Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kudüs Tapınağı ya da Kutsal Tapınak (İbranice: בית המקדש, Bet HaMikdash; anlam: "Kutsal ev"), Kudüs'ün Eski Şehrindeki Moria Tepesi'nde ("har ha-bayit") bulunan ve Yahudilerce kutsal sayılan tapınak. Birinci Tapınak, Kral Süleyman tarafından M.Ö. 960 dolaylarında kurulmuş ve Nabukadnesar yönetimindeki Babilliler tarafından M.Ö. 586'da yıkılmıştır. İkinci Tapınak ise, M.Ö. 520 dolaylarında açılmış ve Titus tarafından yönetilen Romalılar tarafından 70'te yıkılmıştır.
 |
Klasik Musevi inancına göre, Tapınak fiziksel dünyada Tanrı'nın tecellisinin (İbranice "shechina") simgesel ayak taburesidir.
Birinci Tapınak, Kral Süleyman tarafından MÖ 957 yılında yaklaşık 7 yıllık bir sürede inşa edilmişti. Antik Museviliğin merkeziydi Tapınak, Musevi inancının merkezinde bulunan Shiloh, ve 'da bulunanlarla beraber Musa'nın buluşma çadırı (taşınabilir Musevi tapınağı) ile yer değiştirmiştir. İlk tapınak MÖ 586 yılında Babillilerce tahrip edilmiştir. Yeni tapınağın yapımına MÖ 535'te başlanmış olup bir süre ara verildikten sonra inşaat MÖ 521'de yeniden başlamış, MÖ 516 yılında tamamlanmasının ardından MÖ 515 yılında ibadete açılmıştır. Ezra Kitabı'nda bahsedildiğine göre, Tapınağın yeniden inşasına Büyük Cyrus izin vermiş ve Büyük Darius da onaylamıştır. Yaklaşık 500 yıl sonra İkinci Tapınak, MÖ 20 yılında Kral Herod tarafından yeniden tamir ettirilmiş ve daha sonra Romalılar tarafından M.S. 70 yılında tahrip edilmiştir. Her ne kadar Tapınak uzun süre önce tahrip edilmiş olsa da, Batı duvarı hala ayaktadır ve uzun yıllardan beri tapınak yapısının ayakta kalan tek duvarı olduğuna inanılır.
Bir İslam mabedi olan Kubbetü's-Sahre tapınak alanına 7. yüzyıl sonlarında inşa edilmiştir ve yine tapınak avlusunda yaklaşık aynı dönemde yapılmış olan Mescid-i Aksa bulunur.
Musevi Eskatologya'sı Mesih'in gelmesinden önce buraya Üçüncü Tapınak'ı inşa edilmesini planlamaktadır ve bu yüzden Ortodoks ve Muhafazakâr Musevilik taraftarları bir gün Üçüncü Tapınağın inşa edileceğini ummaktadırlar.
30 Ağustos 2007 tarihinde, boru hattı döşenmesi sırasında İkinci Tapınağın kalıntıları ortaya çıkmıştır. Ardından kısa bir süre sonra Ekim 2007'de arkeologlar tarafından Birinci Tapınağın kalıntılarına da ulaşıldığı açıklanmıştır.
Etimolojisi
İbranice yazılarda yapıya verilen isimler Beit HaMikdash ya da "Kutsal Ev" dir ve Kudüs'te bu isimle anılan tek tapınaktır. Tapınak aynı zamanda Tanah'da, Beit Adonai (Tanrı'nın Evi) ya da kısaca Beiti (Evim) ya da Beitechah (Eviniz) olarak da adlandırılmıştır.
Süleyman Mabedi, Tanrı tarafından Kral Davud'a verilen özel bir plan temel alınarak yapılmıştı. Davud bu tapınağı inşa etmeyi umut etmişti ancak Tanrı ona, Birinci Tapınağı oğullarından birisinin yapacağını söyledi. Davud, saltanatı sırasında tapınak için gerekli olan ve ahşap, büyük temel taşları, altın, gümüş, bronz ve kullanılacak olan diğer metaller gibi işlenmemiş malzemeleri toplamaya başladı. Tapınak, Ahit Sandığı evi ve başta İsrailoğulları'na olmak üzere tanrıya ibadet edebilecek her milletten insanlar için tasarlanmıştı. Birinci ve İkinci tapınakların Museviliğe adanmış olduğunu söylemek bir hata olacaktır çünkü bu inanç sistemi birkaç yüzyıl sonra şimdi Irak olarak bilinen Antik Babil'de biçimlendirilmiştir. Kitab-ı Mukaddes'te, Yehuda (Davud) Krallığı vatandaşlığı ile ilişkili olarak Yahudi teriminden ilk kez bahsedilmesi, birinci tapınağın tahrip edilmesinden (Bu olay yaklaşık olarak MÖ 590 yılı civarında gerçekleşmiştir) hemen önce yaşamış olan ve Yehuda (Davud) Krallığı'nın son yöneticisi olan Kral Zedekiah'tan önce olmamıştır.
Süleyman Mabedi olarak adlandırılan ilk tapınak, Kral Davud ve Süleyman idaresi altından birleşen İsrailoğulları'ndan 12 kabilenin mensuplarınca inşa edilmişti. Süleyman'ın saltanatının ardından tahta çıkan oğlu Rehoboam'ın kibirliliği nedeniyle, İsrailoğullarından 10 kabile birlikten ayrılarak Kuzey İsrail Krallığı'nı kurarlarken, Yehuda, Bünyamin ve Levi kabilesinin çoğunluğu Yehuda Krallığı'nda kaldılar. İkinci Tapınak, Nebukadnezar'ın 6. yüzyıldaki sürgününden geriye kalan Yehudalılar tarafından tekrar inşa edildi. Diğer 10 kabile ise Asur krallığı tarafından yıkılan krallıklarından sonra, birkaç yüz yıl önce dağılmışlardı.
Birinci ve ikinci tapınaklar
Kudüs'teki tapınak tepesinde birbiri ardınca inşa edilmiş iki farklı tapınak bulunur:
Süleyman Mabedi aşağı yukarı MÖ 10. yüzyılda (960 civarı) Musa'ya ait Çadır Tapınağın yerine inşa edilmişti. Tapınak yılında Nebukadnezar komutasındaki Babilliler tarafından tahrip edilmiştir. İnşaatından tahrip edilmesine kadar geçen süre 375 yıldır ancak Talmudik gelenek bu süreyi 410 yıl olarak verir. Süleyman Mabedinin inşası Masonik gelenekte de oldukça önemli bir rol oynar.
İkinci tapınak Cyrus'un Musevilerin Babil Sürgünü'nden dönmelerine izin vermesinden sonra inşa edilmiştir. Dönüş, yılında gerçekleşmiş olup birkaç kez yaşanan gecikmeden sonra tapınak MÖ 516 yılında tamamlanabilmiştir. Tapınak tepesindeki mabed 150m x 50m ölçülerindeydi.
İkinci tapınak, General Titus komutasındaki Roma İmparatorluğu'na bağlı birlikler tarafından 70 yılında tahrip edilmiştir. Pompey, MÖ 63 yılında Kudüs'ü ele geçirdiğinde tapınağa hakaret etmişti. Josephus'a göre (Roma İmparatorunun maiyetinde yaşıyordu), Pompey tapınaktan ya da hazinesinden hiçbir şey almamıştı ancak Tapınağın kutsal alanına girmesine engel olan bir rahipleri öldürtmüştü. Pompey bir süre sonra tüm gücünü kaybetti ve avlanan bir kaçak olarak öldü. Bu olay pek çok Musevi tarafından ilahi bir cezalandırma olarak kabul edilir. MÖ 19 yılında, Kral Herod tapınak kompleksinin tamirine başladı. İkinci tapınağın temelleri dahi Romalılarca tahrip edildiğinden dolayı daha büyük ve daha geniş tamamen yeni bir tapınak yapılmasını emretti.
Musevilerin, 132-135 yılları arasında Romalılara karşı giriştikleri son isyan sırasında Simon bar Kokhba ve Rabbi Akiva tapınağı yeniden kurmayı denediler ancak bar Kokhba'nın isyanı başarısız oldu ve Museviler Kudüs'ten çıkartıldılar.
363 yılında Dönek Julian Kudüs'teki Musevi Tapınağının tamir edilmesini emretti ancak bu plan da başarısız oldu.
Üçüncü tapınağın yeniden inşası
İkinci Tapınağın tahrip edilmesinden beri, üçüncü bir tapınağın inşa edilmesi için dua etmek bir Musevi için günde üç kez yapılan Musevi ibadetinin resmi bir parçası hâline gelmiştir. Her halukarda tapınağı nasıl ve ne zaman inşa edileceği sorusu hem Musevi ve hem de Musevi olmayanlar tarafından sürekli tartışılmaktadır. 1. yüzyıldan sonra genişlemeye başlayan İbrahimi Dinler'den Hristiyanlık ve Müslümanlığa ait kutsal yerlerin de burada bulunması sorunu daha karmaşık hale getirmektedir. Buna ilaveten Kudüs'ün politik durumu ve tarihi tapınağın bulunduğu düşünülen alanda Müslümanlarca kutsal sayılan Mescid-i Aksa ve Kubbetü's-Sahre'nin bulunması tapınağın yeniden inşa edilmesinin önündeki en büyük engellerdir.
Fiziksel yerleşimi
Talmud'a göre Tapınağın Doğu tarafında bir Ezrat Nashim (Kadınlar avlusu) bulunurken asıl yapı Batı taraftaydı. Asıl alan, kurban kesilecek bir alanı ve adağın bazı parçalarının yakıldığı ve kanının akıtıldığı bir Mizbaeach (dış sunak) ihtiva ediyordu. Büyük bina, bir Ulam (ön oda), Heichal ve 'den (kutsalların kutsalı) oluşuyordu. Heichal ve Kodesh Kodashim birinci tapınakta bir duvar ile ayrılmışken ikinci tapınakta bu işlem iki perde yardımıyla yapılmıştı. Heichal içerisinde Menorah, ekmek masası ve tütsü sunağı bulunuyordu.
Ana avluya açılan on üç kapı vardır. Güney tarafında, Güneybatıdan başlayarak dört kapı bulunur:
- Shaar Ha'Elyon (Yukarı kapı)
- Shaar HaDelek (Tutuşturma kapısı); odunların getirildiği kapı
- Shaar HaBechorot (İlk doğan kapısı); İnsanların ilk doğan hayvanlarını adak olarak getirirken ve baba ve oğullarının Pidyon HaBen seremonisi için girdikleri kapı
- Shaar HaMayim (Su kapısı); Su sunuların Sukot'a girdiği kapı.
Kuzey tarafında, Kuzeybatıdan başlayarak dört kapı bulunur:
- Shaar Yechonyah (Yechonyah kapısı), Davudun soyundan gelen kralların girdiği ve Yechonyah/Yehoyachin'in esarete giderken çıktığı kapı
- Shaar HaKorban (Kurban kapısı), Rahiplerin kodshei kodashim için adanan adaklarla giridikleri kapı
- Shaar HaNashim (Kadınlar kapısı), Kadınların Azaryah ya da ana avluya girerek adaklarını sunmak için kullandıkları kapı)
- Shaar Hashir (İlahi Kapısı), Leviler'in müzik aletleriyle girdikleri kapı
Doğu tarafta, Kadınlar avlusu ve ana avlu arasında iki küçük antre'ye sahip Shaar Nikanor bulunur ve bunlardan birisi sağda diğeri soldadır. Görece önemsiz olan Batı duvarında adı olmayan iki kapı daha bulunur.
Peygamberlerin yazmalarında tapınak
Kitab-ı Mukaddes peygamberleri, Tapınağı baştan aşağı kaplayan Tanrının huzurunda gördükleri olağanüstü görüntüleri tarif ederler. Yeşeya şöyle yazar; "yüce ve görkemli Rab'bi gördüm; tahtta oturuyordu, giysisinin etekleri tapınağı dolduruyordu." (Isaiah 6:1). Yeremya şöyle yalvarır; "Adın uğruna bizi küçümseme" (Yeremya 14:21) ve "Tapınağımızın yeri başlangıçtan yüceltilmiş görkemli bir tahttır." diye bahseder (Yeremya 17:12). Hezekiel ise, "Ovada gördüğüm görümdeki gibi, İsrail'in Tanrısı'nın görkemi oradaydı." der.
Yeşeya, tapınakta dua etmek kadar kurban kesmenin ve evrensel bir amacın öneminden bahseder:
- "Kutsal dağıma getirip dua evimde sevindireceğim.,
- Yakmalık sunularıyla kurbanları sunağımda kabul edilecek,
- Çünkü evime 'Bütün ulusların dua evi' denecek." (Yeşeya 56:7).
Tapınak ibadetleri
Tapınak, Tanah'ta nasıl tatbik edileceği tarif edilen kurban'a ilave olarak Şabat ve diğer Musevi tatillerindeki özel ve her gün sabah ve öğleden sonra gerçekleştirilen sunuların da yapıldığı yerdi. Leviler, ezberledikleri mezmur'ları kurban esnasındaki uygun zamanlarda okudukları gibi aralarında günün mezmuru, yeni ayın özel mezmuru, büyük Musevi tatilinde söylenen ve "Şükran kurbanı mezmuru" (Mezmur 100) gibi özel durumlarda da söylüyorlardı.
Tapınakta günlük sununun bir parçası olarak, Musevilerin geleneksel temel alınarak yapılan ve iyi bilinen Barchu, ve dualarınında dahil olduğu dualar ezbere okunarak bir dua ibadeti gerçekleştirilirdi.
Cennet bahçesi olarak tapınak
Tapınağın avlusu ağaçlar, çiçekler ve çeşmelerle kaplıydı çünkü Tapınak Cennet Bahçesi'nin bir modeli ve yeniden yaratılması anlamına geliyordu. (Bkz. "Cennet olarak Kudüs," Lawrence Stager, Biblical Archaeology Review, Mayıs/Haziran2000).
Tapınağın Musevi ibadetlerindeki rolü
Geleneksel Musevi ibadetinin merkezindeki duasını da içine alan bölüm, aslında tapınakta yapılan günlük ibadetten farklı değildir. İlave olarak, Tapınağın günlük tamid ve özel durum Mussaf (ilaveten) sunusuyla geleneksel olarak yer değiştiren ezberden okunan Amidah duasının hem Ortodoks hem de Muhafazakâr Musevilikte, tapınakta düzenlendiği günlerdeki gibi kurban zamanında yine ezberden okunması gerekmektedir.
Tapınak geniş ölçüde Ortodoks ibadetleriyle birlikte anılmaktadır ve Muhafazakârlar ikinci planda kalmaktadır.
Ortodoks Musevilik
Ortodoks Musevi ibadetlerinden sayılanlar şöyledir:
- Tapınakta yapılan kurban etkinlikleri için Kitabı Mukaddes ve Talmud'daki pasajlar üzerine yapılan günlük çalışma toplantısı. (Kurbanla ilgili olarak bkz. sidur).
- Tapınağı yeniden tamiri ve Museviliği en önemli duası Amidah'da bulunan kurban ibadeti ile ilgili kitabi müracaatlar.
- Tapınağın yeniden inşa edilebilmesi için Amidah duasının sonunda bulunan geleneksel kişisel yalvarma ezberi.
- "Yaşayanlar evi" nin yeniden inşası için yapılan dua ve Amidah duası sırasında ezberden okunan (ilahi huzur) "aramızda oturmak".
- Günün mezmurunun okunması; Mezmur, Levililer tarafından sabah duası sırasında tapınakta okunur.
- Çok sayıda mezmur, tapınak ve tapınak ibadeteti için olağan ibadetler sırasında okunur.
- Özel Musevi bayramlarındaki kurbanlarda, tapınağın yeniden inşası ve kurbanlar için yapılan dualarda ve Musevi tatillerindeki ibadetlerinde yapılan ezberden okumalar.
- Yom Kippur bayramı sırasında, özel tapınak ibadetleri için yapılan geniş ezberden okumalar.
- Sukot (Hakafot) için yapılan özel ibadetler ve o gün için tapınakta düzenlenen ibadetlere yapılan müracaaatlar.
Musevilerin oruç günü Tişa Beav'da tapınağın tahrip edilmesinin yası tutulur. Diğer üç oruç gününde de (Tevet'in onuncu günü, Tammuz'un onyedinci günü ve Tishrei'nin üçüncü günü), tapınağın tahrip edildiği zamanda ve sonrasında yaşanan olayların yası tutulur.
Muhafazakâr Musevilik
Muhafazakâr Musevilik, tapınağın anılmasını muhafaza etmiştir ancak kurban etmenin yeniden yürürlüğe konulmasıyla ilgili referansları kaldırmıştır. Tapınak ibadetleriyle ilgili çalışma toplantıları kaldırılmış ya da yer değiştirilmiş, Amidah duasındaki pasajlar, hafta içi Tora ibadetleri ve tapınağın yeniden inşasına yapılan göndermeler kalmış ancak kurbana yapılan referanslar kaldırılmıştır. Bayramlardaki kurban ibadetlerine yapılan referanslar korunmuş ancak geçmiş zamanlardaki gibi yapılarak yeniden yürürlüğe koyma temennileri kaldırılmıştır. Yom kippur ve Sukot'ta yapılan özel dualar gibi özel bayram ibadetleri muhafazakâr dua kitaplarından korunmuş ancak muhafazakâr cemaat tarafından ya kısaltılmış ya da atlanmıştır. Bazı cemaatlar kurban kesmeye yönelik tüm referansları çıkartmıştır ve muhafazakâr dua kitabı, kurbandan geçmişte olduğu gibi bahseden ve hepsinin arasından kurbana referans göstermeyen tek kitap olarak, Amidah duasının bir alternatif versiyonuna sahiptir.
Muhafazakâr Musevilik, çoğunlukla sadece Tişa Beav'da yerine getirildiği halde tapınağın tahrip edilmesiyle ilgili dört orucu muhafaza etmiştir.
Reformist ve yeniden yapılanmacı Musevilik
Reformist ve Yeniden yapılanmacı Musevilik, bazı dolaylı ve muğlak referansları muhafaza ettiği halde tapınağa yapılan tüm referansları kaldırmıştır.
Birleşik Devletler'deki reform hareketi, ibadet yerlerini sinagog ya da olarak adlandırmak yerine onları tapınak olarak çağırır. İnanışa göre dualar, kurban ibadetiyle yer değiştirerek Musevi ibadetinin ana usulü hâline gelmiştir ve bu sebeple Dünya'da tapınağa değil tapınaklara ihtiyaç vardır.
Arkeolojik kanıtlar
Arkeolojik kazılarda, ya da Har HaBayit'i çevreleyen yüz kadar (ritüel arınma havuzu) bulunmuştur. Havuzlar, bu bölgenenin seküler bir alan olmaktan ziyade kutsal bir tapınım alanı olduğunun güçlü delilleridir. Her hâlükârda, kesin olarak tapınağın bulunduğu alanın içinde kurulmamışlardır. Tapınağın konumu ile ilgili temel olarak üç adet teori vardır:
- Tapınak şu anda Kubbetü's-Sahre'nin bulunduğu yerde kurulmuştu.
- Tapınak şu anda Kubbetü's-Sahre'nin bulunduğu yerin biraz Kuzeyindeydi (Profesör ).
- Tapınak şu anda Kubbetü's-Sahre'nin bulunduğu yerin biraz Doğusundaydı (Profesör Joseph Patrich, Kudüs İbrani Üniversitesi. World Jewish Digest, Nisan 2007).
Diğer teorilere göre ise tapınak, tepenin ya kuzeyinde ya da güneyindeydi. Araştırmacılar genellikle tapınağın Kudüs'ün ya da İsrail topraklarının dışında olduğu yönündeki teorilere karşı çıkarlar.
2004 tartışmaları
27 Aralık 2004 tarihinde Toronto-çıkışlı The Globe and Mail gazetesi, Kudüs'teki İsrail Müzesi'nin herkesin bir zamanlar Süleyman Mabedinin başrahibine ait asanın süsü olduğuna inandığı fildişi nar'ın sahte olduğu sonucuna vardığını yazdı. Bu eser, Kitabı Mukaddes'in eski eserler kolleksiyonundanki en önemli parçaydı ve 2003 yılında Kanada Medeniyetler Müzesindeki gezici bir sergide sergilenmişti. Uzmanlar bu keşfin uluslararası bir eski eser dolandırıcılığının parçası olmasından korkuyorlardı. Başparmak büyüklüğündeki nar, yalnızca 44 mm yüksekliğindeydi ve üzerinde Eski İbranice alfabesinde yazılmış bir yazıt kazınmıştı. Sadece 9 yazı karakteri tam olarak okunabiliyordu ve eğer yazıyla bir düşünce anlatılmak istenmişse anlaşıldığı kadarıyla birkaç tane daha karakter kayıptı.
Yazıtın günümüze ulaşan kısmının transkripsiyonu şu şekildedir "לבי...ה קדש כהנם (sadece yod kelimesinin alçak yatay hattı ve ה he'nin yüksek yatay hattı kalmıştır.)
Kayıp harflerin restarosyanı ile ilgili öneri şu şekildedir: לבית יהוה קדש כהנם
Bu yeniden kurma, araştırmacıların çoğu tarafından kabul gören şu transliterasyon (başka alfabe ile yazma) ile sonuçlandı: "lby[t yhw]h kdş khnm, anlamı: "Yahuda'nın tapınağının kutsal rahibine aittir."
Eserin sahte olduğunu iddia edilmesinin nedeni, bu parçanın Demir Çağı'ndan ziyade Bronz Çağı'na ait olduğu hakkındaki tartışmalardır. Her halukârda Süleyman Mabedinin Bronz çağında yapıldığına dair teoriler vardır. Eğer bu teoriler doğruysa, Nar'ın sahte olup olmadığını tartışmak için bir neden yoktur.
İslamda tapınak
İslam dininin ilk kıblesi Kudüs'te bulunan Tapınak tepesindeki Mescid-i Aksa'dır. Kur'an'da "Beit Al-Maqdes" ya da "Al-Masjid Al-Aqsa" (en uzaktaki cami) olarak geçer.
Halife Ömer Kudüs'e girdiğinde başpatriğe kendisini Tapınak Tepesine (yıkık olan Süleyman mabedinin yerine) götürülmesini rica etti. Etraf döküntülerle doluydu çünkü şehrin bu bölümü Hristiyanlar zamanında taş ocağı ve çöplük olarak kullanılmıştı. "" adındaki bir Musevi dönmesi müslüman, dinsel bilgilerinin yardımıyla Yahudilerin nerede tapındıklarını gösterdi ve Ömer tapınaktan geri kalanları buldu ve bu yere Medine'de peygamberin mescidine benzer kamıştan bir mescid yaptırdı. Ömer, 10.000 kişiyle birlikte tapınağın 70 yılında yıkılmasından sonra ilk kez bu yerde ibadet etti. Ömer ayrıca burada kurban kesilmesinin yasakladı. Ömer, yaklaşık 20 yıl önce İslam peygamberinin Miraç'a yükseldiği kabul edilen Kubbetü's-Sahre'yi ararken, Kaab da "kutsalların kutsalını" arıyordu. "Kutsalların kutsalını" nın bulunduğu tahmin edilen yerdeki enkaz temizlenirken herkesi şaşırtan bir şekilde büyük bir taş ortaya çıktı. Ömer taşın etrafına bit çit yaptırdı çünkü Ka'ab'ı çıplak ayakla kayanın etrafından dolaşırken görmüştü. Taşın bulunduğu alanın üzerine 687-691 yılları arasında Emevi Halifesi Abdülmelik devrinde Kubbetü's-Sahre inşa edilmiştir.
Ayrıca bakınız
- Batı duvarı
- Mescid-i Aksa
- Kubbetü's-Sahre
- Süleyman Mabedi ya da Birinci tapınak.
- Üçüncü Tapınak
Kaynakça
- ^ , 1 kronik, bölüm 22 - 29
- ^ . 11 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2007.
- ^ "Tapınak Tepesinde Birinci Tapınak buluntuları". 18 Kasım 2007 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Kasım 2007.
- ^ Abdera'lı Hecateus ya da yalancı-Abdera'lı Hecateus, Josephus ve Caesarea'lı Eusebius tarafından iletilmiştir (Contra Appium : 1/22 ; Evangelic. Preparation : 9/4)
- ^ Josephus, Judaic Antiquities : 15/14
- ^ "Sheyibaneh Beit Hamikdash:Azarya'da kadınlar?". 29 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Kasım 2007.
Konuyla ilgili yayınlar
- , sürümler: Temmuz/Ağustos 1983, Kasım/Aralık 1989, Mart/Nisan 1992, Temmuz/Ağustos 1999, Eylül/Ekim 1999, Mart/Nisan 2000, Eylül/Ekim 2005
- Ritmeyer, Leen. The Quest: Revealing the Temple Mount in Jerusalem. (Araştırma:Kudüsteki tapınak tepesinde açığa çıkanlar) Jerusalem: Carta, 2006.
- Hamblin, William ve David Seely, Solomon's Temple: Myth and History (Süleyman Mabedi:Mit ve Tarih) (Thames ve Hudson, 2007)
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kudus Tapinagi ya da Kutsal Tapinak Ibranice בית המקדש Bet HaMikdash anlam Kutsal ev Kudus un Eski Sehrindeki Moria Tepesi nde har ha bayit bulunan ve Yahudilerce kutsal sayilan tapinak Birinci Tapinak Kral Suleyman tarafindan M O 960 dolaylarinda kurulmus ve Nabukadnesar yonetimindeki Babilliler tarafindan M O 586 da yikilmistir Ikinci Tapinak ise M O 520 dolaylarinda acilmis ve Titus tarafindan yonetilen Romalilar tarafindan 70 te yikilmistir Ucuncu tapinagin Ezekiel in Kitabindan 40 47 alinma temsili cizimi Klasik Musevi inancina gore Tapinak fiziksel dunyada Tanri nin tecellisinin Ibranice shechina simgesel ayak taburesidir Birinci Tapinak Kral Suleyman tarafindan MO 957 yilinda yaklasik 7 yillik bir surede insa edilmisti Antik Museviligin merkeziydi Tapinak Musevi inancinin merkezinde bulunan Shiloh ve da bulunanlarla beraber Musa nin bulusma cadiri tasinabilir Musevi tapinagi ile yer degistirmistir Ilk tapinak MO 586 yilinda Babillilerce tahrip edilmistir Yeni tapinagin yapimina MO 535 te baslanmis olup bir sure ara verildikten sonra insaat MO 521 de yeniden baslamis MO 516 yilinda tamamlanmasinin ardindan MO 515 yilinda ibadete acilmistir Ezra Kitabi nda bahsedildigine gore Tapinagin yeniden insasina Buyuk Cyrus izin vermis ve Buyuk Darius da onaylamistir Yaklasik 500 yil sonra Ikinci Tapinak MO 20 yilinda Kral Herod tarafindan yeniden tamir ettirilmis ve daha sonra Romalilar tarafindan M S 70 yilinda tahrip edilmistir Her ne kadar Tapinak uzun sure once tahrip edilmis olsa da Bati duvari hala ayaktadir ve uzun yillardan beri tapinak yapisinin ayakta kalan tek duvari olduguna inanilir Bir Islam mabedi olan Kubbetu s Sahre tapinak alanina 7 yuzyil sonlarinda insa edilmistir ve yine tapinak avlusunda yaklasik ayni donemde yapilmis olan Mescid i Aksa bulunur Musevi Eskatologya si Mesih in gelmesinden once buraya Ucuncu Tapinak i insa edilmesini planlamaktadir ve bu yuzden Ortodoks ve Muhafazakar Musevilik taraftarlari bir gun Ucuncu Tapinagin insa edilecegini ummaktadirlar 30 Agustos 2007 tarihinde boru hatti dosenmesi sirasinda Ikinci Tapinagin kalintilari ortaya cikmistir Ardindan kisa bir sure sonra Ekim 2007 de arkeologlar tarafindan Birinci Tapinagin kalintilarina da ulasildigi aciklanmistir EtimolojisiIbranice yazilarda yapiya verilen isimler Beit HaMikdash ya da Kutsal Ev dir ve Kudus te bu isimle anilan tek tapinaktir Tapinak ayni zamanda Tanah da Beit Adonai Tanri nin Evi ya da kisaca Beiti Evim ya da Beitechah Eviniz olarak da adlandirilmistir Suleyman Mabedi Tanri tarafindan Kral Davud a verilen ozel bir plan temel alinarak yapilmisti Davud bu tapinagi insa etmeyi umut etmisti ancak Tanri ona Birinci Tapinagi ogullarindan birisinin yapacagini soyledi Davud saltanati sirasinda tapinak icin gerekli olan ve ahsap buyuk temel taslari altin gumus bronz ve kullanilacak olan diger metaller gibi islenmemis malzemeleri toplamaya basladi Tapinak Ahit Sandigi evi ve basta Israilogullari na olmak uzere tanriya ibadet edebilecek her milletten insanlar icin tasarlanmisti Birinci ve Ikinci tapinaklarin Musevilige adanmis oldugunu soylemek bir hata olacaktir cunku bu inanc sistemi birkac yuzyil sonra simdi Irak olarak bilinen Antik Babil de bicimlendirilmistir Kitab i Mukaddes te Yehuda Davud Kralligi vatandasligi ile iliskili olarak Yahudi teriminden ilk kez bahsedilmesi birinci tapinagin tahrip edilmesinden Bu olay yaklasik olarak MO 590 yili civarinda gerceklesmistir hemen once yasamis olan ve Yehuda Davud Kralligi nin son yoneticisi olan Kral Zedekiah tan once olmamistir Suleyman Mabedi olarak adlandirilan ilk tapinak Kral Davud ve Suleyman idaresi altindan birlesen Israilogullari ndan 12 kabilenin mensuplarinca insa edilmisti Suleyman in saltanatinin ardindan tahta cikan oglu Rehoboam in kibirliligi nedeniyle Israilogullarindan 10 kabile birlikten ayrilarak Kuzey Israil Kralligi ni kurarlarken Yehuda Bunyamin ve Levi kabilesinin cogunlugu Yehuda Kralligi nda kaldilar Ikinci Tapinak Nebukadnezar in 6 yuzyildaki surgununden geriye kalan Yehudalilar tarafindan tekrar insa edildi Diger 10 kabile ise Asur kralligi tarafindan yikilan kralliklarindan sonra birkac yuz yil once dagilmislardi Birinci ve ikinci tapinaklarmodeli Israil Muzesi Kudus Kudus teki tapinak tepesinde birbiri ardinca insa edilmis iki farkli tapinak bulunur Suleyman Mabedi asagi yukari MO 10 yuzyilda 960 civari Musa ya ait Cadir Tapinagin yerine insa edilmisti Tapinak yilinda Nebukadnezar komutasindaki Babilliler tarafindan tahrip edilmistir Insaatindan tahrip edilmesine kadar gecen sure 375 yildir ancak Talmudik gelenek bu sureyi 410 yil olarak verir Suleyman Mabedinin insasi Masonik gelenekte de oldukca onemli bir rol oynar Ikinci tapinak Cyrus un Musevilerin Babil Surgunu nden donmelerine izin vermesinden sonra insa edilmistir Donus yilinda gerceklesmis olup birkac kez yasanan gecikmeden sonra tapinak MO 516 yilinda tamamlanabilmistir Tapinak tepesindeki mabed 150m x 50m olculerindeydi Ikinci tapinak General Titus komutasindaki Roma Imparatorlugu na bagli birlikler tarafindan 70 yilinda tahrip edilmistir Pompey MO 63 yilinda Kudus u ele gecirdiginde tapinaga hakaret etmisti Josephus a gore Roma Imparatorunun maiyetinde yasiyordu Pompey tapinaktan ya da hazinesinden hicbir sey almamisti ancak Tapinagin kutsal alanina girmesine engel olan bir rahipleri oldurtmustu Pompey bir sure sonra tum gucunu kaybetti ve avlanan bir kacak olarak oldu Bu olay pek cok Musevi tarafindan ilahi bir cezalandirma olarak kabul edilir MO 19 yilinda Kral Herod tapinak kompleksinin tamirine basladi Ikinci tapinagin temelleri dahi Romalilarca tahrip edildiginden dolayi daha buyuk ve daha genis tamamen yeni bir tapinak yapilmasini emretti Musevilerin 132 135 yillari arasinda Romalilara karsi giristikleri son isyan sirasinda Simon bar Kokhba ve Rabbi Akiva tapinagi yeniden kurmayi denediler ancak bar Kokhba nin isyani basarisiz oldu ve Museviler Kudus ten cikartildilar 363 yilinda Donek Julian Kudus teki Musevi Tapinaginin tamir edilmesini emretti ancak bu plan da basarisiz oldu Ucuncu tapinagin yeniden insasiKudus Tapinaginin tahrip edilmesi Francesco Hayez Ikinci Tapinagin tahrip edilmesinden beri ucuncu bir tapinagin insa edilmesi icin dua etmek bir Musevi icin gunde uc kez yapilan Musevi ibadetinin resmi bir parcasi haline gelmistir Her halukarda tapinagi nasil ve ne zaman insa edilecegi sorusu hem Musevi ve hem de Musevi olmayanlar tarafindan surekli tartisilmaktadir 1 yuzyildan sonra genislemeye baslayan Ibrahimi Dinler den Hristiyanlik ve Muslumanliga ait kutsal yerlerin de burada bulunmasi sorunu daha karmasik hale getirmektedir Buna ilaveten Kudus un politik durumu ve tarihi tapinagin bulundugu dusunulen alanda Muslumanlarca kutsal sayilan Mescid i Aksa ve Kubbetu s Sahre nin bulunmasi tapinagin yeniden insa edilmesinin onundeki en buyuk engellerdir Fiziksel yerlesimiTalmud a gore Tapinagin Dogu tarafinda bir Ezrat Nashim Kadinlar avlusu bulunurken asil yapi Bati taraftaydi Asil alan kurban kesilecek bir alani ve adagin bazi parcalarinin yakildigi ve kaninin akitildigi bir Mizbaeach dis sunak ihtiva ediyordu Buyuk bina bir Ulam on oda Heichal ve den kutsallarin kutsali olusuyordu Heichal ve Kodesh Kodashim birinci tapinakta bir duvar ile ayrilmisken ikinci tapinakta bu islem iki perde yardimiyla yapilmisti Heichal icerisinde Menorah ekmek masasi ve tutsu sunagi bulunuyordu Ana avluya acilan on uc kapi vardir Guney tarafinda Guneybatidan baslayarak dort kapi bulunur Shaar Ha Elyon Yukari kapi Shaar HaDelek Tutusturma kapisi odunlarin getirildigi kapi Shaar HaBechorot Ilk dogan kapisi Insanlarin ilk dogan hayvanlarini adak olarak getirirken ve baba ve ogullarinin Pidyon HaBen seremonisi icin girdikleri kapi Shaar HaMayim Su kapisi Su sunularin Sukot a girdigi kapi Kuzey tarafinda Kuzeybatidan baslayarak dort kapi bulunur Shaar Yechonyah Yechonyah kapisi Davudun soyundan gelen krallarin girdigi ve Yechonyah Yehoyachin in esarete giderken ciktigi kapi Shaar HaKorban Kurban kapisi Rahiplerin kodshei kodashim icin adanan adaklarla giridikleri kapi Shaar HaNashim Kadinlar kapisi Kadinlarin Azaryah ya da ana avluya girerek adaklarini sunmak icin kullandiklari kapi Shaar Hashir Ilahi Kapisi Leviler in muzik aletleriyle girdikleri kapi Dogu tarafta Kadinlar avlusu ve ana avlu arasinda iki kucuk antre ye sahip Shaar Nikanor bulunur ve bunlardan birisi sagda digeri soldadir Gorece onemsiz olan Bati duvarinda adi olmayan iki kapi daha bulunur Peygamberlerin yazmalarinda tapinakKitab i Mukaddes peygamberleri Tapinagi bastan asagi kaplayan Tanrinin huzurunda gordukleri olaganustu goruntuleri tarif ederler Yeseya soyle yazar yuce ve gorkemli Rab bi gordum tahtta oturuyordu giysisinin etekleri tapinagi dolduruyordu Isaiah 6 1 Yeremya soyle yalvarir Adin ugruna bizi kucumseme Yeremya 14 21 ve Tapinagimizin yeri baslangictan yuceltilmis gorkemli bir tahttir diye bahseder Yeremya 17 12 Hezekiel ise Ovada gordugum gorumdeki gibi Israil in Tanrisi nin gorkemi oradaydi der Yeseya tapinakta dua etmek kadar kurban kesmenin ve evrensel bir amacin oneminden bahseder Kutsal dagima getirip dua evimde sevindirecegim Yakmalik sunulariyla kurbanlari sunagimda kabul edilecek Cunku evime Butun uluslarin dua evi denecek Yeseya 56 7 Tapinak ibadetleriTapinak Tanah ta nasil tatbik edilecegi tarif edilen kurban a ilave olarak Sabat ve diger Musevi tatillerindeki ozel ve her gun sabah ve ogleden sonra gerceklestirilen sunularin da yapildigi yerdi Leviler ezberledikleri mezmur lari kurban esnasindaki uygun zamanlarda okuduklari gibi aralarinda gunun mezmuru yeni ayin ozel mezmuru buyuk Musevi tatilinde soylenen ve Sukran kurbani mezmuru Mezmur 100 gibi ozel durumlarda da soyluyorlardi Tapinakta gunluk sununun bir parcasi olarak Musevilerin geleneksel temel alinarak yapilan ve iyi bilinen Barchu ve dualarininda dahil oldugu dualar ezbere okunarak bir dua ibadeti gerceklestirilirdi Cennet bahcesi olarak tapinakTapinagin avlusu agaclar cicekler ve cesmelerle kapliydi cunku Tapinak Cennet Bahcesi nin bir modeli ve yeniden yaratilmasi anlamina geliyordu Bkz Cennet olarak Kudus Lawrence Stager Biblical Archaeology Review Mayis Haziran2000 Tapinagin Musevi ibadetlerindeki roluGeleneksel Musevi ibadetinin merkezindeki duasini da icine alan bolum aslinda tapinakta yapilan gunluk ibadetten farkli degildir Ilave olarak Tapinagin gunluk tamid ve ozel durum Mussaf ilaveten sunusuyla geleneksel olarak yer degistiren ezberden okunan Amidah duasinin hem Ortodoks hem de Muhafazakar Musevilikte tapinakta duzenlendigi gunlerdeki gibi kurban zamaninda yine ezberden okunmasi gerekmektedir Tapinak genis olcude Ortodoks ibadetleriyle birlikte anilmaktadir ve Muhafazakarlar ikinci planda kalmaktadir Ortodoks Musevilik Ortodoks Musevi ibadetlerinden sayilanlar soyledir Tapinakta yapilan kurban etkinlikleri icin Kitabi Mukaddes ve Talmud daki pasajlar uzerine yapilan gunluk calisma toplantisi Kurbanla ilgili olarak bkz sidur Tapinagi yeniden tamiri ve Museviligi en onemli duasi Amidah da bulunan kurban ibadeti ile ilgili kitabi muracaatlar Tapinagin yeniden insa edilebilmesi icin Amidah duasinin sonunda bulunan geleneksel kisisel yalvarma ezberi Yasayanlar evi nin yeniden insasi icin yapilan dua ve Amidah duasi sirasinda ezberden okunan ilahi huzur aramizda oturmak Gunun mezmurunun okunmasi Mezmur Levililer tarafindan sabah duasi sirasinda tapinakta okunur Cok sayida mezmur tapinak ve tapinak ibadeteti icin olagan ibadetler sirasinda okunur Ozel Musevi bayramlarindaki kurbanlarda tapinagin yeniden insasi ve kurbanlar icin yapilan dualarda ve Musevi tatillerindeki ibadetlerinde yapilan ezberden okumalar Yom Kippur bayrami sirasinda ozel tapinak ibadetleri icin yapilan genis ezberden okumalar Sukot Hakafot icin yapilan ozel ibadetler ve o gun icin tapinakta duzenlenen ibadetlere yapilan muracaaatlar Musevilerin oruc gunu Tisa Beav da tapinagin tahrip edilmesinin yasi tutulur Diger uc oruc gununde de Tevet in onuncu gunu Tammuz un onyedinci gunu ve Tishrei nin ucuncu gunu tapinagin tahrip edildigi zamanda ve sonrasinda yasanan olaylarin yasi tutulur Muhafazakar Musevilik Muhafazakar Musevilik tapinagin anilmasini muhafaza etmistir ancak kurban etmenin yeniden yururluge konulmasiyla ilgili referanslari kaldirmistir Tapinak ibadetleriyle ilgili calisma toplantilari kaldirilmis ya da yer degistirilmis Amidah duasindaki pasajlar hafta ici Tora ibadetleri ve tapinagin yeniden insasina yapilan gondermeler kalmis ancak kurbana yapilan referanslar kaldirilmistir Bayramlardaki kurban ibadetlerine yapilan referanslar korunmus ancak gecmis zamanlardaki gibi yapilarak yeniden yururluge koyma temennileri kaldirilmistir Yom kippur ve Sukot ta yapilan ozel dualar gibi ozel bayram ibadetleri muhafazakar dua kitaplarindan korunmus ancak muhafazakar cemaat tarafindan ya kisaltilmis ya da atlanmistir Bazi cemaatlar kurban kesmeye yonelik tum referanslari cikartmistir ve muhafazakar dua kitabi kurbandan gecmiste oldugu gibi bahseden ve hepsinin arasindan kurbana referans gostermeyen tek kitap olarak Amidah duasinin bir alternatif versiyonuna sahiptir Muhafazakar Musevilik cogunlukla sadece Tisa Beav da yerine getirildigi halde tapinagin tahrip edilmesiyle ilgili dort orucu muhafaza etmistir Reformist ve yeniden yapilanmaci Musevilik Reformist ve Yeniden yapilanmaci Musevilik bazi dolayli ve muglak referanslari muhafaza ettigi halde tapinaga yapilan tum referanslari kaldirmistir Birlesik Devletler deki reform hareketi ibadet yerlerini sinagog ya da olarak adlandirmak yerine onlari tapinak olarak cagirir Inanisa gore dualar kurban ibadetiyle yer degistirerek Musevi ibadetinin ana usulu haline gelmistir ve bu sebeple Dunya da tapinaga degil tapinaklara ihtiyac vardir Arkeolojik kanitlarUzerinde 2 43 1 m Ibranice Boru calma yerine yazan Benjamin Mazar tarafindan tapinak tepesinin Guney eteklerinde yapilan kazilarda bulunan ve ikinci tapinaga ait oldugu dusunulen tas Arkeolojik kazilarda ya da Har HaBayit i cevreleyen yuz kadar rituel arinma havuzu bulunmustur Havuzlar bu bolgenenin sekuler bir alan olmaktan ziyade kutsal bir tapinim alani oldugunun guclu delilleridir Her halukarda kesin olarak tapinagin bulundugu alanin icinde kurulmamislardir Tapinagin konumu ile ilgili temel olarak uc adet teori vardir Tapinak su anda Kubbetu s Sahre nin bulundugu yerde kurulmustu Tapinak su anda Kubbetu s Sahre nin bulundugu yerin biraz Kuzeyindeydi Profesor Tapinak su anda Kubbetu s Sahre nin bulundugu yerin biraz Dogusundaydi Profesor Joseph Patrich Kudus Ibrani Universitesi World Jewish Digest Nisan 2007 Diger teorilere gore ise tapinak tepenin ya kuzeyinde ya da guneyindeydi Arastirmacilar genellikle tapinagin Kudus un ya da Israil topraklarinin disinda oldugu yonundeki teorilere karsi cikarlar 2004 tartismalari 27 Aralik 2004 tarihinde Toronto cikisli The Globe and Mail gazetesi Kudus teki Israil Muzesi nin herkesin bir zamanlar Suleyman Mabedinin basrahibine ait asanin susu olduguna inandigi fildisi nar in sahte oldugu sonucuna vardigini yazdi Bu eser Kitabi Mukaddes in eski eserler kolleksiyonundanki en onemli parcaydi ve 2003 yilinda Kanada Medeniyetler Muzesindeki gezici bir sergide sergilenmisti Uzmanlar bu kesfin uluslararasi bir eski eser dolandiriciliginin parcasi olmasindan korkuyorlardi Basparmak buyuklugundeki nar yalnizca 44 mm yuksekligindeydi ve uzerinde Eski Ibranice alfabesinde yazilmis bir yazit kazinmisti Sadece 9 yazi karakteri tam olarak okunabiliyordu ve eger yaziyla bir dusunce anlatilmak istenmisse anlasildigi kadariyla birkac tane daha karakter kayipti Yazitin gunumuze ulasan kisminin transkripsiyonu su sekildedir לבי ה קדש כהנם sadece yod kelimesinin alcak yatay hatti ve ה he nin yuksek yatay hatti kalmistir Kayip harflerin restarosyani ile ilgili oneri su sekildedir לבית יהוה קדש כהנם Bu yeniden kurma arastirmacilarin cogu tarafindan kabul goren su transliterasyon baska alfabe ile yazma ile sonuclandi lby t yhw h kds khnm anlami Yahuda nin tapinaginin kutsal rahibine aittir Eserin sahte oldugunu iddia edilmesinin nedeni bu parcanin Demir Cagi ndan ziyade Bronz Cagi na ait oldugu hakkindaki tartismalardir Her halukarda Suleyman Mabedinin Bronz caginda yapildigina dair teoriler vardir Eger bu teoriler dogruysa Nar in sahte olup olmadigini tartismak icin bir neden yoktur Islamda tapinakIslam dininin ilk kiblesi Kudus te bulunan Tapinak tepesindeki Mescid i Aksa dir Kur an da Beit Al Maqdes ya da Al Masjid Al Aqsa en uzaktaki cami olarak gecer Halife Omer Kudus e girdiginde baspatrige kendisini Tapinak Tepesine yikik olan Suleyman mabedinin yerine goturulmesini rica etti Etraf dokuntulerle doluydu cunku sehrin bu bolumu Hristiyanlar zamaninda tas ocagi ve copluk olarak kullanilmisti adindaki bir Musevi donmesi musluman dinsel bilgilerinin yardimiyla Yahudilerin nerede tapindiklarini gosterdi ve Omer tapinaktan geri kalanlari buldu ve bu yere Medine de peygamberin mescidine benzer kamistan bir mescid yaptirdi Omer 10 000 kisiyle birlikte tapinagin 70 yilinda yikilmasindan sonra ilk kez bu yerde ibadet etti Omer ayrica burada kurban kesilmesinin yasakladi Omer yaklasik 20 yil once Islam peygamberinin Mirac a yukseldigi kabul edilen Kubbetu s Sahre yi ararken Kaab da kutsallarin kutsalini ariyordu Kutsallarin kutsalini nin bulundugu tahmin edilen yerdeki enkaz temizlenirken herkesi sasirtan bir sekilde buyuk bir tas ortaya cikti Omer tasin etrafina bit cit yaptirdi cunku Ka ab i ciplak ayakla kayanin etrafindan dolasirken gormustu Tasin bulundugu alanin uzerine 687 691 yillari arasinda Emevi Halifesi Abdulmelik devrinde Kubbetu s Sahre insa edilmistir Ayrica bakinizBati duvari Mescid i Aksa Kubbetu s Sahre Suleyman Mabedi ya da Birinci tapinak Ucuncu TapinakKaynakca 1 kronik bolum 22 29 11 Subat 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 17 Kasim 2007 Tapinak Tepesinde Birinci Tapinak buluntulari 18 Kasim 2007 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Kasim 2007 Abdera li Hecateus ya da yalanci Abdera li Hecateus Josephus ve Caesarea li Eusebius tarafindan iletilmistir Contra Appium 1 22 Evangelic Preparation 9 4 Josephus Judaic Antiquities 15 14 Sheyibaneh Beit Hamikdash Azarya da kadinlar 29 Temmuz 2006 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Kasim 2007 Konuyla ilgili yayinlar surumler Temmuz Agustos 1983 Kasim Aralik 1989 Mart Nisan 1992 Temmuz Agustos 1999 Eylul Ekim 1999 Mart Nisan 2000 Eylul Ekim 2005 Ritmeyer Leen The Quest Revealing the Temple Mount in Jerusalem Arastirma Kudusteki tapinak tepesinde aciga cikanlar Jerusalem Carta 2006 ISBN 965 220 628 8 Hamblin William ve David Seely Solomon s Temple Myth and History Suleyman Mabedi Mit ve Tarih Thames ve Hudson 2007 ISBN 0 500 25133 9