Egzobiyoloji

Astrobiyoloji ya da eksobiyoloji, disiplinlerarası bir bilim olup, özellikle evrende yaşamın ortaya çıkmasını ve evrimini sağlayan jeokimyasal ve biyokimyasal etken ve süreçleri konu alır; bir başka deyişle, evrende biyolojik kökenin, evrimin, dağılımın ve canlıların geleceğinin incelenmesidir.

Evrende yaşamı kodlayabilen biyomoleküller yalnızca nükleik asitler olmayabilir.

Bu bilimsel disiplinler-arası alan, kısaca, Güneş Sistemi'nin içinde ve dışında kalan "yaşanabilir gezegen"lerdeki yaşanabilir ortamların araştırılmasını, abiyogenez (prebiyotik kimya) kanıtlarının araştırılmasını, Mars'ta ve Güneş Sistemi'mizde yaşamı, Dünya'daki yaşamın evriminin kökenleri ve erken dönemleri üzerine laboratuvar çalışmalarını, alan araştırmalarını, yaşam potansiyelinin Dünya ve uzaydaki zorluklara uyarlanması çalışmalarını kapsar.

Astrobiyolojinin bu tanımı, doğal olarak, yaşamın, yeryüzünde ortaya çıktığı gibi, Güneş Sistemi içinde veya dışında bulunan başka yerlerde, başka gezegenlerde de ortaya çıkmış olabileceği kabulünü içerir. Dünya'dan "kökten farklı ortamlar" içeren diğer kozmik cisimler üzerinde de yaşam izleri mevcut olabileceğinden, astrobiyolojide "basit organik madde"den (biyomoleküller, peptidik, nükleik ya da lipidik zincirler) daha karmaşık yapılara (ilk hücreler, ilk genetik sistemler) doğru uzanan evrime hükmeden olası süreçlerin araştırılması söz konusudur. Dolayısıyla bu süreçlerin araştırılmasında, organik kimya, inorganik kimya, biyokimya, hücre biyolojisi, iklimbilim, jeokimya, gezegenbilim ve enformatik modelizasyon gibi çeşitli bilimsel alanların, bir bütünü tamamlayacak tarzda, derin bir etkileşim içinde olmaları kaçınılmaz hale gelir.

Örneğin, astrobiyologlar yeni gezegenler keşfetmek ve bunların yaşanabilirliğini saptamak üzere astronomlarla, moleküler etkileşimlerden yaşama geçişi anlamak üzere kimyacılarla, diğer gezegenler üzerindeki anahtar mineraller ve suya ilişkin kanıtları incelemek üzere jeologlarla, en erken yaşam türlerini araştırmak ve anlamak üzere paleontologlar ve moleküler biyologlarla ve bunların yanı sıra, iklimbilimcilerle, gezegenbilimcilerle ve diğer çeşitli bilim dallarındaki bilim insanlarıyla iş birliği içinde çalışırlar.

Günümüzde gitgide genişleyen astrobiyoloji aynı zamanda, hangi türde olursa olsun Dünya-dışı yaşama ve varsa Dünya-dışı zeki yaşama ilişkin araştırmayla da (Dünya Dışı Akıllı Yaşam Araştırması) ilgilenmektedir. Fakat olası gelişmeleri beklemekte olan bu son değinilen araştırma sahası (Dünya Dışı Akıllı Yaşam Araştırması) şimdilik çok marjinal durumdadır.

Astrobiyoloji diğer dünyalardaki yaşamın mahiyeti hakkında kuramsal tahminlerde bulunabilmek ve Dünya'nınkinden çok farklı olabilecek biyosferleri tanımlayabilmek ve ayırt edebilmek amacıyla, fizikten, kimyadan, astronomiden, moleküler biyolojiden, ekolojiden, gezegenbilimden ve jeolojiden yararlanır. Astrobiyoloji daha çok bilimsel verilerin yorumlanmasına, yani evrenin diğer ortamları hakkında diğer bilimlerce ortaya koyulmuş ayrıntılı ve güvenilir verilerin yorumlanmasına yoğunlaşır ve öncelikle, mevcut bilimsel kuramlarla çelişmeyen varsayımlarla ilgilenir.

Genel bakış

Evrenin başka bir yerinde yaşamın Dünya’daki gibi hücresel yapılar kullanıp kullanmadığı bilinmemektedir. (Burada bitki hücrelerindeki kloroplastlar görülmektedir.)

Mars meteoru ALH84001 bir canlıya ait olabilecek mikroskobik oluşumlar göstermektedir.

Astrobiyoloji terimi, eski Yunancadaki “yıldız, takımyıldız” anlamına gelen astron (ἄστρον), “yaşam” anlamına gelen bios (βίος) ve “çalışma, inceleme” anlamına gelen -logia (-λογία) sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşmuştur. Astrobiyoloji nispeten kısa zaman önce ortaya çıkmış ve hâlen gelişmekte olan bir alandır. Evrenin başka yerlerinde yaşamın olup olmadığı meselesi, doğrulanabilir bir varsayım içerdiğinden, bilimsel sorgulamanın geçerli olduğu bir konudur. Bir gezegenbilimci olan David Grinspoon astrobiyolojiye, bilinen bilimsel kuramlar dahilinde “bilinmeyen” hakkında spekülasyonlarda bulunan bir tür doğal felsefe alanı gözüyle bakar. Bununla birlikte astrobiyoloji, bilimsel sorgulamanın ana-akımı dışında tutulması halinde, başlıbaşına yöntemli bir inceleme alanıdır. NASA ilk astrobiyolojik projesini 1959’da hazırlamış, astrobiyolojik programını da 1960'ta belirlemiştir. NASA’nın 1976 ‘da uygulamaya koyduğu Viking missions projesi, mümkün yaşam belirtilerini araştırmaya ilişkin üç biyoloji deneyi içeriyordu. NASA 1971’de kısa adı SETI olan Dünya Dışı Akıllı Yaşam Araştırması Projesi’ni (Search for Extra-Terrestrial Intelligence) başlattı. Projenin amacı Dünya-dışı bir uygarlıktan veya uzak bir gezegenden gelen mesajların varlığının saptanması ve var olduklarının saptanması halinde bunların incelenmesiydi. Projede olası Dünya-dışı zeki yaşamı özellikle radyoelektrik sinyalleri dinleme yoluyla araştırmaya ağırlık verilmiştir.

Astrobiyoloji 21.yy.’da NASA’nın ve ESA’nın (European Space Agency) Güneş Sistemi keşif projelerinde giderek artan bir önemle odak haline gelmiştir. Bu alanda Avrupalılar’ın astrobiyolojiyle ilgili ilk uygulaması Mayıs 2001’de İtalya’da yer almış, ardından Aurora Programı uygulamaya konulmuştur. Halihazırda NASA bünyesinde NASA Astrobiyoloji Enstitüsü bu alanda çalışmalarını sürdürmekte ve gerek ABD üniversitelerinde (University of Arizona, Penn State University) gerekse Britanya (University of Glamorgan) Kanada, İrlanda gibi diğer ülkelerin üniversitelerinde okutulan astrobiyoloji, üniversitelerde giderek yaygınlaşmaktadır.

Günümüzde astrobiyolojinin özel bir araştırma alanı da Dünya’ya yakınlığı ve jeolojik tarihi nedeniyle Mars gezegeninde yaşamın araştırılmasıdır. Mars’ın yüzeyinde geçmişte bol miktarda sıvı su bulunduğuna ilişkin olarak günümüzde yeterince kanıt bulunmaktadır. Bilindiği gibi, su, karbon temelli yaşamın oluşmasını haber veren bir ön belirti sayılır. Viking Programı ile Beagle-2 sonda araçlarının her ikisi de özellikle Mars’ta yaşamın araştırılmasına yönelik çalışmalarla görevlendirilmişti. Bu konuda Viking Programının sonuçlarının yetersiz olduğu kabul edilir. Beagle-2 ise arızalanıp parçalanmıştı.

Astrobiyolojinin baş rolde olacağı bir başka proje Jüpiter’in su içerdiği sanılan uydularına uzay gemisinin gönderilmesinin planlandığı Jupiter Icy Moons Orbiter Projesi idi. Fakat NASA’nın tercihlerindeki değişmeler ve 2005’te finansmanın kesilmesi sorunu projenin iptalini getirdi. Halihazırda Phoenix, Mars’taki mikrobik yaşamın geçmişteki ve şimdiki durumunun anlaşılması için çevreyi ve gezegendeki suyun tarihini araştırmaktadır. NASA bu araştırmanın daha değişik bilim araçlarıyla sürdürülmesi için 2009’da da Mars Science Laboratory adlı uzay keşif aracını fırlatmayı planlamıştır.

Amaçlar ve araştırma alanları

Yaşamı kozmozdan Dünya’ya asteroitler taşımış olabilir.

Astrobiyolojinin NASA tarafından belirlenen 7 temel amacı ve bunların içerdiği, araştırma alanlarının neler olduklarını gösteren konular şunlardır:

• Evrende yaşanabilir ortamların tabiatını ve dağılımını anlamak.
  • Yaşanabilir gezegenlerin oluşum ve evrim modellerinin oluşturulması.
  • Güneş Sistemi’miz dışındaki yaşanabilir gezegenlerin doğrudan ve dolaylı astronomik gözlemleri.
• Yaşanabilir ortamları, prebiyotik kimyayı ve Güneş Sistemi’mizdeki yaşam belirtilerini şimdiki ve geçmiş halleriyle keşfetmek.
  • Mars’ın keşfi
  • Güneş Sistemi-dışı’nın keşfi.
• Kozmik ve gezegensel belirtilerden yola çıkarak yaşamın nasıl meydana gelebileceğini anlamak.

  Dünyadaki bütün suların kuyruklu yıldızların dünyaya düşmesiyle oluştuğu düşünülüyor.

  • Prebiyotik materyal ve katalizör kaynakları
  • Fonksiyonel biyomoleküllerin kökenleri ve evrimi
  • Enerjetik aktarımın (İng. transduction) kökenleri
  • Hücreselliğin (selülarite) ve protobiyolojik sistemlerin kökenleri

Varsa, evrendeki zeki canlılara bir mesaj iletmek üzere, 3 Mart 1972'de fırlatılan Pioneer 10 uzay aracına eklenen sembolik resim plakası

• Dünya’daki yaşamın geçmişte gezegensel sistemdeki ve Güneş Sistemi’ndeki değişimlerle nasıl bir etkileşim içinde bulunmuş olduğunu anlamak.
  • Dünya’nın erken biyosferi
  • Karmaşık yaşamın oluşması
  • Dünya-dışı olayların biyosfer üzerindeki etkileri
• Yaşamın çevresel sınırlarını ve evrim mekanizmalarını (işleyişlerini) anlamak.
  • Mikroorganizmalardaki moleküler evrim ve çevreye bağımlılık
  • Mikrobik toplululukların (İng. community) toplu evrimi
  • Aşırılık gösteren sistemlere biyokimyasal adaptasyon.
• Dünya’da ve diğer ortamlarda yaşamın geleceğini biçimlendiren ilkeleri anlamak
  • Çevresel değişimler, element ve unsurların biyota tarafından çevrimi, topluluklar ve ekosistemler
  • Yaşamın Dünya-dışı ortamlarda adaptasyonu ve evrimi
• Dünya’daki ve diğer dünyalardaki yaşam işaretlerinin nasıl farkına varılacağını tanımlamak
  • Güneş Sistemi materyallerinde aranacak "canlılık işaretleri" (İng. biosignature)
  • Yakın gezegen sistemlerinde aranacak canlılık işaretleri.

Yöntemler

Alan daraltma

Yıldızların birbirine oranla boyutları ve fotosferik ısıları. Kızıl cüce tipindeki bir yıldızın çevresinde dolanan bir gezegenin, Dünya-benzeri sıcaklıklarda olması mümkündür.

Diğer gezegenlerdeki yaşamı araştırırken, doğru olup olmadıkları henüz bilinemiyorsa da bazı basitleştirici varsayımlardan yola çıkılması astrobiyoloğun hedefini küçültmesi, yani çalışma alanını daraltması ve yükünü hafifletmesi bakımından yararlıdır. Bu bakımdan astrobiyoloji çalışmalarında şu hususlar gözönünde bulundurulur:

• Galaksimizdeki yaşam türlerinin büyük çoğunluğunun kimyasal yapısının Dünya’da olduğu gibi karbon temelli (İng. carbon-based life) olduğu sanılmaktadır. Karbon temelli olmayan yaşamın mümkün olabileceği kabul edilmekle birlikte, şu nokta gözden uzak tutulmaz: Karbon, istisnai bir özelliğe sahiptir; çevresinde geniş bir molekül çeşitliliği oluşabilmektedir.
• Bu bakımdan sıvı su yaşam için olumlu bir etken olarak kabul edilir; çünkü yaygın bir molekül olup, yaşamın ortaya çıkmasını sağlayan "karbon temelli" karmaşık moleküllerin oluşumu için mükemmel bir çevre sağlar. Bazı araştırmacılar bu bakımdan amonyağın ya da amonyak ile su karışımının daha olumlu bir etken olduğunu belirtirler. Bu tür ortamlar gerek karbon temelli yaşam, gerekse "karbon temelli olmayan yaşam" için elverişli ortamlar olarak kabul edilirler.
• Üçüncüsü, gezegensel yaşanabilirlik kavramından hareketle, yaşamın geliştiği gezegenlerin çevresinde dolandıkları yıldızların Güneş-benzeri yıldızlar olması hususudur. Çok büyük yıldızlar nispeten kısa ömürlü olurlar, yani çevrelerinde dolanan gezegenlere, üzerlerinde yaşamın gelişebilmesi için yeterince zaman tanımayabilirler. Çok küçük yıldızlar da gezegenlere çok az ısı verirler. Bir gezegenin yeterince kalın bir atmosferi olmaması, gezegenin bir tarafının “fırında kızarmış” gibi bir hal almasına karşılık, diğer tarafının buzlaşmış bir hale gelmesi sonucunu doğurur. Fakat 2005’te bu husus (gezegensel yaşanabilirlik için yıldızın Güneş-benzeri bir yıldız olması şartı) yeniden gözden geçirilmek üzere bilimsel topluluğun dikkatine sunulmuştur. Çünkü Kızıl cüce tipindeki yıldızlar da uzun ömürlü olduklarından, kalın atmosferli gezegenlerinde yaşamın gelişebilmiş olması gayet mümkündür. Bu nokta son derece anlamlıdır, çünkü kızıl cüceler son derece yaygındır.

Galaksimizdeki yıldızların % 10’unun “Güneş-benzeri” yıldızlar olduğu sanılmaktadır. Güneş’imizden yaklaşık 100 ışık yılı uzaklık içinde böyle 1000 kadar “Güneş-benzeri” güneş bulunmaktadır. Bu yıldızlar ya da güneşlerin Dünya Dışı Akıllı Yaşam Araştırması kapsamındaki “yıldızlar-arası dinleme”de öncelikli hedefler olmasında yarar görülmektedir.

Astrobiyolojiye yardımcı dallar

Astronomi

Kütleçekimsel mikromercekleme ile keşfedilmiş, Dünya’dan 20.000 ışık yılı uzaklıktaki bir yıldızın çevresinde dolanan OGLE-2005-BLG-390Lb adlı gezegenin bir sanatçı tarafından hazırlanmış temsilî resmi.

Astronomiye ilişkin astrobiyolojik araştırmaların çoğu, “yaşam Dünya’da ortaya çıktığına göre, Güneş Sistemi’miz dışındaki Dünya’ya benzer özellikler taşıyan gezegenlerde de ortaya çıkabilir” varsayımından hareketle, Güneş Sistemi-dışı gezegenlerin keşfi kategorisinde yer alır. Bu yüzden, olanakların bir kısmı Güneş Sistemi dışındaki Dünya-benzeri gezegenlerin keşfine tahsis edilmiştir. Bu araştırmalar özellikle NASA’nın Terrestrial Planet Finder ve ESA’nın Darwin adlı programlarında yer almaktadır. Ayrıca Güneş Sistemi’miz dışındaki gezegenleri araştırmak üzere NASA “Kepler Mission” uzay gemisini Mart 2009’da fırlatmayı planlamıştır, Fransızlar’ın kısa adı CNES olan Uzay İncelemeleri Ulusal Merkezi (The Centre National d'Études Spatiales) ise COROT adlı uzay teleskobu aracını 2006’da fırlatmıştır. Güneş Sistemi dışındaki Dünya-benzeri gezegenlerin keşfi konusunda, uzay araçlarıyla sürdürülen çalışmaların yanı sıra, bunlar kadar önemli tutulmamakla birlikte, yerde sürdürülen çalışmalar da bulunmaktadır.

Bu fırlatma çalışmalarının amacı yalnızca Dünya büyüklüğündeki gezegenleri saptamak değil, aynı zamanda gezegenlerden çıkan ışıkları spektroskopla doğrudan doğruya (Dünya atmosferi gibi çeşitli etkileyici faktörlere maruz kalmadan) analiz edebilmektir. Bu tayf analizlerinin incelenmesiyle Güneş Sistemi’nin dışındaki bir gezegenin temel içeriği, atmosferi ve yüzeyi saptanabilir ki, bu da gezegen üzerinde yaşam olasılığının belirlenmesinde son derece yararlı bilgiler sağlar. NASA’nın bir araştırma grubu olan Virtual Planet Laboratory adlı grup,

Terrestrial Planet Finder ve Darwin projeleri kapsamında fırlatılan ve fırlatılacak uzay araçları tarafından saptanacak gezegenlerin neye benzediğini anlamak ve daha sağlıklı yorumlar yapabilmek üzere, bu gezegenlerin kapsamlı bilgisayar modellemeleri üzerinde çalışmaktadır. Umulan odur ki, uzay araçlarının saptayacağı tayf analizleriyle bu grubun vardığı sonuçlar, bir gün bu gezegenlerde yaşamın varlığını gösterecek şekilde çakışırlar. Güneş Sistemi dışındaki gezegenlerin yüzey ve atmosfer özelliklerinin anlaşılmasında ışımalarının fotometrikincelenmesi de ipucu niteliğinde veriler sağlamaktadır.

NASA’nın Güneş Sistemi’miz dışındaki gezegenleri araştırmak üzere tasarladığı “Kepler mission” uzay gemisi

"Dünya-dışı zeki yaşam"ın bulunduğu gezegenlerin tahmini sayısı “Drake denklemi” yoluyla hesaplanır. Bu hesaplamada güneşlerine uygun uzaklıkta olan gezegenlerin sayısı, bunlar içinden koşulları yaşamın oluşmasına elverişli gezegenlerin sayısı gibi parametreler kullanılır.

Hesap sonucunda evrenin gözlemleyebildiğimiz kısmında (100 milyar galakside) yaşamın oluşmasına elverişli bir gezegene sahip yıldızların sayısı 7×10²² olarak çıkmaktadır. Bu hesaplamayla yalnızca 300 milyar yıldız içeren Samanyolu galaksimizde olması mümkün Dünya-dışı uygarlıkların sayısı yirmi ile birkaç milyon arasındadır. Bu denklemle, iletişim kurulabilecek Dünya-dışı uygarlıkların sayısı da hesaplanabilmektedir. Denklem şudur:

${\displaystyle N=R^{*}~\times ~f_{p}~\times ~n_{e}~\times ~f_{l}~\times ~f_{i}~\times ~f_{c}~\times ~L}$

Denklemdeki matematiksel sembollerin anlamları şöyledir:

• N= İletişim kurabilecek Dünya-dışı uygarlıkların sayısı
• R*= Güneş’imiz gibi uygun yıldızların oluşum oranı
• f_p = Bu yıldızlardan gezegenli olanların ayrılma değeri (Kanıtlar Güneş’imiz gibi yıldızların gezegen sistemleri olduğunu göstermektedir)
• f_l = Bu gezegenlerden yaşamın oluşmasına elverişli Dünya-benzeri gezegenlerin ayrılma değeri
• f_i= Yaşamın oluşabileceği Dünya-benzeri gezegenlerden zekanın gelişebileceği gezegenlerin ayrılma değeri
• f_c = Zekanın gelişebileceği gezegenlerden iletişim kurulmasına olanak sağlayanların ayrılma değeri (üzerinde elektromanyetik iletişim teknolojisinin geliştiği gezegenlerin ayrılma değeri)
• L = Bütün bu olanaklara sahip uygarlıkların varlıklarını sürdürebilme süresi (ömrü)

Denklemdeki mantık doğru olmakla birlikte, birçok bakımdan hata payı olduğu bilinmektedir ve bu, gözden uzak tutulmamalıdır. Dünya dışı yaşamın varlığıyla ilgili bu tür hesaplamaların sonuçlarına karşı çıkan bir varsayım “Fermi paradoksu” adıyla bilinir. Fermi paradoksuna göre eğer evrende zeki yaşam yaygınsa, onun kendini belli eden işaretlerinin olması gerekir. SETI gibi projelerin de amacı budur, yani Dünya-dışı zeki uygarlıkların yayınlamış olabileceği radyo yayınlarını yakalamaya çalışmaktır.

Astrobiyolojide bir başka etkin araştırma alanı gezegensel sistemlerin oluşumudur. Kimileri Güneş Sistemi’mizin oluşum özelliklerinin gezegenimizdeki zeki yaşamın oluşumunu takviye ettiğini ileri sürmektedir. Ancak bugüne kadar hiçbir kesin sonuca ulaşılamamıştır.

Biyoloji

Dünya’daki ekstremofil bakterileri destekleyebilen “hidrotermal bacalar” (jeotermal olarak ısınmış suyun gezegen yüzeyine çıktığı çatlaklar) kozmosun başka yerlerinde de yaşamı destekliyor olabilirler.

Ekstremofiller (en aşırı özelliklerdeki ortamlarda yaşayabilen organizmalar) astrobiyologlar için esaslı bir araştırma unsuru oluşturmaktadır. Biyota içeren böyle organizmalar okyanus yüzeyinden kilometrelerce aşağıda (hidrotermal bacalar yakınında) yaşayabilmekte, hatta ekstremofil mikroplar yüksek ölçüde asitli ortamlarda yaşayabilmektedir. Son zamanlarda, ekstremofillerin yaşama hiç de elverişli olmayan koşulllarda yaşayabiliyor olmalarının keşfi astrobiyologlara ilham kaynağı olmuştur. Bu organizmaların karakteristik özelliklerinin, çevrelerinin ve evrimsel yollarının tanımlanmasının evrenin başka yerlerinde yaşamın nasıl gelişebileceğinin anlaşılmasında çok önemli bir husus olduğu düşünülmektedir. Bu bakteriler Dünya’da aşırı sıcak ortamlarda (termofil organizması), aşırı basınçlı ortamlarda (piezofil), asitli ortamlarda (asidofil, alkalofil) ve ışınımlı ortamlarda (radyorezistan organizma) yaşayabildiğine göre, bu koşulları içeren gezegenlerde yaşamamaları için hiçbir neden yoktur. Kısa zaman önce bir astrobiyolog ekibi okyanus diplerindeki hidrotermal bacalar yakınında yaşayan ekstremofilleri incelemek üzere hidrobiyologlar ve deniz jeologlarıyla işbirliğinde bulunmuştur. Bilim insanları bu incelemede edinecekleri bulguları Güneş Sistemi’mizdeki Europa gibi doğal uydularda mevcut olabilecek yaşam üzerine geliştirecekleri hipotezlerde kullanmayı ummaktadırlar.

Yaşamın evriminden ayrı olarak “yaşamın kökeni” hâlen devam eden bir başka araştırma alanıdır. Güneş ışığının etkisinde oksijensiz bir atmosfer ortamında organik moleküllerden bir “ilkel çorba” oluşabileceğini iddia eden Aleksandr İvanoviç Oparin ve J. B. S. Haldane tarafından ortaya atılan varsayıma göre, ilk zamanlarda Dünya’da öyle elverişli koşullar hüküm sürüyordu ki, bu koşullar inorganik maddelerden organik bileşimlerin oluşmasını sağlayıcı, yani bu sürece sevk edici bir nitelikteydi ve böylece, oluşan bazı ortak kimyasal ürünlerin günümüzde gördüğümüz tüm yaşam türlerinde bulunmasını sağlamış oldular. Bu sürecin incelenmesi olan "prebiyotik kimya" (abiyogenez), az çok ilerleme kaydetmiş olmakla birlikte, yaşamın Dünya’da bu şekilde oluşup oluşmadığı konusunda hâlen pek açık değildir. Bu varsayıma alternatif teori olan panspermia teorisine göre ise yaşamın ilk unsurları Dünya’nınkinden daha elverişli koşullara sahip bir başka gezegen ya da kozmik cisimde oluşmuş ve herhangi bir yolla Dünya’ya aktarılmış olmalıydı.

Astrojeoloji

Astrojeoloji gezegenler, doğal uydular, asteroitler, kuyrukluyıldızlar, meteorlar gibi gök cisimlerinin jeolojisine ilişkin bir gezegenbilim disiplinidir. Astrojeolojinin sağladığı veriler, üzerinde yaşamın başlayabilmesi ve gelişebilmesi konusunda bir gezegen ya da uydunun sahip olduğu elverişli potansiyeli, yani gezegensel yaşanabilirliğini ölçebilmemizi sağlamaktadır. Astrojeolojinin bir ek disiplini jeokimyadır. Jeokimya ya da yerkimyası Dünya'nın ve diğer gezegenlerin kimyasal bileşimlerini, kaya ve toprakları etki altında tutan kimyasal süreç ve tepkileri, Dünya’nın kimyasal bileşenlerine ilişkin maddi ve enerjetik döngüleri ve bunların atmosfer ve hidrosfer ile etkileşimlerini yer ve zaman bakımından konu alan bir daldır. Bu daldaki bazı uzmanlık alanları kozmokimyayı, biyokimyayı ve organik jeokimyayı içerirler.

Fosiller Dünya’daki yaşamın bilinen en eski kanıtlarını sağlarlar. Bu buluntuların incelenmesiyle palentologlar Dünya’nın erken dönemlerinde ortaya çıkan organizma tiplerini daha iyi anlama olanağını bulurlar. Batı Avustralya’daki Pilbara ve Antarktika’daki McMurdo gibi Dünya’daki bazı bölgeler, Mars’taki bölgelere jeolojik olarak eş tutulmaktadır ve böylece bu bölgeler, Mars’ta geçmişte var olmuş yaşamı nasıl araştırabileceğimiz konusunda bizlere ipuçları sağlamaktadır.

Yaşamın oluşabileceği kozmik cisimler

Yaşamın oluşabilmesi için koşullar

Bugünkü çoğunluk kabulüne göre, bir gezegen üzerinde yaşamın ortaya çıkabilmesi için zaruri koşullar olarak, genellikle sıvı suyun, azotun, karbonun ve muhtemelen silisyumun varlığı gerekmektedir. Ayrıca gezegenin yörüngesinin, ait olduğu güneş sistemindeki yerinin “yaşanabilir kuşak”ta (kabaca sistemin merkezindeki yıldızdan Güneş’in Dünya’ya uzaklığı kadar bir uzaklıkta olan kuşak) sabit olması gerekmektedir. Bugünkü genel kabule göre, Dünya’dakine benzer bir atmosferden ve sudan yoksun bir gezegende yaşamın var olabilmesi son derece spekülatif bir fikirdir. Sonuç olarak, evrende yaşamı araştırma programları gezegenimizdeki bu yaşam standartlarından yola çıkan güncel bilimsel bilgilerden hareketle yapılmaktadır.

Güneş Sisteminde yaşam

Güneş Sistemimizde Jüpiter gibi gaz devi olan bazı gezegenlerin sıvı sudan oluşmuş okyanuslara sahip, katı yüzeyli ve yaşama elverişli uydularının olması gayet mümkündür. Güneş Sistemimizde sıcak, kayalık, bol maden içeren, Dünya gibi bir gezegen olup olmadığı henüz bilinmemektedir. Eldeki verilere göre, Güneş Sistemimizde Dünya haricinde yaşam barındırmaya en elverişli üç aday Mars gezegeni, Jüpiter’in uydusu Europa ve Satürn’ün uydusu Titan’dır. Bu düşünce hücreler için çözücü (İng. solvent) olduğundan yaşam için temel bir molekül sayılan sıvı suyu Mars ve Europa’nın yeryuvarının içeriyor olması olgusuna ve Titan’ın da içerme olasılığı üzerine kuruludur. 1970'li yıllardan itibaren Mars, Europa, Titan, Enceladus gibi birçok gök cisminde su buzu bulunduğunun keşfi astronomların suyun yaygın bir kimyasal bileşim olmadığı yönündeki önceki kanaatini değiştirmeye başlamıştır.

Mars’ta yaşam

10 Eylül 2005'te Mars Global Surveyor sonda aracı tarafından alınmış bu fotoğraf (sağda) 30 Ağustos 1999'daki fotoğrafta (solda) mevcut olmayan su buzuna benzer beyazımsı bir çökeltinin meydana geldiğini, yani geçici de olsa, yüzeyde sıvı su akışının varlığını ortaya koymaktadır.

Mars’ın geçmişindeki sıvı su akışları Mars’ın yaşanabilirlik potansiyeli taşıdığını ortaya koymaktadır. Mars’ta su kutup bölgelerinde bulunur. Mars yüzeyinde sıvı suyun bulunmadığı konusunda günümüze dek çok tartışmalar olmuşsa da, kısa zaman önceki son saptamalara göre, su akışının aşındırmasıyla açılabilecek yeni yollar oluşmaktadır ki, bu gözlemler Mars yüzeyinde, geçici de olsa, sıvı suyun olabileceğini ve muhtemelen yeraltında da geniş sıvı su rezervlerinin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Merih yüzeyindeki düşük ısısı ve düşük basınç altında yüzeye çıkan suyun çok tuzlu olduğu sanılmaktadır. Verilere göre, Mars’ın atmosferi ince olup, Mars yüzeyindeki sular yaşam için gerekenden çok daha tuzlu ve çok daha asitlidir; Gezegen geçmişte günümüzdeki haline kıyasla daha yaşanabilir haldeydi. Fakat, tartışmalı olmakla birlikte, 1970'lerdeki Viking Programı sırasında Mars toprağındaki mikroorganizmaların saptanması amacıyla Mars’tan getirilen örneklerde bazı pozitif görünen sonuçlar elde edilmiştir. Viking Programı’yla edinilen verilerden yararlanan profesör Gilbert Levin, Rafaël Navarro-González ve Ronalds Paepe yeni bir taksonomik sistem hazırladılar ve bu sistemde Mars’taki yaşam türü Gillevinia straata adı altında ele alındı.

Sonraki yıllarda Phoenix Mars Lander tarafından yürütülen deneyler Mars toprağında sodyum, potasyum ve klorür içeren bir alkali bulunduğunu gösterdi. Bu besleyici toprak yaşamı taşımaya gayet elverişliydi. Öte yandan 2004’te iki yer teleskobu Merih atmosferinde metanın varlığını gösteren tayf işareti saptadılar. Kısa zaman önce Mars yörüngesindeki uzay gemileri Mars atmosferindemetan ve formaldehit olduğunu doğruladılar. Bu saptamalar Mars'ta yaşamın varlığını ima eden işaretler olarak yorumlandı; zira bu kimyasal bileşikler Mars atmosferinde hızla çözünmektedir. 2011’de Mars’ta olması planlanan Mars Science Laboratory adlı sonda aracı, burada jeokimyasal mı yoksa biyolojik bir kökenin mi söz konusu olduğunu anlamak üzere Mars atmosferinde metan (CH4) ve karbondioksitteki (CO2) karbon izotop oranlarıyla ve oksijenle ilgili ölçümlerde bulunacaktır.

Mars’ta biyolojik kökenli oldukları ileri sürülen oluşumlardan en tanınmışları “koyu kumul lekeleri” adıyla bilinen oluşumlardır. İlk kez Mars Global Surveyor tarafından 1998-1999 yıllarında gönderilen fotoğraflarla keşfedilen “koyu kumul lekeleri” Mars’ın özellikle güney kutup bölgesinde (60°-80°enlemleri arasında) görülebilen, buz tabakasının üzerinde veya altında beliren, mahiyeti henüz anlaşılamamış oluşumlardır. Mars ilkbaharının başlarında belirmekte ve kış başlarında yok olmaktadırlar. Bunların kış boyunca buz tabakasının altında kalan fotosentetik koloniler, yani fotosentez yapan ve yakın çevrelerini ısıtan mikroorganizmalar oldukları ileri sürülmektedir.

Europa’da yaşam

Jüpiter’in doğal uydularından, buzlu yüzeyi altında okyanusa sahip Europa, mikrobik yaşamı barındırıyor olabilir.

Jüpiter’in doğal uydularından Europa’nın dış yüzeydeki buz tabakasının altında sıvı su okyanusunun bulunduğu, bir başka deyişle, Europa uydusunun dışı buz tutmuş bir okyanusla kaplı olduğu sanılmaktadır. Bu sıvı su, esas olarak gelgit etkisiyle ısınmaya maruz kalmakla birlikte, ayrıca okyanus tabanındaki volkanik çatlaklar (hidrotermal bacalar) tarafından da ısıtılıyor olabilir. Kalınlığı 10 km. olduğu tahmin edilen bu buz tabakasının altındaki sıvı su okyanusunda güneş ışığı olmasa da büyük basınçlara dayanıklı piezofil türü organizmaların gelişebileceği düşünülmektedir. Bilim insanları bu okyanusun koşullarını çözebilmek üzere, çalışmalarında Dünya’daki, buzlar altında kalmış bir göl olan Vostok Gölü’nü (Antarktika) model olarak ele almaktadırlar.

Titan’da yaşam

Titan atmosferinin puslu tabakalarının gerçek renkleriyle fotoğrafı

Yaşam içerme potansiyeline sahip bir diğer gök cismi Satürn’ün en büyük uydusu Titan’dır. Titan’ın Dünya’nın ilk zamanlardaki koşullarına sahip bulunduğu anlaşılmıştır. Titan’daki göller Dünya dışındaki ilk keşfedilen göllerdir. Bu göllerdeki sıvının su olmadığı, etan ya da metan olduğu düşünülmektedir. Bununla birlikte, Satürn ve uyduları hakkındabilgi toplamak üzere gönderilen, NASA ve ESA’nın (European Space Agency) ortak yapımı olan robotik uzay gemisi Cassini–Huygens ‘ın Mart 2008’de sağladığı veriler,Titan’ın sıvı ve amonyak içerdiğini ortaya koymuştur. (ABD sonda aracı Cassini’nin indirdiği Avrupa sonda aracı Huygens Ocak 2005’te yüzeye konan ilk araç olmuştur.) 17 janvier 2005 Astrobiyologların Titan’a ilgi göstermelerinin bir başka nedeni, azot, metan ve başka bileşimler içeren, basıncı Dünya’dakinin 1,5 misli olan atmosferidir. Atmosferi Dünya’da yaşamın başladığı dönemde sahip olduğu atmosferle aynı özelliklere sahiptir. Ayrıca Satürn’ün bir başka uydusu olan Enceladus’un buzlu yüzeyi altında bir okyanusun uzandığı sanılmaktadır.

Ksenobiyoloji

Dünya-dışı yaşama ilişkin sistemli araştırma, çokdisiplinli muteber bir bilimsel çalışma olup İngiltere, ABD ve Kanada gibi birçok ülkenin üniversitelerinde okutulmaktadır; Amerikan hükûmeti ise bu alanda NASA Astrobiyoloji Enstitüsü’nü kurmuştur. Bununla birlikte Dünya-dışı yaşamın nitelenmesinin yerine oturmuş olduğu pek söylenemez. Muhtemel Dünya-dışı yaşamın nasıl bir şey olduğu, türleri ve mahiyeti hakkında bir konsensüs yoktur. Bu alandaki hipotezler ve tahminler büyük bir çeşitlilik göstermektedir.

Kimilerine göre zenobiyoloji (xenobiology) ve astrobiyoloji yanlışlıkla eşanlamlı olarak kullanılan iki terimdir. Böyle düşünenlerden biyolog Jack Cohen ve matematikçi Ian Stewart ksenobiyojiyi astrobiyolojiden ayırt ederler. Onlara göre, astrobiyoloji yalnızca Güneş Sistemi dışında Dünya-benzeri yaşam araştırmasıdır. Evrende yaşam konusuna daha geniş bir perspektiften bakan ve evrendeki yaşamın Dünya’daki yaşama benzer olmayabileceğinden yola çıkan kseonobiyologlar ise, “karbon şovenizmi “ adı verilen yaşamın muhakkak karbon temelli olduğu görüşüne karşı çıkarlar ve çalışmalarında karbon ve oksijene gerek duymayabilecek canlı türleri de olabileceği olasılığını gözden uzak tutmazlar.

Güneş Sistemi dışında yaşam

Günümüzde Güneş Sistemi’miz dışındaki Dünya-dışı yaşamı saptamamız olanaklı değildir. Bununla birlikte, gündemde bu amaçla hazırlanan birçok proje bulunmaktadır. Gelişen keşif ve gözlem yöntemleri sayesinde giderek daha fazla yeni gezegen sistemleri keşfedilmektedir ve bunlardan bazıları hiç kuşku yok ki bizim sistemimizin benzerleri olacaktır. Nitekim NASA’nın Mart 2009’da fırlatılan Kepler Uzay Teleskobu aracının amaçlarından biri de Dünya benzeri gezegenleri saptamaktır. Bunu yıldızların “ışık eğrisi”nde (İn. Light curve) ölçümlerde bulunarak gerçekleştirecektir. Günümüzde “kızılötesi astronomisi”sayesinde uzak yıldız sistemlerinin toz ve asteroit kuşakları gibi çeşitli bileşenleri giderek daha fazla gün ışığına çıkarılmaktadır. Güneş Sistemi’miz dışındaki bir gezegenin 1995'te keşfedilmesinden beri, Güneş Sistemi dışındaki yaşamın, varsa, atmosferlerin spektroskopi yoluyla incelenmesi sayesinde saptanabileceği düşünülmektedir. Kısa adı ESA (European Space Agency) olan Avrupa Uzay Dairesi ‘nin bu alandaki bir projesi 2025 yılına uzanmakta olup Darwin Uzay Projesi adını taşır. Darwin Projesi’nin 2020 yılına doğru Güneş Sistemi’miz dışında yeni gezegenleri gün ışığına çıkarması ve bunlardaki muhtemel ilkel yaşam izlerini keşfetmesi beklenmektedir. Proje kapsamında uzaya yeni bir model easas alınarak hazırlanan 5 teleskopun uzaya yerleştirilmesi söz konusudur.

Bir güneş sisteminde "yaşanabilir kuşak"ta (güneş sistemlerinde Dünya'nın Güneş'e uzaklığı kadar uzaklıktaki kuşak) yer alan "yaşanabilir gezegen"lere ilişkin meselelere cevap arama çabaları günümüzde hayli yol katetmiş durumdadır ve bazı başarılar elde etmiş bulunmaktadır. Örneğin günümüzde "Doppler spektroskopisi" ve transit yöntemleriyle Güneş Sistemi dışındaki gezegenler keşfedilebilmektedir. Bu sayede, çevrelerinde gezegenlerin dolandığı yıldızların sayısının sanılandan çok daha fazla oldukları anlaşılmaya başlanmıştır. Güneş Sistemi’miz dışındaki, diğer güneş sistemlerinin "yaşanabilir kuşak"larında yer alan gezegenlerden ilk keşfedileni, dikeyhızdan yararlanılarak keşfedilmiş Gliese 581 c adlı gezegendir. Bu gezegen 4 Nisan 2007’de Fransız, Portekiz ve İsviçreli astronomlardan oluşan bir ekip tarafından keşfedilmiş olup, 20 ışık yılı uzaklıkta bulunan kızıl cüce tipindeki Gliese 581 yıldızı çevresinde dolanır. Dolayısıyla bu gezegen yüzey ısısı bakımından Dünya ile büyük benzerlikler taşıyor olmalıdır. Bu gezegenin ortalama sıcaklığının -3 °C ile 40 °C arasında değiştiği sanılmaktadır ki, bu da yüzeyinde suyun sıvı halde olabileceği anlamına gelmektedir.

Uzaydan gelenlerin araştırılması: Meteorlar

Bileşiğin sınıfı!Yoğunluk (ppm)
Aminoasitler	17-60
Alifatik hidrokarbonlar	>35
Aromatik hidrokarbonlar	3319
Fullerenler	>100
Karboksilik asitler	>300
Hidrokarboksilik asitler	15
Pürinler ve pirimidinler	1.3
Alkoller	11
Sülfonik asitler	68
Fosfonik asitler	2

Astrobiyolojinin 1970'li yıllardan itibaren ilgi odağı olmasında bazı meteorlar üzerinde aminoasitlerin keşfinin etkisi büyüktür. Bazı meteorlar üzerindeki incelemeler, sonuçları tartışmalı da olsa, Dünya-dışı yaşamın ipuçlarını veriyor gibi görünmektedir. Bu meteorlardan en tanınmışları şunlardır:

• Murchison meteoru: 28 Eylül 1969 tarihinde Avustralya’da adını aldığı yere (Murchison, Victoria) düştüğü gözlemlenmiştir.Organik bileşikleri bolca içeren meteorlar grubunda ve CM karbonlu kondirit grubunda sınıflanır.

Murchison meteorunda rastlanan yuvarlak oluşumlardan bir çift, Argonne Ulusal Laboratuvarı

100 kg. ağırlığında olup, büyüklüğü sayesinde en fazla incelenen meteorlardan biridir. 1970'li yıllarda bu meteor üzerinde yalnızca üçü doğal olan 70 farklı aminoasit keşfedilmiştir. Meteor sık rastlanan aminoasitlerden glisin, alanin ve glutamik asiti içerdiği gibi, pek sık rastlanmayan isovaline ve pseudoleucine gibi aminoasitleri de içeriyordu. Bu meteor yaşamın kökeni hakkında o zamana dek mevcut kavramların sarsılmasına yol açmış ve Dünya’daki yaşamın kökeninin Dünya-dışı olabilme olasılığının da var olduğunu ortaya koymuştur. Bu organik bileşiklerden ilginç olanlarından ikisi pürinler ve pirimidinlerdir; çünkü bu moleküller DNA ve RNA’nın temelleri sayılırlar. İncelemeler sonucunda oluşturulan ilk rapor, aminoasitlerin rasemik olduğunu ve dünyasal bir bulaşmanın (kontaminasyon) söz konusu olmayıp, kaynağın Dünya-dışı olduğunu ortaya koydu. Meteorda özel bir aminoasit ailesinde sınıflanan diamino aside de rastlanmıştır. Daha sonra 1997’de yapılan incelemeler enantiyomeraminoasitlerin nitrojenin ¹⁵N izotopuyla zenginleşmiş olduğunu gösterdi ki, bu, kaynağın Dünya-dışı olduğunu bir kez daha ortaya koyuyordu. 2008’de yapılan son inceleme meteorun nükleobazlar içerdiğini göstermiş olup, karbon testleri bu oluşumların hiçbir dünyasal köken göstermediğini ortaya koydu.

Nakhla meteoru

• Nakhla meteoru: SNC Grubu’nda sınıflandırılan Mars kökenli bir meteordur. Mars yüzeyine büyük bir cismin çarpmasıyla fırlamış olduğu düşünülen bu meteor, 28 Haziran 1911’de İskenderiye’nin (Mısır) Nakhla bölgesine düşmüştür. Meteordan koparılan bir parça 1998’de NASA'nın Johnson Uzay Merkezi’nden bir ekip tarafından, optik mikroskobun yanı sıra SEM (scanning electron microscope) elektron mikroskobu da kullanılarak incelenmiştir. İncelemede saptanan, biçim ve boyutları bakımından Dünyadaki fosilleşmiş nanobakterileri andıran nesneler ve Dünya’dan bulaşmamış orijinal karbon izleri Mars’ta en -azından bir zamanlar- yaşamın olduğunu ortaya koymuştur. Bu sonuca yapılan Dünya’dan bulaşma olabileceği yönünde yapılan itirazlardan sonra, 2000 yılında bu kez sıvı gaz kromatografisi ve mass spektrometri yöntemleriyle çalışılmış ve incelemeler sonucunda NASA uzmanları Nakhla metorunundaki organik maddenin % 75’inin kesinlikle hiçbir şekilde Dünya’dan bulaşmamış olduğunu açıklamıştır. Bu açıklamayla meteorun ilgi odağı olmasından sonra, 2006’da NASA Londra Doğal Tarih Müzesi’nden meteorun incelenen birinci parçadan daha büyük bir parçasını daha almayı başarmıştır. İkinci parça üzerinde yapılan incelemelerde ayrıca geniş ölçüde dendritik karbona rastlanmıştır. Kesin sonuçlar 2006’da yayımlandığında bazı bağımsız araştırmacılar bu karbon oluşumlarının biyolojik kökenli olması gerektiği sonucuna varmışlardır.

Mars meteoru ALH84001

• ALH84001 meteoru (Allan Hills 84001): 1984’te Antarktika’da kısa adı ANSMET (ANtarctic Search for METeorites) olan Antarktika Meteor Araştırma Projesi ekibi tarafından bulunmuştur. Ağırlığı 1,93 kg.’dır. Yapılan hesaplamalara göre, Mars’tan 17 milyon yıl önce fırlamış ve 11.000 yıl süren bir yolculuktan sonra Dünya’ya, Antarktika buzlarına düşmüştür. NASA tarafından yapılan ilk bileşim incelemeleri bazı mikroorganizmalarla ilgili bir tür manyetit olduğunu göstermiştir. Daha sonra Ağustos 2002’de Thomas-Keptra’nın başkanlığındaki bir başka ekip tarafından yapılan incelemeler bu manyetitin % 25’inin yeryüzünde ancak biyolojik faaliyet sonucunda oluşabilen tekbiçimli küçük kristallerden oluşmuş olduğunu ortaya koydu. Taşın geri kalan % 75'lik kısmı normaldi, yani bilinen inorganik maddeden oluşuyordu. Taşta polisiklik aromatik hidrokarbonların saptanması taşın vaktiyle yüzeyden uzakta bulunduğunu göstermektedir. Taşta saptanan bazı yapılar Dünya ‘daki mineralleşmiş bakterileri ve fibrillerini andırmaktadır.

Bu oluşumlar biçim ve boyut bakımından fosilleşmiş nanobakterilere benzemektedir. Varılan sonuca göre bunlar Mars üzerindeki ilk yaşam türleriydi.

Ayrıca bakınız

• UFO
• SETI
• Murchison göktaşı
• Fermi paradoksu
• Panspermia
• Terraforming
• Evrim
• Astrobiyofizik

Notlar ve referanslar

1. ^ "Launching the Alien Debates (part 1 of 7) 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . ". Astrobiology Magazine. NASA. December 08, 2006.
2. ^ "Astrobiology^[]". NASA Astrobiology Institute. NASA. January 21, 2008
3. ^ http://www.itwire.com/content/view/11647/1066/ 11 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . iTWire - Scientists will look for alien life, but Where and How?
4. ^ Ward, P. D.; Brownlee, D. (2004). The life and death of planet Earth. New York: Owl Books. ISBN . 
5. ^ Gutro, Robert (November 4, 2007). "NASA Predicts Non-Green Plants on Other Planets 19 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Goddard Space Flight Center.
6. ^ Elusive Earths | SpaceRef - Your Space Reference^[]
7. ^ Schulze-Makuch, Dirk; Irwin, Louis N. (2004). Life in the Universe: Expectations and Constraints. Berlin: Springer
8. ^ About Astrobiology 11 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". NASA Astrobiology Institute. NASA. January 21, 2008.
9. ^ The Living Universe: NASA and the Development of Astrobiology, by Steven J. Dick and James E. Strick, Rutgers University Press, New Brunswick, NJ, 2004
10. ^ First European Workshop on Exo/Astrobiology 25 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". ESA Press Release. European Space Agency. 2001.
11. ^ Science | 1 June 2001 | Vol. 292 | no. 5522 pp. 1626 - 1627 |ESA Embraces Astrobiology | DOI: 10.1126/science.292.5522.1626
12. ^ Science | 1 June 2001 | Vol. 292 | no. 5522 pp. 1626 - 1627 |http://www.sciencemag.org/cgi/content/summary/292/5522/1626?maxtosho= ESA Embraces Astrobiology | DOI: 10.1126/science.292.5522.1626
13. ^ . 16 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
14. ^ . 28 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
15. ^ "NOVA | Mars | Life's Little Essential | PBS". 6 Şubat 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
16. ^ KLEIN, HAROLD P.; GILBERT V. LEVIN (1976 - 10 - 01). "The Viking Biological Investigation: Preliminary Results 13 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Science Vol. 194. (no. 4260): 99–105. doi: 10.1126/science.194.4260.99 13 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
17. ^ "Possible evidence found for Beagle 2 location 30 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". European Space Agency.
18. ^ . 8 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
19. ^ "Polycyclic Aromatic Hydrocarbons: An Interview With Dr. Farid Salama 20 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Astrobiology magazine. 2000.
20. ^ "Astrobiology 3 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Macmillan Science Library: Space Sciences. 2006.
21. ^ "The Ammonia-Oxidizing Gene 3 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Astrobiology Magazine. August 19, 2006.
22. ^ " Stars and Habitable Planets 28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Sol Company. 2007.
23. ^ "M Dwarfs: The Search for Life is On 22 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Red Orbit & Astrobiology Magazine. 29 August 2005.
24. ^ Kütleçekimsel mikromercekleme
25. ^ "Kepler Mission 4 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". NASA. 2008.
26. ^ "The COROT space telescope 8 Kasım 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". CNES. 17 October 2008.
27. ^ "The Virtual Planet Laboratory 18 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". NASA. 2008.
28. ^ Ford, Steve (August 1995). "http://www.setileague.org/general/drake.htm 22 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . What is the Drake Equation?". SETI League.
29. ^ Ford, Steve (August 1995). "What is the Drake Equation? 22 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". SETI League.
30. ^ Jakosky, Bruce; David Des Marais, et. al. (September 14, 2001). "The Role Of Astrobiology in Solar System Exploration 15 Şubat 2012 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi". NASA. SpaceRef.com.
31. ^ Bortman, Henry (September 29, 2004). "Coming Soon: "Good" Jupiters 8 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Astrobiology Magazine.
32. ^ Ekstremofil
33. ^ Carey, Bjorn (7 February 2005). "Wild Things: The Most Extreme Creatures 19 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Live Science.
34. ^ Weinstock, Maia (24 August 2000). "Galileo Uncovers Compelling Evidence of Ocean On Jupiter's Moon Europa 18 Ekim 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space.com.
35. ^ Cavicchioli, R. (Fall 2002). "Extremophiles and the search for extraterrestrial life. 12 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Astrobiology 2 (3): :281–92.. PMID 12530238.
36. ^ David, Leonard (7 February 2006). "Europa Mission: Lost In NASA Budget 24 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space.com.
37. ^ "Clues to possible life on Europa may lie buried in Antarctic ice 31 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Marshal Space Flight Center (NASA). March 5, 1998.
38. ^ Michael Meyer, Michael; Peter Ward (15 July 2002). "Rare Earth Debate Part 1: The Hostile Universe^[]". Space.com. . Retrieved on 20 October 2008.
39. ^ "Fossil SUccession 8 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". U.S. Geological Survey. 14 August 1997. Retrieved on 20 October 2008.
40. ^ ^{a b} Tritt, Charles S. (2002). "Possibility of Life on Europa 9 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". MilwaukeeSchool of Engineering. Retrieved on 20 October 2008.
41. ^ ^{a b} Friedman, Louis (December 14, 2005). "Projects: Europa Mission Campaign 15 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". The Planetary Society. Retrieved on 20 October 2008.
42. ^ David, Leonard (10 November 1999). "Move Over Mars -- Europa Needs Equal Billing 23 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space.com.Retrieved on 20 October 2008.
43. ^ Than, Ker (28 February 2007). "New Instrument Designed to Sift for Life on Mars 22 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space.com. Retrieved on 20 October 2008.
44. ^ Than, Ker (13 September 2005). "Scientists Reconsider Habitability of Saturn's Moon". Science.com.Retrieved on 20 October 2008.
45. ^ NOVA | Mars | Life's Little Essential 6 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | PBS
46. ^ Agence Science-Presse, "La lune humide 7 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." [archive], 20 septembre 1999.
47. ^ "Water ice in crater at Martian north pole 6 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". European Space Agency. 28 July 2005.
48. ^ "NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars 14 Eylül 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi". NASA. 2006.
49. ^ Landis, Geoffrey A. (June 1, 2001). "Martian Water: Are There Extant Halobacteria on Mars?".^[] Astrobiology 1 (2): 161–164. doi:[1]^[]
50. ^ Helen Briggs (BBC science reporter, Boston) (February 15, 2008). "Early Mars 'too salty' for life 17 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". BBC News.
51. ^ The Carnegie Institution Geophysical Laboratory Seminar, "Analysis of evidence of Mars life" held 05/14/2007; Summary of the lecture given by Gilbert V. Levin, Ph.D. [2] 30 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., published by Electroneurobiología vol. 15 (2), pp. 39-47, 2007
52. ^ Navarro-González, R; Navarro, K. F.; de la Rosa, J., Iñiguez, E.; Molina, P.; Miranda, L. D.; Morales, P; Cienfuegos, E.; Coll, P.; Raulin, F., Amils, R. and McKay, C. P. (2006), "The limitations on organic detection in Mars-like soils by thermal volatilization-gas chromato-graphy-MS and their implications for the Viking results", Proc. Natl. Academy of Sciences 103 (44), 16089-16094.
53. ^ Chambers, Paul (1999), Life on Mars; The Complete Story, London: Blandford,
54. ^ . 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
55. ^ "Phoenix Returns Treasure Trove for Science 13 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". NASA/JPL. 2008-06-26.
56. ^ Vladimir A. Krasnopolsky, Jean-Pierre Maillard, Tobias C. Owen (2004). "Detection of methane in the Martian atmosphere: evidence for life?". Icarus 172: 537–547. doi:10.1016/j.icarus.2004.07.004^[].
57. ^ "Formaldehyde claim inflames Martian debate 27 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Nature. February 25, 2005. doi:10.1038/news050221-15 26 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
58. ^ "Sample Analysis at Mars (SAM) Instrument Suite 15 Haziran 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". NASA. October 2008. Retrieved on 9 October 2008.
59. ^ Tenenbaum, David (June 09, 2008):). "Making Sense of Mars Methane 23 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Astrobiology Magazine. Retrieved on 8 October 2008.
60. ^ Tarsitano, C.G. and Webster, C.R. (2007). "Multilaser Herriott cell for planetary tunable laser spectrometers". Applied Optics, 46 (28): 6923–6935.
61. ^ Gánti, Tibor; András Horváth, Szaniszló Bérczi, Albert Gesztesi and Eörs Szathmáry (31 Ekim 2003). "http://www.springerlink.com/content/ut8r78131173254n/ ^[] Dark Dune Spots: Possible Biomarkers on Mars?". Origins of Life and Evolution of Biospheres Volume 33 (Numbers 4-5): 515-557. doi:10.1023/A:1025705828948^[]. Retrieved on 18 November 2008.
62. ^ Gánti, T. et al, "Evidence For Water by Mars Odyssey is Compatible with a Biogenic DDS-Formation Process 27 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". (PDF) Lunar and Planetary Science Conference XXXVI (2003)
63. ^ Horváth, A., et al, Annual Change of Martian DDS-Seepages 27 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. (PDF) Lunar and Planetary Science Conference XXXVI (2005).
64. ^ DasSarma,Shiladitya. "Extreme Halophiles Are Models for Astrobiology 2 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." (PDF). http://www.asm.org/ASM/files/ccLibraryFiles/Filename/000000002127/znw00306000120.pdf 2 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Retrieved on 2007-03-17.
65. ^ Vasavada, A.; K. E. Herkenhoff (1999). "SURFACE PROPERTIES OF MARS’ POLAR LAYERED DEPOSITS AND POLAR LANDING SITES 27 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .." (PDF). NASA.
66. ^ " Martian spots warrant a close look 16 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". European Space Agency. March 13, 2002.
67. ^ Weinstock, Maia (24 August 2000). "Galileo Uncovers Compelling Evidence of Ocean On Jupiter's Moon Europa 18 Ekim 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space.com. Retrieved on 20 October 2008.
68. ^ Dünyada okyanus dibindeki hidrotermal bacaların yakınlarında ekstremofillerin yaşayabildikleri bilinmektedir.
69. ^ Kruszelnicki, Karl. "Life on Europa 21 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .", Part 1, 5 November 2001
70. ^ Eric J. Gaidos et al., "http://www.sciencemag.org/cgi/content/short/284/5420/1631 8 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Life in Ice-Covered Oceans" [archive], Science, 4 juin 1999.
71. ^ Than, Ker (13 September 2005). "Scientists Reconsider Habitability of Saturn's Moon". Science.com. Retrieved on 2008-10-20.
72. ^ "Titan: Life in the Solar System? 31 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". BBC - Science & Nature. . Retrieved on 2008-10-20.
73. ^ Britt, Robert Roy (28 July 2006). "Lakes Found on Saturn's Moon Titan 4 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space.com. Retrieved on 2008-10-20.
74. ^ Lovett, Richard A. (March 20, 2008). "Saturn Moon Titan May Have Underground Ocean 24 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". National Geographic News.Retrieved on 2008-10-20.
75. ^ Agence Science-Presse, "[Une orange et une crème brûlée http://www.sciencepresse.qc.ca/archives/2005/man170105.html 21 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .]"
76. ^ "Saturn moon 'may have an ocean' 20 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". BBC News. 2006-03-10. Retrieved on 2008-08-05.
77. ^ http://astrobiology.nasa.gov/nai/ 23 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . NASA Astrobiology Institute
78. ^ Than, Ker (24 April 2007). "Major Discovery: New Planet Could Harbor Water and Life 24 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Space.com.
79. ^ Machalek, Pavel (17 Şubat 2007). "Organic Molecules in Comets and Meteorites and life on Earth" (PDF). Department of Physics and Astronomy, Johns Hopkins University. 17 Aralık 2008 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
80. ^ S. A. Airieau, J. Farquhar, M. H. Thiemens, L. A. Leshin, H. Bao, E. Young.Planetesimal sulfate and aqueous alteration in CM and CI carbonaceous chondrites 17 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Geochimica et Cosmochimica Acta, Volume 69, Issue 16, p. 4167-4172
81. ^ Kvenvolden, Keith A. (1970). "Evidence for extraterrestrial amino-acids and hydrocarbons in the Murchison meteorite". Nature. 228 (5275). ss. 923-926. 12 Kasım 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
82. ^ "Murchison météorite". 29 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
83. ^ Kvenvolden, Keith A.; Lawless, James; Pering, Katherine; Peterson, Etta; Flores, Jose; Ponnamperuma, Cyril, Kaplan, Isaac R.; Moore, Carleton (1970). "for extraterrestrial amino-acids and hydrocarbons in the Murchison meteorite". Nature 228 (5275): 923–926. doi:10.1038/228923a0. .
84. ^ Jeremy Bailey, «The Murchison Meteorite, » sur Institut d'astronomie de l'Université de Cambridge
85. ^ Laurent Sacco, «Les briques de l'ARN ont-elles une origine extraterrestre ? 22 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .,archive », 18 juin 2008, Futura-Sciences.
86. ^ Meierhenrich, Uwe J.; al. (2004). "Identification of diamino acids in the Murchison meteorite". PNAS 101: 9182-9186. doi: 10.1073/pnas.0403043101 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
87. ^ Engel, Michael H.; Macko, S. A. (September 1, 1997). "Isotopic evidence for extraterrestrial non-racemic amino acids in the Murchison meteorite". Nature 389: 265–268. doi: 10.1038/38460 24 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
88. ^ Martins, Zita; et al. (2008). "Extraterrestrial nucleobases in the Murchison meteorite". Earth and Planetary Science Letters 270 (1–2): 130–136. doi: http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6V61-4S3G406-1&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=d14b77a37b5fdfa2f307a1b73badb63e 28 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 10.1016/j.epsl.2008.03.026..
89. ^ Baalke, Ron (1995). "The Nakhla Meteorite 14 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Jet Propulsion Lab. NASA. . Retrieved on 2008-08-17.
90. ^ "Rotating image of a Nakhla meteorite fragment 16 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". London Natural History Museum. 2008. . Retrieved on 2008-08-17.
91. ^ Rincon, Paul (8 February 2006). "http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4688938.stm 22 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Space rock re-opens Mars debate". BBC News.
92. ^ Meyer, C. (2004). " http://www-curator.jsc.nasa.gov/antmet/mmc/Nakhla.pdf 23 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Mars Meteorite Compendium" (PDF). NASA.
93. ^ http://mars.jpl.nasa.gov/mgs/sci/fifthconf99/6142.pdf 24 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Evidence for ancient Martian life. E. K. Gibson Jr., F. Westall, D. S. McKay, K. Thomas-Keprta, S. Wentworth, and C. S. Romanek, Mail Code SN2, NASA Johnson Space Center, Houston TX 77058, USA.
94. ^ Meyer, C. (2004). " Mars Meteorite Compendium 23 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." (PDF). NASA.
95. ^ Evidence for ancient Martian life 24 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. E. K. Gibson Jr., F. Westall, D. S. McKay, K. Thomas-Keprta, S. Wentworth, and C. S. Romanek, Mail Code SN2, NASA Johnson Space Center, Houston TX 77058, USA.
96. ^ Whitehouse, David (27 August 1999). "Life on Mars - new claims 2 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". BBC News.
97. ^ . 4 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2009. 
98. ^ "Allan Hills 84001 12 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". The Meteorolitical Society. April 2008.
99. ^ [ http://mars.jpl.nasa.gov/mgs/sci/fifthconf99/6142.pdf 24 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Evidence for ancient Martian life]. E. K. Gibson Jr., F. Westall, D. S. McKay, K. Thomas-Keprta, S. Wentworth, and C. S. Romanek, Mail Code SN2, NASA Johnson Space Center, Houston TX 77058, USA.
100. ^ Crenson, Matt (2006-08-06). "After 10 years, few believe life on Mars 9 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Associated Press (on space.com.
101. ^ McKay, D.S., Gibson, E.K., ThomasKeprta, K.L., Vali, H., Romanek, C.S., Clemett, S.J., Chillier, X.D.F., Maechling, C.R., Zare, R.N. (1996). "Search for Past Life on Mars: Possible Relic Biogenic Activity in Martian Meteorite ALH84001". Science 273: 924–930. doi: 10.1126/science.273.5277.924 1 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. PMID 8688069 11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
102. ^ Evidence for ancient Martian life. E. K. Gibson Jr., F. Westall, D. S. McKay, K. Thomas-Keprta, S. Wentworth, and C. S. Romanek, Mail Code SN2, NASA Johnson Space Center, Houston TX 77058, USA.
103. ^ "Allan Hills 84001 12 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". The Meteorolitical Society. April 2008.
104. ^ Crenson, Matt (2006-08-06). "After 10 years, few believe life on Mars 9 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .". Associated Press (on space.com. 24 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .)
105. ^ McKay, D.S., Gibson, E.K., ThomasKeprta, K.L., Vali, H., Romanek, C.S., Clemett, S.J., Chillier, X.D.F., Maechling, C.R., Zare, R.N. (1996). "Search for Past Life on Mars: Possible Relic Biogenic Activity in Martian Meteorite ALH84001". Science 273: 924–930. doi:10.1126/science.273.5277.924 1 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..PMID 8688069 11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..

Kaynakça

• The International Journal of Astrobiology, published by Cambridge University Press, is the forum for practitioners in this interdisciplinary field.
• Astrobiology, published by Mary Ann Liebert, Inc., is a peer-reviewed journal that explores the origins of life, evolution, distribution, and destiny in the universe.
• Dick, Steven J.; James Strick (2005). The Living Universe: NASA and the Development of Astrobiology. Piscataway, NJ: Rutgers University Press. .
• Grinspoon, David (2003). Lonely planets. The natural philosophy of alien life. New York: ECCO. .
• Jakosky, Bruce M. (2006). Science, Society, and the Search for Life in the Universe. Tucson: University of Arizona Press. .
• Lunine, Jonathan I. (2005). Astrobiology. A Multidisciplinary Approach. San Francisco: Pearson Addison-Wesley. .
• Gilmour, Iain; Mark A. Sephton (2004). An introduction to astrobiology. Cambridge: Cambridge Univ. Press. .
• Ward, Peter; Brownlee, Donald (2000). Rare Earth: Why Complex Life is Uncommon in the Universe. New York: Copernicus. .
• Revues :
  • Hors-Série Science et Avenir, n°51, juillet/Août 2007 et
  • Ciel et Espace de juin 2006, entièrement consacré à l'exobiologie
  • Pour la Science, juin 2006. Consacré aux exoplanètes.
  • Science et Vie de janvier 2006, consacré à la contamination de Mars par des bactéries terrestres.
  • Les Nouveaux Mondes, dernier n° de Science et vie consacré aux exoplanètes.
• Essais scientifiques ou de vulgarisation :
  • Carl Sagan, Les Dragons de l'Eden. Spéculations sur l'évolution de l'intelligence humaine et autre'. Le Seuil, 1980.
  • Evry Schatzman, Les Enfants d'Uranie, Le Seuil, 1986.
  • Jean Heidmann, Intelligences extra-terrestres. Éditions Odile Jacob, 1992, rééd. 1996.
  • François Raulin, A la recherche de la vie extraterrestre, Le collège de la cité/Le Pommier, 2006.
  • François Raulin, Florence Raulin-Cerceau et Jean Schneider, La Bioastronomie, Que sais-je ?/Le Seuil, 2007.
  • Sous la direction de Florence Raulin-Cerceau, Pierre Léna et Jean Schneider, Sur les traces du vivant - De la Terre aux étoiles, Le Pommier, 2002.
  • Gerda Horneck et Petra Reetberg, Complete Course in Astrobiology Wiley-VCH, 2007.
  • Steven J.Dick et James E. Stick, The Living Uivers : NASA and the Development of Astrobiology, Rutgers University, 2004.
  • Muriel Gargaud, Des atomes aux planètes habitables, Presses Universitaires de Bordeaux, 2005.
  • Pascal Bordé, Y a-t-il d'autres planètes habitées dans l'Univers ?, Le Pommier, 2004.
  • André Brack, Découvrir la vie extraterrestre, Le Pommier, 2007.
  • André Brack et Bénédicte Leclerq, La vie est-elle universelle ?, EDP Sciences, 2003.
  • Dominique Proust et Jean Schneider, Où sont les autres ? A la recherche de la vie dans l'Univers, Science ouverte/Le Seuil, 2007.
  • Florian Roy, "Étude des organismes extrêmophiles: applications en exobiologie". Université de Nantes Faculté des sciences et des Techniques. Master Sciences de la Terre, de l'Univers et de l'Environnement 2006

Dış bağlantılar

Vikisözlük'te astrobiyoloji ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

• Australian Centre for Astrobiology22 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• The Astrobiology Web
• Astrobiology Magazine29 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• NASA Astrobiology Institute15 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Stars and Habitable Planets28 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• NASA-Macquarie University Pilbara Education Project27 Kasım 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi
• Conditions for Life Everywhere18 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Hypothèse extraterrestre12 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• New Scientist 3 Kasım 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• Articles sur la bioastronomie 16 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . de Thierry Lombry
• de l'origine de Deinococcus radiodurans
• Le paradoxe de Fermi 29 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - En anglais