşayan Türk halkları tarafından kullanılmaktadır. Örneğin İran Azerileri Arapça Ayın (Ayn) harfini veya Gagavuzlar Slavik Tse harfini yoğun biçimde kullanırlar. Bu örnekler daha da çoğaltılabilir. Dolayısıyla alfabenin bazı kısımları yalnızca bazı topluluklar tarafından kullanılmaktadır.
Türk yazı dilleri harf karşılaştırması | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Latinize | A | Ă | Ä | Ë | E | B | C | Ç | J | D | Ḑ | F | G | Ğ | Ģ | H | Ḩ | X | I | İ | K | Ķ | Q | L | Ḽ | M | N | Ņ | Ň | O | Ö | P | R | S | Š | Ş | Ț | T | U | Ü | V | W | Y | Z | Ž | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Türkçe | A | - | - | - | E | B | C | Ç | J | D | - | F | G | Ğ | - | H | - | - | I | İ | K | - | - | L | - | M | N | - | - | O | Ö | P | R | S | - | Ş | - | T | U | Ü | V | - | Y | Z | - | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tatar | A | - | Ä | - | E | B | C | Ç | J | D | - | F | G | Ğ | - | H | - | X | I | İ | K | - | Q | L | - | M | N | - | Ñ | O | Ö | P | R | S | - | Ş | - | T | U | Ü | V | W | Y | Z | - | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Azerbaycan Türkçesi | A | - | Ə | - | E | B | C | Ç | J | D | - | F | G | Ğ | - | H | - | X | I | İ | K | - | Q | L | - | M | N | - | - | O | Ö | P | R | S | - | Ş | - | T | U | Ü | V | - | Y | Z | - | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Arapça | ڏ | ݝ | إ | إ | ڠ | ۆ | ۆ | ڞ | ٱ | ٱ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kiril | А | Ӑ | Ә | Є | Е | Б | Җ | Ч | Ж | Д | Ӡ | Ф | Г | Ғ | Ӷ | Һ | Ҳ | Х | Ы | И | К | Қ | Ҡ | Л | Љ | М | Н | Ң | Њ | О | Ө | П | Р | С | Ҫ | Ш | Ц | Т | У | Ү | В | Ў | Й | З | Ҙ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
- Ünlü harflerin uzun biçimleri inceltme imi ile gösterilir: Â, Ê, Î, Ô, Û.
- Yarı ünlü (gırtlaksı) harfler, inceleme yayınlarında yumuşatma imi ile gösterilir: Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ, Ŭ.
- Kiril Е harfi için Azerbaycan Kiril alfabesindeki Е harfinin ses değeri esas alınmıştır. Bu harf de Türkçedeki E sesidir.
- Š=Ť ve Ž=Ď harfleri peltek seslerdir; dil ucu ile dişlerin arasından çıkar.
- Arapçada bulunan peltek S (Arapça: ث) sesi Türk dilleri içinde Başkurtça ve Türkmencede yer alır (Kiril: Ҫ).
- Arapçada bulunan peltek Ž (Arapça: ذ) sesi Türk dilleri içinde yalnızca Başkurtçada yer alır (Kiril: Ҙ).
- Türkçede bulunmayan Ț (Kiril: Ц) ve Ḑ (Kiril: Ӡ) sesleri Kiril alfabesinin romanizasyonunda kullanılır.
- Ṡ ve Ḋ harfleri vurgulu /s/ ve vurgulu /d/ olarak işitilen seslerdir. Modern standart Arapçadaki ses değerleri esas alınmıştır.
- Türkçeye Arapçadan geçen kelimelerde ص için altı noktalı kullanılırken, ض harfi için çevirilerde altı noktalı Ḍ veya üstü noktalı Ż kullanılır. Örneğin: ṣadaḳa, ṣāḥib, ṣabun, ḥuṣūṣ, ramaḍān, ḳāḍı, każā/kaḍā, ḍarb, ḍarbe vb.
- Ṫ ve Ż harfleri Vurgulu T (T-D) ve Vurgulu Z (Z-S) olarak işitilen seslerdir. Modern Standart Arapçadaki ses değerleri esas alınmıştır.
- Türkçeye Arapçadan geçen kelimelerde ط için altı noktalı Ṭ şeklinde kullanılırken, ظ harfi için çevirilerde altı noktalı Ẓ kullanılır. Örneğin: ṭarīḳ, ṭarīkat, ẓan, ẓālim, ẓafer, maẓlūm...
- Ğ ve Ă: Gırtlaksı ünsüz harflerdir (Arapça: غ ve ع). Boğazın boğumlanmasıyla çıkarılan seslerdir. Örneğin: Ģayb, Ărab...
- Ayın (ع) harfinin çekimli (harekeli biçimleri) Ŭ ve Ĭ olarak gösterilir. Örneğin: Ŭmum, Ĭtır...
- Ⱨ ve Ⱪ: Boğazdan çıkan boğumlu harflerdir (Arapça ح ve ٯ; Kiril Ҳ ve Қ). Boğazın hafif sıkılması gerekir.
- Ň: Gırtlağa yakın olarak genizden çıkarılan N sesini gösterir.
- Č: Türkçedeki J sesini karşılayan bir harftir.
- Bazı harfler için özellikle el yazısında kimi farklılıklar bulunabilir. Örneğin: Ķķ=Ⱪⱪ ve Ḩḩ=Ⱨⱨ
- ٯ = ق (Gırtlaksı K harfi) veya ڨ (Gırtlaksı G harfi).
Arapça ünlülerin Türkçe dengi
Bütün Türk yazı dilleri gibi Türkiye Türkçesi de ünlü bakımından (Arapçanın aksine) zengin bir dildir. Bu sebeple Arapça alıntı kelimelerin ünlüleri, Türkiye Türkçesinde telaffuzla artmıştır; a > a, e; u > u, ü, o, ö gibi genişlemeler görülmüştür. Arapça uzun ünlüler Türkçenin imlâsında bazen gösterilmez (bk. Yazım Kılavuzu 1 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .).
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Hatice Şirin User, Başlangıçtan Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ, Ankara 2006, s. 26.
- ^ "Abdülvahap Kara, "Türk Keneşi ve Türk Dünyasının 34 Harfli Ortak Alfabe Sistemi"". 27 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2014.
- ^ Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu Bildirisi (Proceedings of the International Symposium of Contemporary Turkish Alphabet), 18-20 Kasım 1991, İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1992 [1] 27 Ocak 2014 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi.
Ek kaynaklar
- Heinz F. Wendt: Fischer Lexikon Sprachen, 1961 ()
- Bilal N. Şimşir: Türk Yazi Devrimi, Ankara 1992, S. 119
- Helmut Glück (Hrsg.): Metzler Lexikon Sprache, 2005 [S. 417] () [Anmerkung: Unter dem Titel „Neues türkisches Alphabet“ wird fälschlicherweise das „Einheitliche Alphabet“ beschrieben.]
- Zentrum für Türkeistudien, Essen: Aktuelle Situation in den Turkrepubliken – Innenpolitik, Sicherheitspolitik, Wirtschaft, Umwelt, Bevölkerung (Working Paper 14, 1994)
- FSP Entwicklungssoziologie, Bielefeld: Formen der Transvergesellschaftung als gegenläufige Prozesse zur Nationsbildung in Usbekistan (Working Paper 334, 2000)
- Der Fischer Welt Almanach '94 – Zahlen, Daten, Fakten, 1993 (S. 846)
Dış bağlantılar
- Turan Alfabesi ile Orhun Alfabesi Tablosu 12 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Turan Alfabesi 17 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Turk dilleri alfabeleri veya cagdas Turk yazi dilleri alfabeleri cagdas donem Turk yazi dilleri icin kullanilan cesitli alfabelerdir Uzun tarihi donemler icinde kullanilmis olan Turk yazi sistemlerinin sonrasinda bazilarinin terki bazilarinin devami ile gunumuzde kullanimda olmuslardir Turk halklarinin ilk kez 1920 li yillarda kullanilmaya baslanip 1938 40 ta Kiril alfabesine gecilene kadar kullandiklari Latin alfabesinden turetilmis ortak Turkce alfabeleri Bunlarin yaninda Turkiye Turkcesi alfabesinden gelistirilmis olan daha modern bazi Turkce alfabeleri de gosterilmistir Tarihi donem alfabeleriUzak tarih Turklerin en genis olcude kullandigi yazi sistemleri Gokturk Uygur Arap Latin ve Kiril alfabesidir Turk dilinin tarihi surecinde ticari kulturel dini vb sebeplerle bu dilin yaziminda Gokturk Mani Sogut Uygur Brahmi Tibet Suryani Ibrani Grek Arap Kiril Latin asilli alfabeler Turk diline cesitli duzeyde uyarlanmis varyantlariyla kullanilmistir Yakin tarih Ortak Turkce Alfabesi 1930 lu yillarda SSCB de kullanildi Latin harfleri esaslidir Kuzeybati Tatar yazi dili Iske imla Eski Yazi Arap harfleri ile Yana imla Yeni Yazi Arap harfleri ile Jaŋalif Yeni Alfabe Latin harfleri ile Osmanli Turkiye yazi dili Osmanli Turk alfabesi ISO 639 2 ota 11 Subat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde 1500 1928 Guneydogu Uygur yazi dili Cagatay alfabesi 1926 da Baku de toplanan Turkoloji Kongresi tum Turk dillerinin Latin alfabesi ile yazilmasi konusunda karar almistir 1929 lu yillarda gelistirilen Ortak Turk Alfabesi ufak farkliliklarla 1930 lu yillarda Sovyetler Birligi ndeki Turk halklari tarafindan kullanilmaya baslanmistir Ancak Turk cumhuriyetlerinin kullandiklari bu Latin esasli alfabeler 1938 40 yillari arasinda yerlerini Sovyet idaresinin baskisi ile Kiril alfabesinden gelistirilmis olan ve her Turk yazi dilini birbirinden ayiran farkli alfabelere birakmak zorunda kalmistir Bundan once Turk halklari ortak alfabeleri ile birbirlerine yaklasabilmisken her Turk halkina digerlerinden farkli bir Kiril alfabesi gelistirilmesi ile aslinda birbirlerine yakin olan bu dillerin zamanla farklilasmalari saglanmistir Turkiye de Yeni Turk alfabesi Latin harfleri temel alinarak 1 Kasim 1928 gun ve 1353 sayili yasayla tespit ve kabul edilmistir Bu kanuna gore Yeni Turk alfabesinde 29 harf bulunur Alfabeyi olusturan buyuk ve kucuk harfler sirasiyla asagidaki bicimde yazilir Yazi karakterleriyle Turkiye nin Yeni Turk alfabesiCagdas donem alfabeleriAzerbaycan alfabesi Azerbaycan elifbasi Bashҡort alfavity Gagavuz alfabesi Gagauz alfaviti Kazak alfabesi Қazak әlipbii Kirgiz alfabesi Қyrgyz alfaviti Ozbek alfabesi Oʻzbek yozuvi Tatar alfabesi Tatar elifbasi Tatar әlifbasy Turk alfabesi Turk alfabesi Turkmen alfabesi Turkmen elipbiyi Uygur alfabesi Uygur Arap Yazisi UEY ئۇيغۇر ئەرەب يېزىقى Uygur Pinyin yazisi UPNY Uyƣur Yengi Yeziⱪi Uygur Kiril alfabesi USY Ujgur Siril Jeziki Uygur Latin Yazisi ULY Uygur Latin Yeziqi Yakut Saha alfabesi Saha alpabyyta Turk alfabelerinde ortaklasma1989 yilinda Sovyetler birliginin yikilmasindan sonra 1991 yilinda Azerbaycan da Latin alfabesine donulmesine karar verilmistir Azerbaycan da kullanima giren bu yeni alfabe Turkiye deki Latin alfabesinde bulunmayan e e benzeri x hiriltili h ve q kalin g harflerini icerir Bu ek harfler Azerbaycan Turkcesine has olan sesleri yazmak icin gelistirilmistir 30 Ekim 1992 tarihinde Ankara da yapilmistir Bu toplantida Turk cumhuriyetlerinin Turkiye de kullanilan Turk alfabesine uyum saglamalari karari alinmistir Ayrica Azerbaycan Kazakistan Kirgizistan Turkmenistan ve Ozbekistan in 2005 yilina kadar kendi resmi Turk dilleri icin bir Turkce Latin alfabesi kullanmaya baslayacaklari konusunda anlasilmistir Azinlik olarak yabanci yonetim altinda yasayan Turk halklarinin ozellikle Suriye Irak Iran ve Rusya da Turk Latin alfabesine gecisleri icin 2010 yilina kadar bir sure verilmistir Ayni yilda Aralik ayinin 22 sinde Azerbaycan devleti Turkceyi tek resmi dil olarak ve Latin alfabesini kabul etmistir Azerbaycan da kullanilan bu Latin alfabesi Iran da yasayan milyonlarca Azerbaycan Turku tarafindan da kullanilmaya baslanmistir Boylece resmi olmayarak Iran da da Turkce artik Latin alfabesi ile yazilmaya baslamistir Iran devletinin aslinda rahatsiz oldugu ama onleyemedigi bu gelisme daha da ilerlemektedir mesela Varlik gazetesi 1994 ten beri Ortak Turk Alfabesi ile basilir Bu alfabe Turkiye de Oz alfabe olarak adlandirilir Orta Asya da gelistirilmis olan butun Latin alfabeleri bu alfabeden kaynaklanir Ozbekistan ve Turkmenistan da alfabelerini bundan turetmisler ama Turkiye nin Orta Asya da nufuzunun artmasina engel olmak amaciyla sonradan apayri alfabeler gelistirmislerdir 2000 yilinda Rus parlamentosu Rusya Federasyonu icerisinde Kiril alfabesinden baska bir alfabe kullanilmayacagini aciklayinca buna tepki olarak Tataristan Ozerk Cumhuriyeti nde hemen bir Turkce Latin alfabesi kullanima alinmistir Turk Cumhuriyetleri Alfabeleri eski Sovyetler Birligi icindeki Turk topluluklarinin Kiril alfabesi ve diger bazi Turk topluluklarinin ornegin Uygurlarin Iran Turklerinin kullandigi Arap alfabesi ve bunun disinda genel olarak pek cok Turk devletinde ve ozerk cumhuriyetinde ornegin Gagavuzlarda kullanilan Latin alfabelerini ifade etmek icin kullanilan bir tabirdir Gunumuzde alfabe calismalari dikkate alindiginda Turk cumhuriyetlerinde Latin esasli alfabeye gecis yonunde gelismeler yasanmaktadir Ornegin Azerbaycan Turkiye deki Turk alfabesini temel alan bir sistemi kabul etmistir Turkiye Cumhuriyeti alfabesinin uzerine uc tane harf yeni ses degerleri ekleyerek kendi alfabelerini olusturmuslardir Ortak Turkce alfabesi Turk Devletleri Teskilati Turk cumhuriyetlerinin alfabelerine Q X W N A harflerinin eklenmesini ortak karar olarak kabul etmistir Bu karar uygulandigi takdirde inceltme ve vurgu isaretli harfler haric 34 harfli bir alfabe Turk dunyasinin onemli bir bolumunde en azindan protokolde yururluge girmis olacaktir Ortak Turkce alfabesiBuyuk A A B C C D E F G G H I I J K L M N N O O P Q R S S T U U V W X Y ZKucuk a a b c c d e f g g h i i j k l m n n o o p q r s s t u u v w x y z Unlu harflerin ince bicimleri inceltme imi ile gosterilir A E I O U Unlu harflerin uzun bicimleri vurgu imi ile gosterilir A E I o U Alfabelerin karsilastirilmasiLatinizasyon Romanizasyon tabiri genel olarak Latin alfabesi disindaki ses sistemlerinin Latin alfabesine cevrilmesini ifade eder Kiril Latin alfabesi karsiligi Kiril LatinizasyonA B C C D E E F G G G H X I J K Q L M N N O O P R S S T U U Y V Z W Ț Ḑ S ZA B Ҹ Ch D E Ә F G Ӷ Ғ Һ H I Zh K Ҡ L M N Ҥ O Ө P R S Sh T U Ӱ Ј V Z Ў C Ӡ Ҫ ҘArap Latin alfabesi karsiligi Arapca LatinizasyonArapca ي Arapca ۋ Arapca و Arapca ه Arapca ن Arapca م Arapca ل Arapca گ Arapca ڭ Arapca ك Arapca ق Arapca ٯ Arapca ف Arapca غ Arapca ع Arapca ظ Arapca ط Arapca ض Arapca ص Arapca ش Arapca س Arapca ژ Arapca ز Arapca ر Arapca ذ Arapca د Arapca خ Arapca ح Arapca چ Arapca ج Arapca ث Arapca ت Arapca پ Arapca ب Arapca ا Arapca ءY V W H N M L G N K Q k F G Ă Z Ṫ Ḋ Ṡ S S J Z R Z D X Ḩ C C S T P B A E A U IAlfabeler Jeni Jol Azerbaycan 1922 1929 Aa Bb Ss Cc Dd Ee Ee Ff Gg Ƣƣ Nh Xx Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Ss Tt Uu Yy Vv Zz Ƶƶ Canni Karacaj Malqar Elible Karacay Malkar 1924 1940 Aa Bʙ Ss Cc Dd Ee Ff Gg Ƣƣ Nh Xx Ii Jj Kk Ll Mm Nn Nᶇ Oo Œœ Pp Qq Rr Ss Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ Canni Malxar Alifbi Karacay Malkar Alternatif Aa Bʙ Ss Cc Dd Ee Ff Gg Ƣƣ Nh Xx Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Nᶇ Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Ss Tt Uu Vv Yy Zz Birlesik Turk Elifbasi Ortak Alfabe 1929 1939 Aa Bb Ss Cc Dd Ee Ee Ff Gg Ƣƣ Nh Xx Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Ss Tt Uu Yy Vv Zz Janalif Tatar 1929 1939 Aa Bb Ss Cc Dd Ee Ee Ff Gg Ƣƣ Nh Xx Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Nᶇ Oo Ɵɵ Pp Rr Ss Ss Tt Uu Ƴƴ Vv Ww Zz Yeni Turk Alifbasi Azerbaiycan 1991 1992 Aa Aa Ee Bb Ss Cc Dd Ee Ff Gg Gg Nh Xx Ii Ii Kk Qq Ll Mm Nn Oo Oo Pp Rr Ss Ss Tt Uu Uu Vv Yy Zz Yani Tatar Alifbasi Tatar 2002 Aa Aa Bb Ss Cc Dd Ee Ff Gg Gg Nh Xx Ii Ii Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Nn Oo Oo Pp Rr Ss Ss Tt Uu Uu Vv Ww Yy Zz Yani Basqirt Elifbasi Baskurt 2002 Aa Bb Ss Cc Dd Ee Ee Ff Gg Gg Nh Xx Ii Ii Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Nn Oo Oo Pp Rr Ss Ss Tt Uu Uu Vv Ww Yy Zz ZzHarfler ve ses degerleriGunumuzde var olan alfabelerden yararlanilarak belirli bir seviyede ayrintilar tespit edilebilmistir Turkiye de ve diger Turk devletlerinde kullanilan harflerden baslicalari su sekildedir X Tatarcada ve Azericede kullanilir Bogazdan gelen girtlaksi hafif bogumlu bir H sesidir Turkcedeki Xali Hali Xala Hala Xoroz Horoz sozcuklerinin bu harfle yazilmasi dogru ses degerlerine ornek teskil eder Bazi dillerde normal H sesinden biraz daha sert ve hiriltilidir H sesi hicbir engele takilmadan cikarken bu ses bogazin ust kisminda titresir Arapcadaki Hi خ harfidir Azericenin resmi harflerinden birisidir Ic ve Dogu Anadolu agizlarinda siklikla rastlanir Ornegin Baxmax Bakmak fiilinin okunusu Baḥmaḥ seklindedir ancak kelimenin icindeki h harfleri girtlaktan ve hiriltili olarak cikartilir Caxmax Caḥmaḥ Cakmak Yanmax Yanmaḥ Yanmak Bu sesin Turkcedeki kullaniminda cogu zaman birbirlerine cok yakin kaynaklardan cikan Arapcadaki Ha ح harfi ile olan farki ortadan kalkmistir Ⱨ Ḩ Ⱨ veya Ḩ Arapcadaki Ha ح harfidir Bogazdan gelen girtlaksi bir H sesidir Normal H sesinden biraz daha kalin bogumlu ve hiriltilidir H sesi hicbir engele takilmadan cikarken bu ses bogazin orta kisminda titresir Ornegin Maⱨrem Mahrem Bu sese en uygun orneklerden birisi de Ⱨaci Haci sozcugudur Anadolu Turkcesinin halk agzindaki ve Azericedeki kullaniminda Arapcadaki Hi خ harfi ile olan farki cogu zaman ortadan kalkmistir X Q Tatarcada ve Azericede kullanilir Anadolu Turkcesindeki girtlaga yakin olarak cikarilan kalin K harfini gosterir Ornegin Qomsu Komsu Bazi Turki dillerde ise yine kalin K sesine yakin olarak girtlaktan cikarilan kalin bir G sesini karsilar Baskurtcadaki Ҡalyn Kalin sozcugunun cevirisi Qalin olarak yapilir ve okunusu Kalin Galin bicimindedir Bastaki K veya G sesi girtlaktan ve kalin bir tonla soylenir Ic Anadolu ve Dogu Anadolu agizlarinda yaygin olarak kullanilir Azeri Turkcesinin resmi harflerinden birisidir Bu dilde Arapcadaki Kaf ق harfi ile karsilanir Ornegin Qadin Kadin sozcugunun okunusu Gadin seklindedir Bastaki G sesi girtlaktan ve kalin bir tonla soylenir Kimi lehcelerde ise ve bu sese oldukca yakin olan kalin girtlaksi bir K sesi olarak okunur ve soylenir Arapcada bulunmayan bir ses ve harf olan uc noktali ڨ harfi yuzyillarca Osmanli Devleti tarafindan yonetilmis olan Magrip Cezayir ve Tunus Arapcasinda kullanilir Ⱪ veya k Turki Kiril alfabelerinde yer alir Қ Girtlaktan cikan ve Q sesine oldukca yakin olan kalin bir K sesi olarak okunur ve soylenir Ornegin kurt koyun kardas Kardes K sesleri girtlaktan ve kalin olarak cikarilir Kazakca Қaskyr Ⱪasⱪir Kurt Қoj Ⱪoy Koyun sozcuklerinde oldugu gibi Bu sozcuklerdeki K sesleri girtlaktan ve kalin olarak cikarilir Pek cok dilde bu ses de Arapcadaki Kaf ق harfi ile karsilanir Turkcedeki Inceltme Imi ile yazilan bazi sozcuklerin okunusunda aslinda K harfinin de incelmesi soz konusudur Ornegin Ⱪar ve Kar Pek cok lehce ve sivede Q sesine donusmustur Ornegin Qayin Kayin Ayrica Magrip Tunus ve Cezayir Arapcasinda kalin K sesini gostermek icin noktasiz Kaf ٯ harfi kullanilir ق harfi aslinda sive veya lehceye dayali aksana bagli olarak birbirine donusebilen iki sesi birden icerir ٯ Noktasiz Kaf Girtlaktan cikan kalin bir K sesidir ڨ Uc noktali Kaf Girtlaktan cikan kalin bir G sesidir Ayni kaynaga yakin olarak cikarilan ح Ⱨ ve ٯ Ⱪ harfleri Turkcede kendilerine yakin olan diger seslerden ayrimlari en zor yapilan harfler arasindadir Cunku hem ses degeri hem de ciktiklari kaynak acisindan bakildiginda normal bicimleri ile kalin bicimleri arasinda bir yerde duran bu harfler siklikla iki yone dogru kayarak kendilerine yakin seslerden farklari Turkcede ortadan kalkar H Ⱨ X Arapca خ ح ه siralamasinda ortadaki Ⱨ harfi ya normal H ya ya da kalin hiriltili X ya donuserek Turkcedeki ayirimi son derece zorlasir K Ⱪ Q Arapca ق ٯ ك siralamasinda ortadaki Ⱪ harfi ya normal K ya ya da kalin bir G sesi olan Q ya donuserek Turkcedeki ayirimi son derece zorlasir G Ortak Turk alfabesinde Ƣ bicimiyle yer alir Yumusak G G harfine benzer ama sert ve hiriltilidir Kiril Ӷ Ghe Almanlarin girtlaktan cikan R harfinin tasidigi ses degerine benzer R Arapcadaki Gayin غ harfidir Bati Anadolu Turkcesinde G sesine donusmustur ancak Turkiye nin dogu bolgelerinde yaygindir Ornegin Doƣan Dogan Buradaki G hiriltili olarak soylenir Bu nedenle Yumusak G harfinini aksine Arapcada kelime basinda da yer alabilir Mesela Gayb Ƣayb Bazi dillerde ornegin Gagavuzca ve Kirgizcada G harfi sesli harflerin art arda iki kere yazilmasiyla gizli olarak elde edilir Ornegin Uur Ugur N veya N Tatarca da Turkmencede kullanilir Genizden cikarilan N ve G karisimi bir sestir Bazen de NG NY olarak ongorulur N Pek cok agizda N veya G sesine donusmustur Osmanlicadaki uc noktali Kaf i Nuni ڭ harfinin karsiligidir Ornegin Ic Anadolu da ozellikle Sivas yoresinde Sana Bana Deniz sozcukleri Pek cok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazilan sozcukler aslinda Tenri ve Teniz seklinde okunur W Tatarcada ve Turkmencede kullanilir Acik bir V harfidir Klasik V sesinden kesinlikle farklidir V harfinde dudaklar birbirine degerken bu seste W harfinde tipki U sesinde oldugu gibi dudaklarin birbirine degmesi soz konusu degildir Arapcadaki Vav و ve bati dillerindeki w sesi baslica orneklerdir Ornegin Dawul Davul Hawlu Havlu Yawas Yavas Ț Gagavuzcada ve Mogolcada kullanilir Turkcede bulunmayan sert bir T harfidir TS ʦ T S olarak da seslendirilir Mogolcada ve Ruscada Slav dillerinde ayrica Kiril alfabesini kullanan pek cok dilde C harfinin turevi olan bir sestir Kiril C Tse Bu harfin ses degerini en guzel gosteren sozcuklerden birisi Gagavuzcadaki Soţial seklinde yazilan Sosyal Sotsyal gibi okunur kelimesidir Gagavuzcada ve diger Turk dillerinde Slav kokenli kelimelerde yer alir Ornegin Prezentaţiya Redakţiya Ancak oz Mogolca sozcuklerde de sik sik kullanilir Ornegin Mogolcadaki Ţag sozcugu Cag Tsag okunur Ţeţeg Cicek Tsetseg gibi okunur Belarus ta yasayan Lipka Tatarlarinin alfabesinde ise TS sesini tam olarak karsilamak icin seklinde bir harf uretilmistir Kazaklar ve Kirgizlarla birlikte yasayan Cin kokeli Dungan halki Sad harfinden biraz daha farkli olan ama yakin kaynaklardan cikan bu sesi gosterebilmek icin ڞ harfini kullanmistir Ḑ Ses olarak Abhazcada Bulgarcada ve Macarcada yer alir Turkcede bulunmayan sert bir D harfidir DZ ʣ D Z olarak da seslendirilir Slav dillerinde ayrica Kiril alfabesini kullanan bazi dillerde J harfinin turevi olan bir sestir Kiril Ӡ Dze Gagavuzlarin da kullandigi Moldova alfabesinde ve birebir ayni olan Rumen alfabesinde resmi olmayan harfler arasindadir Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktali D bicimiyle Ḑ rastlanir Gunumuzde ise genelde bu harfin arkasindan gelen bir Z ile birlikte kullanilir Ornegin Macarcadaki Bodza Boḑa Murver Meyvesi Bazi alfabelerde ise Arapcadakinden biraz daha farkli olan ama yakin kaynaklardan cikan bir DZ sesini gostermek icin ڏ harfi kullanilmistir Belarus ta yasayan Lipka Tatarlarinin alfabesinde ise bu sesi tam olarak karsilamak icin seklinde bir harf uretilmistir Turkcede bulunmayan vurgulu empatik harflere yabanci kokenli kelimelerde rastlanir Ḋ Z Ṫ Ṡ Ṡ Arapcadaki Sad Tsad ص harfini karsilar Ornegin Ṡadaka Ṡahib Ṡabun Huṡuṡ Ḋ Arapcadaki Dad Zad ض harfini karsilar Ornegin Ramaḋan Kaḋi Kaḋa Ḋarb Ḋarbe Arḋ Ṫ Arapcadaki Ti ط harfini karsilar Arapcada bu harf Turkcede bulunmayan D ve T arasi bir sesi gosterir Ornegin Ṫarik Ṫarikat Z Arapcadaki Zi ظ harfini karsilar Arapcada bu harf Turkcede bulunmayan Z ve S arasi viziltili bir sesi gosterir Ornegin Zan Zafer Turkce de bulunmayan peltek harflere yabanci kokenli kelimelerde rastlanir D Z T S T Peltek T sesidir Arapcadan gelen bazi sozcuklerde kullanilir ث Ancak peltek harfler Baskurt dilinde de bulunur Arapcadaki T sesinin peltek bicimidir Aslinda peltek S sesi ile aynidir Her iki peltek ses de T ve S dilin dislerin arasina degdirilmesiyle cikarildigi icin aralarindaki farki anlamak mumkun degildir ve hatta boyle bir fark yoktur Ornegin Es er Baskurt Kiril Alfabesinde Ҫ harfi ile gosterilir D Peltek D sesidir Arapcadan gelen bazi sozcuklerde kullanilir ذ Ancak peltek harfler Baskurt dilinde de bulunur Arapcadaki D sesinin peltek bicimidir Aslinda Peltek Z sesi ile aynidir Her iki peltek ses de D ve Z dilin dislerin arasina degdirilmesiyle cikarildigi icin aralarindaki farki anlamak mumkun degildir ve hatta boyle bir fark yoktur Ornegin Z eka Baskurt Kiril Alfabesinde Ҙ harfi ile gosterilir Z Turkmencede ve Bosnakcada kullanilir Turkcedeki J sesini karsilar Ornegin Zale Jale Arapcanin romanizasyonunda ise Peltek Z ذ Zal harfini gosterir Ornegin Zat Zemin Zevk S Bosnakcada ve Cuvascada kullanilir Turkcedeki S harfini karsilar Ornegin Secer Seker Secer okunur Arapcanin romanizasyonunda ise Peltek S ﺙ Se harfini gosterir Ornegin Sevab Kesir Saniye C Bosnakcada yer alir ve ozellikle Turkceden gecen kelimelerin yaziminda kullanilir Turkcedeki C sesi karsiliginda kullanilir Ornegin Canak Canak Kiril alfabelerinin latinizasyonunda Turkcedeki J sesini gostermek icin de kullanilir Ornegin Cilet Candarma Ecder Ĵ Uniform Turk Alfabesinde kullanilir ve Turkcedeki Y sesini karsilar Ornegin Ĵol Yol Aǰaz Ayaz Y Bu harf pek cok dilde Turkcedeki I sesine denk duser Ornegin Kyrgyz Kirgiz okunur Bu durumda Turkcedeki I sesi ise Ÿ olarak da gosterilir Ornegin Ÿky Iki Ⱬ veya Z Turkcedeki J sesidir Uygur Turkleri tarafindan da kullanilmakta olan Pinyin adi verilen ve Cinceyi Latin alfabesine cevirmekte kullanilan sistemin Uygur alfabesine uyarlanmis biciminde Turkcedeki J sesini karsilar A Turkcede kullanilir Hafif uzun ince bir a sesidir Kural olarak bu inceligin tam olarak saglanabilmesi icin biraz uzatilmasi gerekir Ornegin Kar Hala Kazim Nazim Alem Kagit U Turkcede kullanilir Hafif uzatilarak okunan ince bir u sesidir Dogru kullanim icin kural olarak biraz uzatilmasi gerekir Ornegin Sukunet Muris Muzip Suni I Turkcede kullanilir Uzatilarak okunan ince bir i sesidir Kullanimda I harfindeki noktanin uzerine isaret koyulmasi cift noktalama gerektirdiginden yalnizca duzeltme imi kullanilir nokta duser Ornegin Milli Dini Cidem Didem Izan Mide E Gagavuzcada kullanilir Uzatilarak okunan ince bir e sesidir Bu harfe Kurtce ve Zazaca kelimelerde yine yogun olarak rastlanir Turkcede sadece birkac kelimede mevcut oldugu icin kullanimi ongorulmemistir Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunusu ile bir fikir edinmemiz mumkundur Ornegin Memur Poetika Neyzen Telif O Uzatilarak okunan ince bir o sesidir Normal O sesinden farklidir Turkcede sadece birkac kelimede mevcut oldugu icin kullanimi ongorulmemistir Ornegin Bolero Alo Lokman Aslinda bu kelimelerin tamamindaki L harfleri dilin ucunun damaga dogru cekilmesiyle cikarilan ve normal L sesine gore biraz daha ince olan bir sesi gosterir Ḽaℓ Roℓ Goℓ Inceltme Isareti sesli harfleri incelttigi gibi aslinda kalin sessiz harfleri de gizli olarak inceltir Ozellikle L harflerinde bu durum cok belirgindir Ornegin Ḽanet Ḽaℓe Haℓ a Haℓ Ɵ Uniform Turk Alfabesi icerisinde yer alir Turkcedeki o sesidir Ornegin Sɵnmek Sonmek Dɵnmek Donmek A ve E Azericede Tatarcada Gagavuzcada ve Turkmencede kullanilir Kisa kapali girtlaktan gelen ve sert bir E harfidir Normal E harfine gore daha kisa ve serttir Ayrica A ve E arasi bir ses olarak ongorulur AE Ses ve harf karsiligi olarak Arapcada ve Almancada da bulunur Turkcede normal e sesinden tam olarak ayirt edilebilmesi gunumuzde cok zordur Azericede yogun olarak kullanilir Ince bir harf oldugu halde kalin uyumludur Bu harfi iceren sozcuklerin aslinda Buyuk Unlu Uyumuna uymadigi halde kulagi tirmalamiyor olmasi bu nedenledir Ornegin Inca Ince Turkcede Selcuk ismi diger Turk dillerinde Salcuk Selcuk olarak Akce sozcugu ise Akca Akce olarak yazilir Turkcede her ikisi de Ben olarak yazilan Ban Azerice Men 1 Tekil Sahis Zamiri ve Ben Azerice Ben Deri Kabartisi sozcukleri birbirinden farkli anlamlar icerir ve ses degerleri de farklidir E harfi kimi latin alfabelerinde ozellikle el yazilarinda Ee biciminde de kullanilir Ornekler Amak Emek Emek Emek Amir Emir Emir Emir Asas Esas Esas Esas Samar Semer Semer E Turkcede gunumuzde kullanilmayan I E arasinda seslendirilen bir harftir Bu ses Ruscada bulunur Kiril Ye ve bu dilde siklikla kullanilir Bu harfe Ie Ye adi verilir ve cevirilerde bu ses degerleri ile gosterilir ancak bu kesinlikle dogru bir yaklasim degildir Cunku bu harf art arda gelen I ve E seslerini ifade etmez Tamamen I E arasi farkli bir sestir Anadolu Turkcesinde ise gercekte mevcut olan ancak olu bir ses oldugu bile soylenebilir Ruscada ise yogun olarak kullanilan ve acik olarak isitilen bir harftir Ancak Turkcedeki gibi kaynasan harflerin arasinda degil herhangi bir kosula bagli olmadan ortaya cikan ve Ruslar tarafindan diger seslerden rahatlikla ayirt edilebilen belirgin bir sestir Bu sese Turkcede verilebilecek ornekler ise El organ ve El yurt sozcuklerinin arasindaki farktir El sozcugu zamanla Il bicimine donusmustur Turkmeneli Kirklareli Tunceli Onemli Aciklama 1 Latin E E Umlaut harfinin ses degeri olarak kesinlikle Kiril Yo Io harfi ile hicbir ilgisi yoktur Tamamen bir sekil benzerligidir Latin E harfinin Kiril karsiligi kesin olarak Ye harfidir Onemli Aciklama 2 Kiril Ye Ie harfinin ses degerinin kesinlikle Latin E harfi ile hicbir ilgisi yoktur Kiril Ye harfinin Latin karsiligi E harfidir Arapcada ki Ayin ع ise girtlaksi bir ses olup kesinlikle sessiz bir harftir Turkcede bu ses yoktur Normal A sesi ile farki ortadan kalkmistir Yeryuzundeki bazi dillerde ayin harf karsiligina benzer sesler Ă ile gosterilir Turkcede ise Arapcadan gelen sozcuklerde cok nadiren kesme isareti ile kullanilir Ornegin Măruf Ma ruf El yazisinda cizgili harfler Orta Cizgili harfler el yazisinda zaman zaman kullanilmakla beraber bunlarin aslinda ses degerleri acisindan herhangi bir islevi yoktur ve genellikle essesli kelimeleri ayirt etmekte veya bir el aliskanligi olarak kullanilmaktadir Cogu zaman vurgulu ve kalin bir soyleyisi gostermeye yarar Đ Turkcede yalnizca el yazisinda essesli kelimeleri ayirmak icin kimi zaman bu kullanima rastlanir Bu harfi iceren kelimelerin buyuk bir kismi halk agzinda D ile de karsilanabilen T sesini de ihtiva eder Dolu tam olma ve Đolu yagis sekli sozcukleri arasindaki fark baska bir ornektir Benzer bicimde Đon giysi ve Don buzlanma sozcukleri ornek olarak gosterilebilir Bu sesin Turkcede yer aldigi baska bir kelime ise Arđ Arka sozcugudur Kimi yorelerde Ard kimi yorelerde ise Art olarak telaffuz edilir Ƶ Turkcede yalnizca el yazisinda essesli kelimeleri ayirmak icin kimi zaman bu kullanima rastlanir Vurgulu bir Z sesini iceren ses ayrimlarini gosterir Ornegin Ƶar ve Zar farki Ortak Turk alfabesinde yer alir ve Turkcedeki J sesi karsiliginda kullanilir Diger Ornekler Ƀag bahce ve Bag dugum Ҟurt yirtici ve Kurt larva Ᵽas oksitlenme ve Pas iletme Roman kitap ve Ɍoman millet adi farklari Duzeltme isaretleriDuzeltme Imi ˆ Turkcede yalnizca sesli harflerin uzerine gelir Harfin uzun okunmasini saglar Ornegin Hala babanin kizkardesi ve Hala simdi henuz Vurgu Imi Saga yatik olarak kullanilir Aslinda sesli sessiz butun harflerin uzerine gelebilmesi mumkundur Kimi zaman isaretli harf uzerinde bir duraksama veya hece bolunmesiyle ortaya cikar Turki dillerde iki islevi vardir Vurgunun hangi hecede oldugunu isaretler Bazen essesli kelimeleri birbirinden ayirmaya yarar Mesela Ruscada ve Yunancada hemen her kelimede kullanilir cunku vurgunun hangi hecede yer aldigini gostermeye yarar Boylece ayni yazilisa sahip kelimeler de birbirinden ayrilabilir Boyle bir vurgu uygulamasi Turkcede pek mumkun degildir cunku hece vurgusu Turk dilinin yapisi geregi cok fazla degistirilemez baska heceye kaydirilamaz Vurgunun degistirilmesi ile kelimenin manasi degismez Konusma dilinde bunu ayirt edebilmek icin ozel bir caba sarf edilmez Bu nedenle de vurgunun ayrica gosterilmesine gerek yoktur Turki Kiril alfabelerinde Ruscadan gelen kelimelerde kullanilir Uzerinde bulundugu harfin ses degerini vurgulayarak degistiren bir isarettir Seslerin harflerin aslinda biraz uzatilmasini saglar Sessiz Harflerde Sert ve vurgulu bir soyleyis kazandirir Y Turkmen alfabesinde bir harf olarak bulunur ve Turkcedeki Y sesini karsilar Cunku isaretsiz yalin Y harfi pek cok dilde Turkcedeki I sesine denk duser Kyrgyz Kirgiz gibi C ise Bosnakcada yer alir ve C sesine yakin sert bir C sesi verir Yeni Baskurt Alfabesinde Z harfi peltek Z sesini gostermek icin kullanilir Tum sessiz harflere uygulamak mumkundur Mesela Y C S Z Ŕ Ĺ N Ḱ Ẃ Ḿ Ṕ harfleri gibi Boylece aslinda vurgu iminin birinci islevi olan vurgulama saglanmis olur Ornegin Hac Hacc Haḱ Hakk Ayrica sessiz harflerde bir duraksama yaptirir Ornegin Ay Han ve Ayhan sozcuklerinin okunuslarindaki farklilikta oldugu gibi Ayrica Eḱmek ve Ekmek sozcuklerinin okunuslarindaki farkliliklar yine ornek olarak verilebilir Anadolu Turkcesinde kesme isareti biciminde yabanci dillerden ozellikle Arapcadan gelen bazi kelimelerin aksanli duraklayarak okunmasini saglar Burada asil yapilan sey uzerine geldigi sessiz harfte bir duraklama saglayip diger heceye sesli harf ile baslamaktir Ornegin Kit a Kuŕa Meĺun Turk alfabesinde bu kelimeleri bu bicimde yazabilmek icin aksan isareti yerine belki de birbirlerine cok benzedikleri icin kesme isareti kullanilmistir Fakat Turkcede heceyi sessiz harfle bitirip sesli harfle baslamak Anadolu Turkcesinin yapisina uygun olmadigi icin zaten soyleyiste de bu bicimler genelde tercih edilmez ve heceler kesintisiz duz okunur Sesli Harflerde Uzerine geldigi sesli harfin vurgulanarak inceltilmeden uzatilmasini saglar Mesela Tatar alfabesinde I harfi uzatilan bir I sesi verir Turkcedeki sesli harflerle ornek verilecek olursa Aninda Bazen Nadiren A E I o U Bazi Turki alfabelerde ve Macarcada bulunan vurgulu sesli harflerdir Vurgu isareti Macarcada sesli harfleri biraz uzatir Ornegin Turkcedeki Han im ve Hanim sozcuklerinin okunuslarindaki farklilikta oldugu gibi Aksan Imi ˋ Sola yatik olarak kullanilir Sozcugun aksanli olarak seslendirilmesine imkan tanir Turkcede aksanli okuyus ancak bazi harflerin inceltilmesiyle mumkundur Bati dillerinin aksine bu isareti Turkcede yalnizca sessiz harflerde kullanmak mumkundur Daha cok diksiyona dayali bir farkliligi gosterir Sessiz Harflerde Turkcede fonetik gosterge olarak sessiz harflerde kullanilabilir K G L gibi harflerin inceltilmesini saglar Ornegin Ruzg ar Derg ah Tezg ah Yadig ar G ah Lal Hal Rol Gol Ancak bazi dillerde harfin ses degerini de degistiren bir gostergedir Turkcede ise yalnizca kelimelerdeki ses degerini gostermeye yarayan ve aslinda etkisiz olan bir isarettir Sesli Harflerde Aksanli harflerin normalde isaretsiz yalin bicimleriyle aralarinda okunus farkliligi bulunmaz Yalnizca kelimenin ses degerindeki bir degisikligi gosterir Ya da yoresel soyleyis farkliliklari bu duruma neden olur Buna karsin Avrupa dillerindeki kimi orneklerde olu sesli harflerin gosterilmesine yarar Ornegin Turkcedeki Ortaokul Ortokul gibi okunur veya Karaagac Karagac gibi okunur sozcuklerindeki aksana bagli olarak telaffuz edilmeyen harfleri isaretler Buna karsin bu harfleri telaffuz edenler de bulunur ki zaten aksandan kastedilen de bu durumdur Bu durum nadiren de olsa pes pese okunan kaliplasmis kelimelerdeki veya bilesik sozcuklerdeki sesli bir harften sonra tekrar yeni bir sesli harf geldiginde ortaya cikar Boylesi bir durumda ilk sesli harf cok kisa olacak bicimde iki sesli harf kaynasarak veya bazen de bastaki sesli harfi tamamen kaybolarak okunur bu nedenle de cogu zaman bu sesin fark edilmesi bile mumkun olmaz Ornegin Ne edeceksin Halk agzinda Neydeceksin Niydeceksin Ne olacak N olacak Ne olur N olur Hatta araya sesli harf girse bile bu sesin ortaya ciktigi gorulebilir Ornegin Ne yapacaksin Halk agzinda N apacaksin Harf karsilastirmasiBelli basli Turk yazi dillerini yazmak icin gunumuzde kullanimda olan alfabelerdeki her harfin diger bazi yazi dilinde dengi yoktur Hicbir sekilde dengi bulunmayan harf ilgili yazi dilinde o harfi karsilayan sesin kullanimda olmadigini gosterebilir Ayrica bazi sesler butun yazi dillerinde olsa da onlari yansitan harfler cesitli sebeplerle farkli kurulmus olabilir Asagidaki tabloda Latin Arap ve Kiril temelli cesitli alfabelerdeki harflerinin karsilastirilmasi mumkundur Alfabe tablosunda Turkiye Turkcesinde bulunmayan harflere de yer verilmistir Bu sesler ve onlari gosteren harfler daha cok baska topluluklarla ic ice yasayan Turk halklari tarafindan kullanilmaktadir Ornegin Iran Azerileri Arapca Ayin Ayn harfini veya Gagavuzlar Slavik Tse harfini yogun bicimde kullanirlar Bu ornekler daha da cogaltilabilir Dolayisiyla alfabenin bazi kisimlari yalnizca bazi topluluklar tarafindan kullanilmaktadir Turk yazi dilleri harf karsilastirmasiLatinize A Ă A E E B C C J D Ḑ F G G G H Ḩ X I I K k Q L Ḽ M N N N O O P R S S S Ț T U U V W Y Z ZTurkce A E B C C J D F G G H I I K L M N O O P R S S T U U V Y Z Tatar A A E B C C J D F G G H X I I K Q L M N N O O P R S S T U U V W Y Z Azerbaycan Turkcesi A E E B C C J D F G G H X I I K Q L M N O O P R S S T U U V Y Z Arapca أ ع ء ء أ ب ج چ ژ د ڏ ف گ ݝ غ ه ح خ إ إ ك ٯ ق ل ڵ م ن ڠ ڭ ۆ ۆ پ ر س ث ش ڞ ت ٱ ٱ ۋ و ي ز ذKiril A Ӑ Ә Ye E B Җ Ch Zh D Ӡ F G Ғ Ӷ Һ Ҳ H Y I K Қ Ҡ L Љ M N Ң Њ O Ө P R S Ҫ Sh C T U Ү V Ў J Z Ҙ1 Aa Ee Ee 2 C J 3 S T ve Z D 4 Ț T S ve Ḑ D Z 5 Ṡ ص ve Ḋ ض 6 Ṫ ط ve Z ظ1 Uzun A E I O U 2 Yumusak Ă Ĕ Ĭ Ŏ Ŭ 3 Ince Aksan imi ˋ Unsuz harflerde Unlu harflerin uzun bicimleri inceltme imi ile gosterilir A E I O U Yari unlu girtlaksi harfler inceleme yayinlarinda yumusatma imi ile gosterilir Ă Ĕ Ĭ Ŏ Ŭ Kiril E harfi icin Azerbaycan Kiril alfabesindeki E harfinin ses degeri esas alinmistir Bu harf de Turkcedeki E sesidir S T ve Z D harfleri peltek seslerdir dil ucu ile dislerin arasindan cikar Arapcada bulunan peltek S Arapca ث sesi Turk dilleri icinde Baskurtca ve Turkmencede yer alir Kiril Ҫ Arapcada bulunan peltek Z Arapca ذ sesi Turk dilleri icinde yalnizca Baskurtcada yer alir Kiril Ҙ Turkcede bulunmayan Ț Kiril C ve Ḑ Kiril Ӡ sesleri Kiril alfabesinin romanizasyonunda kullanilir Ṡ ve Ḋ harfleri vurgulu s ve vurgulu d olarak isitilen seslerdir Modern standart Arapcadaki ses degerleri esas alinmistir Turkceye Arapcadan gecen kelimelerde ص icin alti noktali kullanilirken ض harfi icin cevirilerde alti noktali Ḍ veya ustu noktali Z kullanilir Ornegin ṣadaḳa ṣaḥib ṣabun ḥuṣuṣ ramaḍan ḳaḍi kaza kaḍa ḍarb ḍarbe vb Ṫ ve Z harfleri Vurgulu T T D ve Vurgulu Z Z S olarak isitilen seslerdir Modern Standart Arapcadaki ses degerleri esas alinmistir Turkceye Arapcadan gecen kelimelerde ط icin alti noktali Ṭ seklinde kullanilirken ظ harfi icin cevirilerde alti noktali Ẓ kullanilir Ornegin ṭariḳ ṭarikat ẓan ẓalim ẓafer maẓlum G ve Ă Girtlaksi unsuz harflerdir Arapca غ ve ع Bogazin bogumlanmasiyla cikarilan seslerdir Ornegin Gayb Ărab Ayin ع harfinin cekimli harekeli bicimleri Ŭ ve Ĭ olarak gosterilir Ornegin Ŭmum Ĭtir Ⱨ ve Ⱪ Bogazdan cikan bogumlu harflerdir Arapca ح ve ٯ Kiril Ҳ ve Қ Bogazin hafif sikilmasi gerekir N Girtlaga yakin olarak genizden cikarilan N sesini gosterir C Turkcedeki J sesini karsilayan bir harftir Bazi harfler icin ozellikle el yazisinda kimi farkliliklar bulunabilir Ornegin kk Ⱪⱪ ve Ḩḩ Ⱨⱨ ٯ ق Girtlaksi K harfi veya ڨ Girtlaksi G harfi Arapca unlulerin Turkce dengi Butun Turk yazi dilleri gibi Turkiye Turkcesi de unlu bakimindan Arapcanin aksine zengin bir dildir Bu sebeple Arapca alinti kelimelerin unluleri Turkiye Turkcesinde telaffuzla artmistir a gt a e u gt u u o o gibi genislemeler gorulmustur Arapca uzun unluler Turkcenin imlasinda bazen gosterilmez bk Yazim Kilavuzu 1 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kisa unlu Ses Ornek Turkce Uzun unlu Ornek 1 Ornek 2A A E Yamin Yemin A Kaza HalaU U Mulk Mulk U Munis SukunI I Sihhat Sihhat I Ilan Dini A A E seklinde bir gosterim de harflerin acilimi bakimindan dogrudur Ayrica bakinizOrtak Turkce alfabesi Arapcanin romanizasyonu Diyakritik isaretlerKaynakca Hatice Sirin User Baslangictan Gunumuze Turk Yazi Sistemleri Akcag Ankara 2006 s 26 Abdulvahap Kara Turk Kenesi ve Turk Dunyasinin 34 Harfli Ortak Alfabe Sistemi 27 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 27 Ocak 2014 Milletlerarasi Cagdas Turk Alfabeleri Sempozyumu Bildirisi Proceedings of the International Symposium of Contemporary Turkish Alphabet 18 20 Kasim 1991 Istanbul Marmara Universitesi Turkiyat Arastirmalari Enstitusu 1992 1 27 Ocak 2014 tarihinde Archive is sitesinde arsivlendi Ek kaynaklar Heinz F Wendt Fischer Lexikon Sprachen 1961 ISBN 3 596 24561 3 Bilal N Simsir Turk Yazi Devrimi Ankara 1992 S 119 Helmut Gluck Hrsg Metzler Lexikon Sprache 2005 S 417 ISBN 3 476 02056 8 Anmerkung Unter dem Titel Neues turkisches Alphabet wird falschlicherweise das Einheitliche Alphabet beschrieben Zentrum fur Turkeistudien Essen Aktuelle Situation in den Turkrepubliken Innenpolitik Sicherheitspolitik Wirtschaft Umwelt Bevolkerung Working Paper 14 1994 FSP Entwicklungssoziologie Bielefeld Formen der Transvergesellschaftung als gegenlaufige Prozesse zur Nationsbildung in Usbekistan Working Paper 334 2000 Der Fischer Welt Almanach 94 Zahlen Daten Fakten 1993 S 846 Dis baglantilarTuran Alfabesi ile Orhun Alfabesi Tablosu 12 Aralik 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turan Alfabesi 17 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde