Adıyaman (il)

Adıyaman, Türkiye'nin Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Orta Fırat Bölümü'nde bulunan bir ildir. İdari merkezi Adıyaman şehridir. TÜİK 2023 sonu verilerine göre ilin nüfusu 604.978'dir.

Adıyaman
İl
Nemrut Dağı
Slogan: Huzur ve Barışın Şehri Adıyaman
Adıyaman'ın Türkiye'deki konumu
Koordinatlar: 37°45′35.6″K 38°16′43.0″D / 37.759889°K 38.278611°D / 37.759889; 38.278611
Ülke	Türkiye
Bölge	Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Alt idari birimler	9 İlçe Adıyaman Besni Çelikhan Gerger Gölbaşı Kâhta Samsat Sincik Tut
İdare
• Vali	Osman Varol
• Belediye Başkanı	Av. Abdurrahman Tutdere (CHP)
Yüzölçümü
• Toplam	7337 km²
Rakım	669 m
Nüfus  (2021)
• Toplam	632.148
• Yoğunluk	86/km²
Zaman dilimi	(TRS)
Alan kodu	416
Plaka kodu	02
Resmî site T.C. Adıyaman Valiliği Adıyaman Belediyesi

Doğusunda Diyarbakır, kuzeyinde Malatya, batısında Kahramanmaraş, güneyinde Gaziantep ve Şanlıurfa illeri ile çevrilidir. İlin doğusunda Torosların güneydoğu uzantısı olan Malatya dağları, güneydoğusunda Atatürk Baraj Gölü yer alır. Doğusundan Fırat Nehri ile çevrilidir. İlin kuzey kesimi genel anlamda dağlık ve engebeli iken güney kesiminde geniş ovalar bulunur.

İl sınırları içerisindeki tek üniversite Adıyaman Üniversitesi'dir.

Etimoloji

Tarihçe

Erken Dönem

Adıyaman ve çevresinde yapılan arkeolojik kazılar, bölgede tarih öncesi dönemlerden beri insan yerleşimlerinin var olduğunu göstermiştir. Perre (Pirin), Palanlı, Haydaran ve Turuş'ta yapılan kazılar, bölgede Üst Paleolitik döneme tarihlenen mağara yerleşimlerini ortaya çıkarmıştır. Palanlı köyündeki Palanlı mağarasının, MÖ 40 bin yıllarında kullanıldığı tahmin edilmektedir. Diğer bölgelerde yapılan kazılarda MÖ 3 binli yıllara tarihlenen kalıntılara ulaşılmıştır.

Adıyaman ve çevresinde görülen ilk devlet örgütlenmesi Hititler tarafından kurulmuştur. Hitit yazıtlarına göre MÖ 1650'li yıllarda Adıyaman'ın da içerisinde bulunduğu Anadolu'nun güneydoğusu büyük oranda Hitit egemenliğine girmiştir. Hititlerin zayıflamasının ardından MÖ 16. yüzyıl sonlarında Adıyaman ve çevresi Hurriler'in egemenliği altına girmiş, sonrasında ise bölge, yıkılışlarına kadar Mitanniler'in hakimiyetinde kalmıştır.

Mitannilerin ardından bölgede bir Geç Hitit krallığı olan Kummuh Krallığı hüküm sürmeye başlamıştır. MÖ binli yıllarda kurulduğu tahmin edilen bu krallığa ait en eski yazıtlara Adıyaman'ın Besni ilçesinde yapılan kazılarda ulaşılmıştır.

Keşfedilen Kummuh ve Asur kaynakları, Kummuh Krallığı'nın Asurlulara vergi ödeyen devletlerden biri olduğunu ortaya koymuştur. Başta Asurlularla dostane ilişkiler yürüten Kummuh Krallığı, MÖ 750'li yıllardan itibaren Asurluların güç kaybedişinin ardından Urartuların bölgeye yaptıkları saldırılar ile Urartular tarafından vergiye bağlanmış ve Asurlulara karşı topladıkları ittifaka katılmaya zorlanmıştır. MÖ 8. yüzyıl ortalarında bugünkü Besni ilçesi çevresinde yapıldığı düşünülen savaşlarda Asurluların Urartuları yenmesiyle Kummuh Krallığı tekrar Asurlulara vergi ödemeye başlamıştır.Kummuh Krallığı'nın MÖ 8. yüzyılın sonlarında Urartular ile ittifak yaparak vergi vermeyi reddetmesiyle bölge Asur Kralı II. Sargon tarafından işgal edilmiş, Kummuh Krallığı sona ermiş ve bölge Asurluların bir eyaleti haline gelmiştir.

Asurluların hakimiyeti boyunca bölgedeki yerli halkın çoğu Güney Mezopotamya'ya sürgün ettirilmiş, o bölgedeki halklar da Kummuh Bölgesine zorunlu göçe tabi tutulmuştur.Asurlular bölgede MÖ 7. yüzyılın sonuna kadar hakim olmuş, MÖ 607'de Asurlular'ın Babillilerle yapılan savaşı kaybetmeleriyle birlikte bölge Babil hakimiyetine girmiştir. Babil hakimiyetinden önce Kummuh diye bilinen bölge, sonrasında Kommagene ismiyle bilinir olmuştur.

Babil egemenliğinin ardından bölge MÖ 6. yüzyıl ortalarında Perslerin hakimiyetine girmiştir. Pers hakimiyetinde, öncesinde bölgeden sürgün ettirilen halkların bölgeye dönüşüne müsaade edilmiş, bu da bölgede zengin bir kültürün oluşmasını sağlamıştır.

Bölgedeki Pers hakimiyeti Pers Kralı III. Darius'un MÖ 333 yılında Büyük İskender'e yenilmesiyle son bulmuş, Kommagene toprakları da diğer Doğu ve Güneydoğu Anadolu topraklarıyla birlikte Büyük İskender'in hakimiyetine girmiştir. Büyük İskender'in ölümünün ardından generallerinin taht kahvgasına tutuşması ve imparatorluğun parçalanmasının ardından Kommagene bölgesi İskender'in generallerinden biri olan I. Seleukos tarafından kurulan Seleukos İmparatorluğu'nun hakimiyetine girmiştir. Seleukos hakimiyeti bölgenin kültürel açıdan canlandığı ve Helenizm kültürü etkisine girdiği bir dönem olmuştur.

Kommagene Krallığı Dönemi

Adıyaman Kâhta İlçesi sınırları içinde yer alan Kommagene Krallık ailesine ait bir anıt mezar olan Karakuş Tümülüsü

MÖ 2. yüzyıl başlarında Seleukos İmparatorluğu'nun çözülmeye başlamasıyla bölgenin Seleukos valisi Ptolemaios, Kommagene'de bağımsızlığını ilan ederek Kommagene Krallığı'nı kurmuştur. Ptolemaios'un ardından tahta geçen oğlu Sames, kendi ismini verdiği Samosata şehrini başkent ilan etmiştir. Bu dönemde Kommagene Kuzey Suriye ile Toroslar arasındaki bölgede hüküm sürmüştür.

Seleukosların yakılışına kadar Seleukoslarla iyi ilişkiler sürdüren Kommagene Krallığı, Seleukosların yıkılışının ardından dönem dönem Part İmparatorluğu, Ermenistan Krallığı ve Roma İmparatorluğu'na bağlı bir halde yaşamını sürdürmüştür. MÖ 1. yüzyılın başlarında Roma'nın Anadolu'daki etkinliğini arttırması ile bölgedeki krallar da Roma hakmiyetini kabul ederek devletlerinin varlığını sürdürebilmiştir. Nitekim Kommagene Krallığı da bu dönemde Roma hakimiyetini tanımış ve varlığını sürdürmüştür. MS 1. yüzyılda Roma İmparatorluğu ile çalkantılı ilişkiler içine giren Kommagene Krallığı, Roma tarafından iki kez ilhak edilmiş, ara ara Roma'ya bağımlı bir devlet olarak yaşamasına izin verilmişse de MS 72'de tamamen Roma'nın hakimiyetine girmiştir.

Kommagene Krallığı hanedanı kendilerini Helen ve Perslerin "uğurlu soyu" olarak nitelemiştir. Kommagene kralları kendilerini baba tarafından Pers İmparatoru I. Darius'a, anne tarafından ise Büyük İskender'e dayandırmıştır. Nitekim Kommagene Kralı I. Antiochos, 2150 metre yükseklikteki Nemrut Dağı'na devasa ve anıtsal bir tapınak inşa ettirmiş, buraya tanrılarıla birlikte tanrılaşmış Pers ve Helen atalarının heykellerini sıralamıştır. Nemrut Dağı'ndaki bu heykeller bugün Adıyaman'ın en önemli turizm değerlerinden biridir. Ayrıca I. Antiochos'un oğlu II. Mitridat'ın hanedanın kadınlarının gömümlesi için yaptırdığı bir anıt mezar olan Karakuş Tümülüsü de Kommagene Krallığı döneminden kalan şehrin önemli turizm noktalarından biridir.

Bugün Adıyaman ili sınırları içerisinde kalan antik Samosata, bugünkü Kâhta ilçe sınırları içerisindeki Arsemia ve Adıyaman şehir merkezinin kuzeyindeki Perre (Pirin) şehirleri, Kommagene Krallığı'nın önemli şehirleri arasındaydı.

Roma ve Bizans Dönemi

Romalıların Kahta Çayı üzerine kurduğu Cendere Köprüsü

Bölge Roma hakimiyetine girdikten sonra Romalılar ile Partlar arasındaki güç mücadelesine sahne olmuştur.Partların batıya doğru olan ilerleyişini durdurmak isteyen Romalılar, bölgeye tahkimat yapmışlar, özellikle Samosata şehri Romalılar tarafından askeri bir üs olarak kullanılmıştır. Romalılar bu dönemde Kommagene topraklarını baştan başa dolaşan yollar inşa etmişlerdir. Malatya'dan başlayıp Perre'ye, oradan Samosata'ya, oradan da Fırat kıyısını izleyerek Kızılin civarından Suriye'ye giden bu yol güzergahında inşa edilen köprülerin bazıları bölgede hâlâ ayaktadır.Romalıların Kahta Çayı üzerinde inşa ettiği Cendere Köprüsü, Adıyaman'ın önemli turizm noktaları arasındadır.

Romalılar ve İranlılar arasındaki güç mücadelesi bölgede asayişi ortadan kaldırmış ve nüfusun azalmasına sebep olmuştur. Romalıların İranlılarla olan güç mücadelesi Safeviler devrinde de devam etmiş, 3. yüzyıl ortalarında bölge Safevi şahı I. Şâpûr'un orduları tarafından işgal edilerek tahrip edilmiştir.

Roma İmparatorluğu'nun 395 yılında bölünmesinin ardından bölge Bizans hakimiyetinde kalmıştır. Adıyaman ve çevresi bu dönemde Bizans ile Safeviler ve Müslüman Araplar arasındaki güç mücadelesine sahne olmuştur. 7. yüzyıl ikinci yarısından itibaren bölge Müslüman Araplar'ın akınlarına maruz kalmıştır. Bizans'ın Yermuk Savaşı'ndan sonra bölgeden çekilmesiyle boşalan alanlar zamanla Müslümanlar tarafından doldurulmuştur. Halife Ömer devrinde devam eden Müslüman akınlarıyla bölgeye gelen sahabe Safvan bin Muattal'ın kabri, bugün Samsat ilçesinde bulunmaktadır ve Adıyaman'ın önemli turizm noktalarından biridir.

Orta Çağ'da Bölgedeki Güç Mücadeleleri

Bölgede Bizans ile Müslüman Araplar arasındaki güç mücaladelesi Emeviler döneminde de devam etmiştir. Emevi iktidarının sonuna doğru bölgeye gelen komutan Mansur bin Cavane, Perre şehrini Emeviler adına fethetmiş ve şehrin güneyinde yeni bir kale ve bu kale etrafında kümelenmiş yeni bir kasaba inşa ettirmiştir. Yeni yapılan kale ve çevresindeki şehir, Mansur bin Cavane'nin ardından Mansur'un Kalesi anlamına gelen Hısnımansur ismini almıştır. Bugünkü Adıyaman şehir merkezinin kuruluşu bu tarihe dayanmaktadır. Hısnımansur ve Besni'yi içine alan bu bölge bu tarihten itibaren Emeviler ile Bizans arasındaki şiddetli çatışmalara sahne olmuş, bölge sık sık Emevilerle Bizans arasında el değiştirmiştir. Uzun süre bir sınır bölgesi olan bu alanda, ilerleyen dönemlerde Arap, Türk, Bizans ve Ermeni kuvvetleri birbiriyle mücadele etmiştir.

Abbasiler döneminde bölgede devlet hakimiyeti güçlenmişse de 9. yüzyıla gelindiğinde Abbasiler Bizans'a karşı olan gücünü koruyamamıştır. Bu dönemde yapılan Bizans akınları ile bölgede Bizans hakimiyeti sağlanmıştır. Bir dönem Hamdanilerin hakimiyeti altına giren Besni'nin de Bizans tarafından alınmasının ardından bölge uzun bir süre Bizans hakimiyetinde kalmıştır.

Hısnımansur ve çevresine ilk Selçuklu akınları 11. yüzyılın ikinci yarısında yapılmıştır. Bu akınlar sırasında bölge Selçuklu hakimiyetine girmişse de sonrasında bölge Selçuklular ve bölgede Bizans'ın Malazgirt yenilgisiyle güç kazanan Ermeniler arasındaki mücadelelere de sahne olmuştur.

Anadolu Selçuklu Devleti'nin kurulmasının ardından bölgeye gönderilen Süleyman Şah'ın komutanlarından Emir Buldacı, Güneydoğu Anadolu'da yaptığı fetihler sırasında 1084 yılında Besni ve Hısnımansur çevresini kontrol altına almışsa da I. Haçlı Seferi'nin başlamasıyla Müslümanlar güç kaybetti ve Adıyaman ve çevresi Urfa Haçlı Kontluğu'nun hakimiyetine girdi.1144 yılında İmameddin Zengi'nin Urfa Haçlı Kontluğu'na son vermesinin ardından Frankların elindeki Samsat 1150'de, Hısnımansur da 1151'de Zengilerin idaresine geçmiştir. Bölge bu tarihten sonra Artuklular ve Eyyübilerin idaresine geçmiş, 1226 yılına kadar Artuklu-Eyyübi-Selçuklu mücadelelerine sahne olmuştur.

1226 yılında Selçuklu komutanı Emir Çavlı, Selçuklulara karşı ittifak yapan Artuklu ve Eyyübi ordusunu mağlup ederek Hısnımansur ve Kâhta çevresini Selçuklu hakimiyetine almıştır. Bölgenin Selçuklu hakimiyetinde olduğu dönemde Baba İshak İsyanı çıkmış, isyan Hısnımansur, Kâhta, Samsat ve çevresnde etkili olmuş ve bölgedeki yerleşimler asiler tarafından tahrip edilmiştir.

1243 yılında Selçukluların Moğollara yenilmesiyle Anadolu'da başlayan Moğol istilasından Adıyaman ve çevresi de nasibini almıştır. Bölgede Moğollardan kaçan Türkmenlerin yarattığı kargaşa ve sonrasında Moğolların bölgeyi istilası, yerli halka zor zamanlar yaşatmış, Hısnımansur ve çevresindeki köyler sık sk yağma olaylarına sahne olmuştur.13. yüzyılın sonlarında Moğol işgalinde kalan bölgeye 14. yüzyıl başlarından itibaren Memluk akınları yapılmış, sonrasında Adıyaman ve çevresi Dulkadiroğulları Beyliği hakimiyetine girmiştir.

Osmanlı Dönemi

Hısnımansur, Kâhta, Besni ve Gerger şehirlerinin Osmanlı hakimiyetine ilk girişi 1399 yılındadır. Bir süre Kadı Burhaneddin hakimiyetinde kalan Adıyaman ve çevresi Yıldırım Bayezid'in Malatya üzerine yaptığı seferden sonra Osmanlı hakimiyetine girmişse de bu kısa sürmüş, 1402'deki Ankara Savaşı'nın ardından Adıyaman ve çevresi Timur'un hakimiyetine geçmiştir. Timur'un Anadolu'dan ayrılmasının ardından bölgede tekrar Dulkadiroğulları hakim olmuştur.

Osmanlı Devleti'nin tekrar güçlenmesinin ardından Adıyaman ve çevresi Dulkadiroğulları, Osmanlılar ve Memlükler arasındaki bir geçiş noktası haline gelmiştir. Dulkadiroğulları'nın Çaldıran Savaşı'nda Osmanlı'nın yardım isteğini geri çevirmesi ve Osmanlı ordularına saldırması bölgenin Osmanlı hakimiyetine geçişine zemin hazırlamıştır. Nitekim Çaldıran Seferi sonrasında gerçekleşen Turnadağ Muharebesi'nin ardından Dulkadiroğulları toprakları Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Ayıntab, Hısnımansur ve Besni de 1516 yılının ağustos ayında Yavuz Sultan Selim'in bizzat katıldığı Mısır Seferi sırasında, Mercidabık Muharebesi öncesinde tamamen Osmanlı hakimiyetine girmiştir.

16. yüzyıl başında Osmanlı hakimiyetine girmelerinin ardından Kâhta, Gerger ve Hısnımansur başta Maraş Eyaleti içerisindeki bir sancak olan Besni'ye bağlı kazalar halindeyken, sonrasında Elbistan sancağına bağlanmışlar, 16. yüzyılın ikinci yarısında Zülkadriye Eyaleti'nin merkezinin Maraş'a taşınmasının ardından Besni ile birlikte Maraş'a bağlı kazalar haline gelmişlerdir. Genel olarak bölgenin Maraş'tan idare edilişi Tanzimat devrine kadar devam etmiştir.

Tanzimat döneminde yapılan değişikliklerin ardından Kâhta, Gerger, Hısnımansur ve Besni kazaları Malatya sancağına bağlanmıştır. 1864'te Teşkil-i Vilâyet Nizamnâmesi ile oluşturulan Diyarbekir Vilayeti'ne bağlı Mamüretülaziz sancağına bağlanan bu kazalar, 1870 yılında sancak haline getirilen Malatya'ya bağlanmıştır. 1883'te Malatya'nın Diyarbekir Vilayeti'nden ayrılarak yeni kurulan Ma‘mûretü'l-Azîz Vilayeti'ne bağlanmasıyla Kâhta, Gerger, Hısnımansur ve Besni de Diyarbekir Vilayeti'nden ayrılmıştır.

Milli Mücadele Dönemi

Adıyaman, Milli Mücadele döneminde işgale uğramamıştır. Ancak çevre şehirleri Antep, Maraş ve Urfa'nın işgal edilmesi, Adıyaman ve çevresini de etkilemiştir. Hısnımansur, Besni ve Kâhta'da Müdâfaa-i hukuk cemiyetleri kurulmuş, bölge halkı tarafından ilgili makamlara Anadolu'nun işgalini protesto eden telgraflar çekilmiş, Fransız işgali altındaki çevre şehirlere yiyecek, giyecek ve asker yardımı yapılmış, Antep, Urfa ve Maraş savunmalarına Hısnımansur, Besni, Kâhta ve Samsat’tan birçok destek milis kuvveti gönderilmiştir.

Bölgedeki Rişvan aşiretinin reisi olan Kahtalı Hacı Bedir Ağa, Ali Galip komplosunun önlenmesinde rol oynamış, adamlarıyla birlikte Antep ve Urfa savunmalarına katılmış, Antep Savunması'ndaki hizmetlerinden dolayı kırmızı-yeşil şeritli İstiklâl Madalyası ile ödüllendirilmiştir. Yine Besni Kuvâ-yi Milliye komutanı Besnili Hasan Ağa da emrindeki kuvvetlerle Antep Savunması'na katılmıştır. Kahtalı Hacı Bedir Ağa ve Besnili Reşit Ağa Adıyaman ve çevresini Birinci Meclis'te temsil etmiştir.

Cumhuriyet Dönemi

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasının ardından yürürlüğe giren 1924 Anayasası'nın yeniden düzenlediği idari taksimatta Hısnımanusur, Kâhta ve Besni, Malatya iline bağlı kazalardır. 1926 yılında yapılan bir değişiklikle Besni kazası Gaziantep'e bağlanmışsa da bu değişiklik 1933 yılında geri alınarak Besni tekrar Malatya'ya bağlanmıştır. Hısnımansur kazasının ismi 28 Aralık 1928 tarihinde resmî olarak "Adıyaman" olarak değiştirilmiştir.

1954 yılına kadar idari statüsü değişmeyen Adıyaman'ın 1954 seçimleri sonrasında il yapılması gündeme gelmiştir. 28 Mayıs 1954 tarihinde Adıyaman'ın il yapılmasıyla ilgili kanun tasarısı TBMM tarafından Dahiliye ve Bütçe encümenlerine gönderilmiş, bu kanun tasarısı 14 Haziran 1954 tarihinde TBMM'de görüşülmüştür. Meclisteki bu görüşmeler sırasında CHP'li ve DP'li milletvekilleri Adıyaman'ın Malatya'dan ayrılarak il yapılması hakkında ortak görüş belirtmişlerdir. Adıyaman'ın Malatya'dan ayrılmasına gerekçe olarak şehrin ekonomik gelişimini sağlama ihtiyacı ve coğrafi konumu gösterilmiştir. Dahiliye vekili Namık Gedik bu görüşmeler sırasında doğu-batı ekseninde uzanan dağların Adıyaman, Kâhta ve Gerger'in Malatya ile olan ulaşımını zorlaştırdığını belirtmiş, söz alan diğer milletvekilleri coğrafi konumu, iklim şartları ve zirai imkanları sebebiyle Malatya'dan farklı özellikler gösteren bu kazaların ayrı bir vilayet haline getirilmesinin isabetli olacağını belirtmişlerdir.

Meclisteki bu görüşmeler sırasında Adıyaman'ın vilayet yapılması hakkında görüş birliği olsa da Besni kazasının durumu hakkında ciddi görüş ayrılıkları olmuştur. Milletvekillerinin kaydadeğer çoğunluğu ve Malatya ile Gaziantep milletvekilleri, iktisadi ve kültürel anlamda Gaziantep'e bağlı olan ve o zamanki 60 bin kişilik nüfusuyla 50 bin nüfuslu Adıyaman'dan daha büyük olan Besni kazasının Malatya'dan ayrılarak Adıyaman'a değil, Gaziantep'e bağlanması gerektiğini belirtmişlerdir. Bu milletvekilleri Besni'nin Adıyaman'a bağlanması durumunda Besni halkının Gaziantep'e göç edeceğini belirtmiştir. Hükûmet ve karşıt görüş bildiren milletvekilleri ise coğrafi olarak Gaziantep'e değil, Adıyaman'a yakın olması dolayısıyla Besni'nin Adıyaman'a bağlanması gerektiğini belirtmişlerdir. Nitekim oturumda alınan kararla Besni kazası Adıyaman'a bağlanan kazalardan biri olmuştur. Mecliste yapılan oylamayla kanun tasarısı kabul edilmiş, kanunun 1 Aralık 1954 tarihinde yürürlüğe girmesiyle Adıyaman; Besni, Kâhta, Gerger ve Çelikhan ilçeleri kendisine bağlanarak vilayet statüsüne kavuşmuştur. Daha sonra 1 Nisan 1958 tarihinde Gölbaşı, 1 Nisan 1960 tarihinde Samsat, 9 Mayıs 1990 tarihinde Tut ve 1991 yılında ise Sincik ilçe merkezine dönüştürülerek Adıyaman'a bağlanmıştır. Şehir, 2023 Kahramanmaraş depremlerinde ağır hasar aldı.

Coğrafya

İl, Adıyaman (merkez ilçe), Besni, Çelikhan, Gerger, Gölbaşı, Kâhta, Samsat, Sincik ve Tut ilçelerinden oluşur.

Adıyaman ilinin büyük bölümü Güneydoğu Anadolu Bölgesindedir. Kuzeydeki Çelikhan ile Gerger ilçelerinin bir kısmı Doğu Anadolu Bölgesinde, batıda bulunan Gölbaşı ile Besni ilçesinin bir kısmı da Akdeniz Bölgesi içerisindedir. İlin yüzölçümü 7.644 km² dir.

Adıyaman şehrinin merkez olduğu Adıyaman ili; kuzeyde Malatya, kuzeydoğuda Diyarbakır, doğu ve güneyde Şanlıurfa, güneybatıda Gaziantep ve batıda Kahramanmaraş illeri ile komşudur.

İldeki belli başlı dağlar; Akdağ (2551 m), Dibek (2549 m), Tucak-Ulubaba (2530 m), Gördük (2206 m), Nemrut (2150 m), Bozdağ (1200 m) ve Karadağ (1115 m)'dır. İlin kuzeyinde, Toroslar'ın uzantısı olan Malatya dağları yer alır. Güneye doğru yükseklikler azalmakta ve ovalık alanlar görülür. Çelikhan, Tut ve Gerger ilçelerinin tamamına yakını dağlıktır. Merkez, Besni ve Kahta ilçelerinin kuzey kesimleri dağlık, güney kesimleri ova şeklindedir. Samsat ilçesi ise ilin en alçak arazilerine sahiptir.

İlin önemli ovaları; Kahta, Çakırhöyük (Keysun), İnekli ve Pınarbaşı ovalarıdır.

Akarsular

İlin en önemli akarsuyu Fırat Nehri'dir. Şanlıurfa ve Diyarbakır ile sınır oluşturan nehrin il içerisindeki uzunluğu 180 km' dir. Diğer başlıca akarsular; Göksu Çayı, Besni Akdere Çayı, Sofraz Çayı, Kahta Çayı, Ziyaret Çayı, Keysun Çayı, Çakal Çayı, Kalburcu Çayı, Değirmen Çayı, Birimşe Çayı, Eğriçay ve Halya Deresidir.

İlçeler

İlçelerin Konumu

Konum bilgileri
İlçe	Kuruluş yılı	Önceden bağlı olduğu ilçe	Alanı km²	Rakım mt.	Merkeze uzaklık km	Ulaşan yollar
Adıyaman Merkez			1.814	701		-04,
Besni	Cumh.önce		1.235	902	44	-12,
Çelikhan	1954	Malatya merkez	444	1.388	57	Adıyaman=> , -10=>
Gerger	1954	Pütürge	668	750	100	-05=>
Gölbaşı	1958	Besni	800	902	63	-04, -11
Kahta	Cumh.önce		1.274	724	35	-05=>
Samsat	1960	Merkez	319	593	47	-05=>
Sincik	1990	Kâhta	495	1.373	69	-05=>
Tut	1990	Besni	290	929	59	-04=>
ADIYAMAN	1954	MALATYA	7.337

Nüfus

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2024 verileri)

Adıyaman İli Nüfusu: 604.978'dir. Bu nüfusun %73,81'i şehirlerde yaşamaktadır (2023 sonu). İlin yüzölçümü 7.337 km²'dir. İlde km²'ye 82 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 157’dir.)

2023 depremleri sonrası ilk ADNKS'de yıllık il nüfusunun 30.191 kişi (% 4,99) azaldığı belirlenmiştir. Nüfusu en fazla azalan ilçe, 31.301 kişi (-% 10,43) ile Merkez ilçe olmuştur.

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre 9 ilçe, 23 belediye, bu belediyelerde 174 mahalle, ayrıca 453 köy bulunmaktadır.

2023 yılı sonunda Adıyaman ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri
İlçe	Nüfus 2022	Nüfus 2023	Fark	Nüfus Artışı %	Belediye Sayısı	Mahalle Sayısı	Köy Sayısı	Köy Nüfusu	Şehir nüfusu	Şehirde oturan %	Alanı  km^2	km^2'ye düşen kişi
Besni	77.180	76.415	-765	-1,00	6	37	67	27.713	48.702	63,73	1235	62
Çelikhan	14.858	14.856	-2	-0,01	2	17	20	2.971	11.885	80,00	444	33
Gerger	15.711	15.679	-32	-0,20	1	4	45	12.572	3.107	19,82	668	23
Gölbaşı	50.324	47.876	-2.448	-4,99	4	17	30	11.062	36.814	76,89	800	60
Kahta	128.961	132.303	3.342	2,56	3	25	102	36.610	95.693	72,33	1274	104
Merkez	316.140	284.839	-31.301	-10,43	3	49	135	49.204	235.635	82,73	1814	157
Samsat	6.673	6.898	225	3,32	1	4	16	3.139	3.759	54,49	319	22
Sincik	15.947	16.477	530	3,27	2	14	24	9.058	7.419	45,03	495	33
Tut	9.375	9.635	260	2,74	1	7	14	6.092	3.543	36,77	290	33
Adıyaman	635.169	604.978	-30.191	-4,99	23	174	453	158.421	446.557	73,81	7339	82

İlin yıllara göre nüfusları

Adıyaman il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1955	208.755	54		%15     32.350 176.405     %85
1960	233.717	53	%12	%17     39.701 194.016     %83
1965	267.288	47	%14	%19     51.463 215.825     %81
1970	303.511	48	%14	%23     70.398 233.113     %77
1975	346.892	45	%14	%29     100.722 246.170     %71
1980	367.595	46	%6	%32     116.986 250.609     %68
1985	430.728	44	%17	%35     150.991 279.737     %65
1990	513.131	39	%19	%43     219.304 293.827     %57
2000	623.811	35	%22	%54     338.939 284.872     %46
2007	582.762	36	%7	%56     329.060 253.702     %44
2008	585.067	35	%0	%56     329.965 255.102     %44
2009	588.475	35	%1	%58     338.617 249.858     %42
2010	590.935	35	%0	%59     347.236 243.699     %41
2011	593.931	35	%1	%60     356.595 237.336     %40
2012	595.261	35	%0	%61     365.381 229.880     %39
2013	597.184	35	%0	%62     373.183 224.001     %38
2014	597.835	35	%0	%64     382.755 215.080     %36
2015	602.774	33	%1	%65     393.472 209.302     %35
2016	610.484	33	%1	%66     404.702 205.782     %34
2017	615.076	33	%1	%67     414.025 201.051     %33
2018	624.513	33	%2	%68     421.889 202.624     %32
2019	626.465	33	%0	%69     431.758 194.707     %31
2020	632.459	33	%1	%70     441.165 191.294     %30
2021	632.148	33	%0	%71     447.227 184.921     %29
2022	635.169	32	%0
2023	604.978	32	%5

Yönetim

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclisleri oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Adıyaman Valisi, 1976-İzmir doğumlu Osman Varol  Haziran 2023/312 kararla, Ağrı Valisi iken atanmıştır.

Adıyaman Belediye Başkanı, 1976 Adıyaman doğumlu Abdurrahman Tutdere (CHP), 31 Mart 2024 seçimlerinde %49,74 oy oranıyla seçilmiştir. Adıyaman Belediye Başkanı seçilen Abdurrahman Tutdere, 2023 yılında seçildiği 28. dönem Adıyaman milletvekilliğinden istifa etmiştir.

2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Adıyaman İl Genel Meclisi üye sayısı, 27 AK Parti, 2 CHP ve 1 SAADET olmak üzere 30’dur. Adıyaman Belediye meclisi ise 28 AK Parti, 9 SAADET olmak üzere 37 üyeden oluşur.

2023 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre Adıyaman'ın Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki üyelerinin siyasi partilere dağılımı: 4 AK Parti, 1 CHP'dir.

Ekonomi

Sanayi siteleri

Adıyaman Organize Sanayi Bölgesi

1991 yılında kuruluş çalışmalarına başlanan Adıyaman Organize Sanayi Bölgesinde, 1996 yılında kamulaştırma ve etüd-proje işlemleri tamamlanmıştır. 1997 yılında altyapı çalışmalarına ve arsa tahsis işlemlerine başlanmıştır.

İl Merkezine 6 km uzaklıkta, ilimiz kuzeybatı istikametinde, Belediye sınırları içerisinde, TPAO tesisleri ile açılacak olan Adıyaman Kuzey Çevre Yolunun bitişiğinde 150 hektarlık alan üzerinde kurulan Bölge, 86 adet sanayi parseli ile 1. Derecede Kalkınmada Öncelikli Yöre, teşvik, imkân ve kolaylıklarıyla sanayicilerimizin hizmetine sunulmuştur.

Adıyaman Küçük Sanayi sitesi 1969 yılında kurulmuş 1987 yılında ihale edildikten sonra yapımına fiilen 30.4.1988 yılında başlanmış ve 2000 yılı içerisinde tamamlanarak hizmete açılmıştır. Toplam 350.000 m² alana sahip olan sitede 350 adet iş yeri bulunmaktadır.

Ancak Küçük Sanayi sitesinin ihtiyacı karşılayamaması nedeniyle 200 ek iş yeri 2001 yatırım programına alınarak inşaatına başlanmıştır.

Besni Organize Sanayi Bölgesi

2005 yılında 120 hektarlık alana kurulmaya başlayan ve her geçen gün yatırımcısını artıran Besni OSB şu an için 12 işletmeye ev sahipliği yapıyor.

Besni Küçük Sanayi sitesi

Besni'nin Kayaardı mevkiinde 06.12.1993 tarihinde ihale edilen sitenin inşaatına Nisan 1994 yılında başlanılmıştır. Besni Küçük Sanayi Sitesi % 85 sanayi ve Ticaret Bakanlığı kredi desteği ile yürütülmektedir. Tamamlandığında 278 iş yerinin bulunacağı sitenin inşaatı % 30 oranında tamamlanmış olup, faaliyete geçtiğinde 1500 kişi istihdam edilecektir.

Gölbaşı Küçük Sanayi sitesi

22 Kasım 1989 yılında kurulan küçük sanayi sitesinin inşaatı Gaziantep yolu üzerinde belediye imar planı içerisinde 30 dönüm üzerinde devam etmektedir. K.S.S 100 iş yeri kapasiteli %70 sanayi ve Ticaret Bakanlığı Kredi desteğine sahiptir. Site tamamlandığında küçük esnaf ve zanaatkar daha sağlıklı ortamlarda daha iyi hizmet verme imkânına kavuşacaktır.

Öz Kahta Küçük Sanayi Sitesi

Kahta Küçük Sanayi Sitesi 27.09.1996 yılında kurulmuş olup, proje çalışmaları tamamlanmıştır. 2001 yılı revize yatırım programına alınması için girişimler devam etmektedir.

Spor

2018-19 Sezonu sonunda Futbol takımı Adıyaman 1954, BAL'a düşmüştür. Ayrıca BAL takımı Kahta Dirilişspor ve Kadın voleybol 2. Lig takımı Adıyaman İ.Kültür S. da küme düşmüştür. Liglerdeki en başarılı sonucu, Hentbol erkekler süper lig takımı Adıyaman Belediye SK ligde 5. olarak elde etmiştir.

Futbol Türkiye Kupası 'nda Adıyaman 1954, 2.turda elenmiştir. Hentbol Türkiye Kupası'nda Adıyaman Belediye SK 2.tur grup maçlarında elenmiştir.

Adıyaman'da, 8.598 kişi kapasiteli Atatürk Stadyumu en önemli spor tesisidir. Ayrıca, 1.000 kişilik Adıyaman Belediyesi Spor Salonu ve 1.000 kişilik Adıyaman Üniversitesi Kapalı Yüzme Havuzu vardır.

Ayrıca bakınız

Adıyaman'ın ilçeleri Adıyaman ilindeki yerleşim yerleri listesi Adıyaman Üniversitesi Adıyaman ili genel seçim sonuçları Adıyaman Müzesi Nemrut Dağı

Arkeolojik sitler Gritille Hayaz Höyük Nemrut Dağı Millî Parkı Samsat Höyük Tille Höyük

Kaynakça

1. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Güncel Nüfus Değerleri isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
2. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Şubat 2024. 
3. ^ . Kültür Portalı. 1 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2022. 
4. ^ Kara, Bülent (2012). Hamdi Doğan (Ed.). İsimler ve Mekânlar: Adıyaman. Konya: Kömen Yay. KB1 bakım: Editörler parametresini kullanan ()
5. ^ ^{a b c d e f g} Adıyaman. Yurt Ansiklopedisi. I. İstanbul. 1981. s. 191. 
6. ^ Özkan, Süleyman (2016). Kumaha Devleti. Adıyaman: Adıyaman Tanıtma Vakfı Yay. 
7. ^ Zeyrek, Turgut H.; Zeyrek, Ali N.; Zeyrek, Ayşegül (2006). Besni (Parala-Octacuscum-Bahasna: Anadolu'nun Güneydoğusunda Antik bir Kent ve Yakın Çevresinin Arkeolojik Açıdan Dğerlendirilmesi. İstanbul: Besni Belediyesi Yay. 
8. ^ ^{a b c} Dörner, Friedrich Karl (1990). Nemrud Dağı'nın Zirvesinde Tanrıların Tahtları. Vural, Ülkü tarafından çevrildi. Ankara: TTK Yay. 
9. ^ ^{a b c d e f g h} Toprak, Seydi Vakkas (Mayıs 2018). 1835 Tarihli Nüfus Sayımına Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Hısnımansur (Adıyaman). Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Yayınları. 
10. ^ ^{a b} Taşdöner Özcan, Kevser (2015). "Helenistik Dönemin Küçük Bir Krallığı: Kommagene". 8 (23). 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ocak 2022. 
11. ^ . Kültür Portalı. 22 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2022. 
12. ^ Dalyan, Murat Gökhan. Başlangıcından 1570 Yılına Kadar Adıyaman. Ankara: Yeni Reform Matbaacılık. 
13. ^ Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162). Andreasyan, Hrant D. tarafından çevrildi. Ankara: TTK Yay. 2000. 
14. ^ . TDV İslam Ansiklopedisi. 29 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2022. 
15. ^ Kopar, Metin (2014). Seyyahların Gözüyle Adıyaman. Adıyaman. 
16. ^ Demirkent, Işın (1990). Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi(1098-1118). Ankara. 
17. ^ Merçil, Erdoğan (1991). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. Ankara. 
18. ^ ^{a b} Abu’l Farac Tarihi. II. Doğrul, Ömer Rıza tarafından çevrildi. Ankara. 1999. 
19. ^ ^{a b c} Doğan, Hamdi (2012). "Milli Mücadelede Adıyaman ve Çevresi". 2 (11). Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ocak 2022. 
20. ^ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1988). Osmanlı Tarihi. I. TTK Yay. 
21. ^ Çetin, Altan (2009). Memlûk Devleti'nin Kuzey Sınırı. Ankara: TTK Yay. 
22. ^ ^{a b c} Şaşmaz, Hasan; Şaşmaz, Musa (2012). Osmanlı İmparatorluğu ile Cumhuriyet Dönemi'nde Adıyaman'ın İdari Taksimatı. Konya: Kömen Yay. 
23. ^ Gülen, Ahmet (2021). "Demokrat Parti Döneminde Adıyaman Vilayetinin Kuruluşuna Dair Bir Tartışma". 37 (104). 28 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ocak 2022. 
24. ^ . Adıyaman Valiliği. 4 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2022. 
25. ^ TUİK ve KGM
26. ^ İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
27. ^ ^{a b} Karayolları Genel Müdürlüğü
28. ^ . 4 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2019. 
29. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 24 Ekim 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2020. 
30. ^  . (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021. 
31. ^  . (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
32. ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
33. ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
34. ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
35. ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
36. ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
37. ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
38. ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
39. ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
40. ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
41. ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
42. ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
43. ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012. 
44. ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013. 
45. ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014. 
46. ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
47. ^ ^{a b c d e f g h i}
    • "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016. 
    • "Adıyaman Nüfusu". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
    • "Adıyaman Nüfusu". nufusune.com. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
    • "Adıyaman Nüfusu". nufusubu.com. Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler ()
48. ^ . 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
49. ^ (PDF). 18 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020. 
50. ^ https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2023/06/20230626-10.pdf ^[]
51. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
52. ^ . 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2020. 
53. ^ https://www.ysk.gov.tr/doc/karar/dosya/45639002/2023-1255.pdf ^[]

Dış bağlantılar

• Adıyaman Valiliği20 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Adıyaman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 22 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .