Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Geç Kretase (100.5 milyon yıl önce-66 milyon yıl önce), jeolojik zaman cetvelinde Kretase döneminin ayrıldığı iki zaman diliminden genç olandır. Tebeşir anlamına gelen Kretase adı bu dönemde yoğun olarak çökelmiş olan tebeşir kayasına atıfta bulunularak verilmiştir.
| Geç/Üst Kretase | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
100,5 - 66,0 myö | |||||||||
| Kronoloji | |||||||||
| |||||||||
| Etimoloji | |||||||||
| Kronostragrafik adı | Üst Kretase | ||||||||
| Jeokronolojik adı | Geç Kretase | ||||||||
| Kullanım bilgisi | |||||||||
| Bölgesel kullanım | Küresel (ICS) | ||||||||
| Kullanılan zaman çizelgesi | ICS Zaman Cetveli | ||||||||
| Tanım | |||||||||
| Kronolojik birim | (Devre) | ||||||||
| Stratigrafik birim | |||||||||
| Zaman aralığının resmîyeti | Resmî | ||||||||
| Alt sınırını belirleyen | Plankton benzeri bir delikli olan 'in ilk ortaya çıkışı | ||||||||
| Alt sınır KSKN | , Hautes-Alpes, Fransa 44°23′33″N 5°30′43″E / 44.3925°K 5.5119°D | ||||||||
| KSKN onayı | 2002 | ||||||||
| Üst sınırını belirleyen | Büyük bir göktaşı çarpması ve akabinde K-Pj yok oluşuyla ilişkili, iridyum açısından zengin bir jeolojik katman. | ||||||||
| Üst sınır KSKN | El Kâf Kesiti, El Kâf, Tunus 36°09′13″N 8°38′55″E / 36.1537°K 8.6486°D | ||||||||
| KSKN onayı | 1991 | ||||||||
| Atmosfer ve iklim verileri | |||||||||
İklim
Jeolojik kayıtlara göre Kretase dönemi iklimi günümüzden çok daha sıcaktı. Sıcak iklim noktasında şu kanıtlar ileri sürülmektedir: Sıcak seven organizmaların geniş enlemlere yayılması, kutup bölgelerine genişleyen dinozor yaşamı, bitkisel provenslerin kutup dolaylarına genişlemesi, meridyen boyunca sıcaklık değişiminin hem karada hem okyanusta düşük olması. Bu dönemdeki ılıman iklim şartlarının ana nedeni olağanüstü yüksek deniz seviyeleridir. Ortalama sıcaklıklar kutup bölgelerinde 0-15 °C iken, ekvator yakınlarında 15-40 °C kadardı.
CO2 seviyeleri ve sıcaklıklar Erken Kretase dönemi kadar yüksek olmasa da Geç Kretase döneminde ortalama sıcaklıklar günümüzden 10 derece yüksek ve CO2 seviyeleri de yaklaşık 2-3 katıdır. Yapılan çalışmalarla iklim-tektonik ilişkisini ortaya koymuştur, dış kuvvetlerin iklim üzerindeki etkisinden fazlası tektonik gelişmelerle oluşur. Okyanuslardaki derin su oluşumlarının sıcaklıkları günümüze göre oldukça yüksektir.
Tektonik
Geç Kretase döneminde süperkıta Pangea tamamen parçalanmış ve kıtanın büyük kısmı ayrılmıştır. Bu ayrık kısımlar arasında yeni okyanuslar açılmıştır. Ayrıca kıtaların arasında sığ denizler oluşmuştur, bunun diğer nedeni de Geç Kretase dönemi'nde oldukça aktif olan okyanus ortası sırtlarının varlığıdır. Bu sırtlardan açığa çıkan ergiyik malzeme deniz tabanı yayılmasına neden olur, yayılma merkezilerindeki kayaçlar alttaki ergiyik malzeme basıncıyla yukarı itilirler ve deniz hacmi düşer bu nedenle var olan su daha yüksek seviyelere çıkar. Bu olay iklimi değiştirerek ekosistemleri etkilemiştir.
Okyanus ortası sırtlarının aktif oluşu nedeniyle deniz tabanı yayılır ve üretilen okyanusal kabuk, aktif kıta kenarlarında kıtasal kabuk altında yiterek dalma-batma sistemi oluşturur ve volkanizma yaratır. Yaklaşık 80 milyon yıl önce Neo-Tethys okyanusu'nun kuzey kısmı İstanbul Zonu'nun altına dalarak bir dalma-batma sistemi oluşturmuştur. Bu tektonik olay yay ardı volkanizması oluşturup bugünkü Türkiye'nin kuzeyi boyunca doğudan batıya volkanik kaya kuşağının oluşmasına neden olmuştur. Karadeniz'in açılması da bu dönemde başlamıştır.
Dinozorlar
Kretase'nin en geç evresi dinozorların altın çağı olarak adlandırılabilir. Bu canlılar ilgili zamanda ciddi bir çeşitlilik yakalayıp ekosistemin çok önemli bir parçası olmuşlardır. Geç Kretase dünyası dinozorları farklı kıtalarda önemli jeolojik oluşumlardan bilinir. Kuzey Amerika'da Geç Kretase dönemi dinozor faunasını çok ayrıntılı olarak betimler. En bilinen Kuzey Amerikalı dinozor cinsleri Tyrannosaurus, Triceratops,Edmontosaurus, Ankylosaurus gibi ikonik dinozorlardır. Yine Lambeosaurus, , Pachyrhinosaurus gibi dinozorlarda Kuzey Amerika'nın çeşitli jeolojik oluşumlarından bilinirler. Kuzey Afrika'nın Geç Kretase oluşumlarından bilinen Spinosaurus da dönemin en önde gelen dinozorlarından biridir. Yine Geç Kretase dönemini temsil eden başka oluşumlar da vardır, Avrupa'nın Geç Kretase döneminde takım adalar halinde olduğu bilinmektedir. Ada ekosistemlerinin içinde de pek çok dinozor cinsi yaşamıştır. Santoniyen yaşlı fosil alanından ve Struthiosaurus gibi iki ailesine bağlı dinozor, bir olan , bir seratopsid olan , kuş-olmayan teropod ve kuş olan bilinir. Geç Kretase'nin ilk kısımlarında bugünkü Kuzey Afrika'da ilgili tarihi temsil eden Kem Kem grubu kaya katmanlarında Carcharodontosaurus, Güney Amerika'da Giganotosaurus Geç Kretase için simge cinslerdir. Yine Geç Kretase dönemine damga vuran ve Güney kıtalarına yayılmış adı sayılabilir. İlgili dönemde Afrika, Güney Amerika, Madagaskar ve Hindistan'ın kara köprüleriyle bağlantısı bulunduğu görülmektedir. Buralarda yaşan abelisauridler: Güney Amerika'dan Carnotaurus, Afrika'dan Rugops, Madagaskar'dan Majungasaurus ve Hindistan'dan 'tur. Asya kıtası da Geç Kretase döneminde çok önemli dinozorlara ev sahipliği yapmıştır Geç Kampaniyen'de bugünkü Moğolistan'da Velociraptor, Protoceratops, Oviraptor ve Therizinosaurus yaşamıştır. Geç Kretase dönemi de Titanozorlar (Titanosauria) kladına dahil olan sauropodlarca zengin bir jeolojik devirdir. Bilinen en büyük kara canlısı olan Argentinosaurus, Güney yarıküre'den daha ufak bir titanozor olan Saltasaurus, en son Geç Kretase zamanı olan Maastrihtiyen'den Kuzey Amerikalı Alamosaurus da yine Geç Kretase dönemi sauropodlarındandır. Kuzey Amerika Alberta'da inanılmaz büyük fosil alanları yaklaşık 76 milyon yıl önceye () tarihlenir ve Ceratopsia klad dahil olan Centrosaurus gibi dinozorların toplu mezarlarını temsil eder. Bu alanlarda farklı yaşlardan bireylerin bulunması, bu canlıların sürüler halinde yaşıyor olabileceğinin ileri sürülmesine neden olmuştur.
Sürüngenler ve memeliler
Uçan sürüngenler de bu dönemde önemli bir çeşitlilik yaratmışlardır. Teruzorlar arasından, Geç Kretase Avrupa'sında Santoniyen'de yaşayan , Kuzey Amerika'dan Santoniyen-Kampaniyen yaşlı Pteranodon ve Kuzey Amerika'dan Maastrihtiyen yaşlı dev Quetzalcoatlus bunlardan bazılarıdır. Crocodyliformlardan , ve Geç Kretase Avrupa'sında yaşamıştır. Kuzey Amerika'da da önemli tarih öncesi timsahlar ekosistemlerde yer edinmiştir. Bunlardan en bilinenleri Kampaniyen'de yaşayan dev Deinosuchus ile Maastrichtian yaşlı Dryosaurus ve 'dır. Yine Geç Kretase'de aynı ekosistemi paylaşan Kaprosuchus da dönemin önemli timsahlarındandır. Geç Kretase dönemi deniz sürüngenleri için de çok verimli geçmiştir. Kuzey Amerika'da Tylosaurus ve yaşarken, Mosasaurus bugünkü Batı Avrupa'ya denk düşen sularda yaşamıştır. de Geç Kretase plesiyozorların Güney Amerika'daki temsilcisiydi. Memeliler, dinozorlar çağının baskı altındaki ögeleriydi. Özellikle kuşlar hariç dinozorların Geç Kretase sonundaki yok oluşlarıyla ufak boyutlu bu canlılar evrimsel olarak aralanan kapıdan geçmiş ve memeliler ekosistemlerin hakim konumuna gelmişlerdir. Asya'dan ve Zalambdalestes, Amerika'dan Cimolestes ve akla gelen ilk Geç Kretase memelisi örneklerindendir.
Bitkiler
Dinozorlar çağı (Mezozoyik) genel olarak açık tohumlu bitkilerle temsil edilirken, Kretase döneminde çiçekli bitkilerin ortaya çıkışıyla Dünya yeni bir görünüm kazanmıştır. Bu dönemde hala çayırlar oluşmamıştı, bitkilerin evrimleşmesi ve çiçekli bitkilerin ortaya çıkışı da dinozorları ciddi olarak evrimsel anlamda farklı bir yola sevk etmiştir. Maki, Palmiye ve Manolya gibi çiçekli bitkilerin Hadrosaurus ve seratopsiyenler gibi özelleşmiş çenelere sahip dinozorlarca yoğun tüketildiği düşünülmektedir.
Kretase-Tersiyer kitlesel yok oluşu
Kretase dönemi özellikle Geç Kretase dönemi, dinozorlar ve onların çeşitlilikleri için bir doruk noktası olarak değerlendirilir, ancak kuşlar hariç kalan tüm dinozor türleri deniz sürüngenleri ve uçan sürüngenlerle birlikte 65.5 milyon yıl önce Kretase dönemi sonunda yok olmuşlardır. Bu toplu yok oluş K-T (Kretase-Tersiyer yok oluşu) kitlesel yok oluşu olarak adlandırılır ve hakkında bilim insanlarınca birtakım hipotezler geliştirilmiştir. En yeni ve geniş kabul gören tez de astronomik bir etkiyi yani Yerküre'ye bir gök taşının çarpmasını ve bu olayın sistematik felaketleri tetiklemesini içerir. Bugün Meksika'nın Yucatan yarımadası'nda Dünya'ya çarptığı düşünülen gök taşının krateri stratigrafik çalışmalarla bulunmuştur. Bu gök taşı hipotezine göre 65.5 milyon yıl önce çarpan gök taşı 10 km'yi aşkın bir çapa sahipti ve bugünkü tüm nükleer silahların toplamından daha güçlü bir etkide bulunmuştu. Gök taşının işaretlerinden biri Geç Kretase'nin en üst stratigrafik katmanlarında yoğun olarak nadir elementler bulunmasıdır, normalde Yerküre'de milyonda bir ölçeğinde yer alan elementler Kretase'nin üst sınırında aşırılık gösterir. Çarpan gök taşı öncelikle çok güçlü bir ışık patlaması, akabinde şok dalgasıyla dinozorları afallatmış olabilir, akabinde güçlü depremler yaratmış olması büyük olasılıktır. En son olarak da gök taşının çarpma etkisiyle Yerküre'den koparttığı milyarlarca ton kaya parçası 100000 km/sa hızla çarpan gök taşı nedeniyle üretilen ısıyla ergimiş ve camlaşıp kaya yağmuruna neden olmuşken, toz ve küçük element partikülleri de aylarca belki yıllarca atmosferde asılı kalıp Güneş ışınlarını perdelemiş ve fotosentezi kesmiş olabilir. Bu da ekosistemlerin iflasına ve kuşlar hariç dinozorların yok oluşuna neden olmuş olabilir. Bir diğer görüş de felaketlerin kombinasyonu olarak ortaya atılmıştır. Bu ikinci görüşe göre volkanik patlamaların uzun dizisi, gök taşı çarpması ve deniz seviyesi değişimleri birlikte etkiyip kuşlar hariç dinozorları Yerküre'den silmiş olabilir. Geç Kretase'de uzun bir süreden beri volkanik etkinlikler tektonik olayların tetiklenmesiyle çok yüksek boyutlara ulaşmıştır. Örnek olarak dinozorların yok olduğu döneme denk gelen dev bir volkanik oluşum olan Dekkan tuzakları (Hindistan) çok büyük hacimlerde lav püskürtmüş ve açığa çıkardığı gaz da Dünya'yı sera etkisine sokmuş olabilir.
Kuş olmayan dinozorların yok oluşuna ilişkin en önemli tartışma konularından birisi de bu yok oluşun ani (katastrofik) mi, yoksa aşamalı olarak mı gerçekleştiğidir. Çin'de dinozor yumurtaları üzerinde yapılan bazı çalışmalara göre Kretase-Tersiyer yok oluşu öncesi iki milyon yıllık bir zaman diliminde yaklaşık 1000 kadar yumurta kabuğu ve tam yumurta fosilinin sadece üç farklı yumurta kabuğu çeşidinden geldiği belirlenmiştir. Bu üç çeşit yumurta kabuğundan ikisi dişsiz oviraptorlardan gelirken, diğeri otçul hadrosaurlarınkidir. Bu veriler ışığında yok oluş öncesinde zaten dinozorların çeşitlilik düşüşüne uğradığı ve yok oluşun aşamalı olduğu ileri sürülebilir.
Kaynakça
- ^ "Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge" (PDF). www.stratigraphy.org. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu.
- ^ Kennedy, W.; Gale, A.; Lees, J.; Caron, M. (March 2004). "The Global Boundary Stratotype Section and Point (GSSP) for the base of the Cenomanian Stage, Mont Risou, Hautes-Alpes, France" (PDF). Episodes. 27: 21-32. doi:10.18814/epiiugs/2004/v27i1/003
![image]()
. 11 Ocak 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 13 Aralık 2020. - ^ Koch, C. Fred; Hansen, Thor Arthur. . Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Deconto, Robert; Brady, Esther; Bergengren, Jon; Hay, William. "Late Cretaceous climate, vegetation and ocean interaction" (PDF). www.researchgate.com. Researchgate. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2022.
- ^ a b c d e f g h Sampson, Scott (2015). Dinozorların Destansı Yolculuğu. İstanbul: Alfa. s. 113. ISBN .
- ^ a b Dixon, Dougal (1990). The Big Book of Prehistoric Life. Londra: HAMLYN. ss. 60-63. ISBN .
- ^ Şengör, A.M. Celal; Lom, Nalan; Sunal, Gürsel; Zabcı, Cengiz; Sançar, Taylan. "The phanerozoic palaeotectonics of Turkey. Part I: an inventory". www.researchgate.com. Researchgate. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Şubat 2022.
- ^ a b c d e f Woodward, John (2014). KNOWLEDGE ENCYCLOPEDIA DINOSAURIA. Londra: Dorling Kindersly. ss. 50-150. ISBN .
- ^ a b c d Dixon, Dougal (2013). World Encyclopedia of Dinosaurs & Prehistoric Creatures. Lorenz Books. ss. 250-500. ISBN .
- ^ a b Csiki-Sava, Zoltan; Buffetaut, Eric; Ösi, Attila; Pereda-Suberbiola, Xabier; Brusatte, Stephen. "Island life in the Cretaceous - faunal composition, biogeography, evolution, and extinction of land-living vertebrates on the Late Cretaceous European archipelago". Zookeys. zookeys.pensoft.net/. 18 Şubat 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Şubat 2022.
- ^ a b c Brusatte, Steve (2020). Dinozorların Yükselişi ve Çöküşü Kayıp Dünyanın Yeni Bir Tarihçesi. İstanbul: KÜY. ss. 165-168. ISBN .
- ^ Editor, Editor. "Dinosaur Biodiversity Was in Decline Millions of Years before End-Cretaceous Extinction: Study". www.sci.news. News Staff / Source. 27 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Eylül 2022.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Gec Kretase 100 5 milyon yil once 66 milyon yil once jeolojik zaman cetvelinde Kretase doneminin ayrildigi iki zaman diliminden genc olandir Tebesir anlamina gelen Kretase adi bu donemde yogun olarak cokelmis olan tebesir kayasina atifta bulunularak verilmistir Gec Ust Kretase100 5 66 0 myo PreYeYeOSDCPTJKPgNKronoloji 140 130 120 110 100 90 80 70 M e z o z o y i kS ZJuraK r e t a s ePaleojenE r k e nG e cAlbiyen K Pj kitlesel yok olusu2018 itibariyla Kretase nin Uluslararasi Stratigrafi Komisyonu na gore alt bolumleri Dikey eksen olcegi milyon yil once EtimolojiKronostragrafik adiUst KretaseJeokronolojik adiGec KretaseKullanim bilgisiBolgesel kullanimKuresel ICS Kullanilan zaman cizelgesiICS Zaman CetveliTanimKronolojik birimDevreStratigrafik birimZaman araliginin resmiyetiResmiAlt sinirini belirleyenPlankton benzeri bir delikli olan in ilk ortaya cikisiAlt sinir KSKN Hautes Alpes Fransa 44 23 33 N 5 30 43 E 44 3925 K 5 5119 D 44 3925 5 5119KSKN onayi2002Ust sinirini belirleyenBuyuk bir goktasi carpmasi ve akabinde K Pj yok olusuyla iliskili iridyum acisindan zengin bir jeolojik katman Ust sinir KSKNEl Kaf Kesiti El Kaf Tunus 36 09 13 N 8 38 55 E 36 1537 K 8 6486 D 36 1537 8 6486KSKN onayi1991Atmosfer ve iklim verileriIklimJeolojik kayitlara gore Kretase donemi iklimi gunumuzden cok daha sicakti Sicak iklim noktasinda su kanitlar ileri surulmektedir Sicak seven organizmalarin genis enlemlere yayilmasi kutup bolgelerine genisleyen dinozor yasami bitkisel provenslerin kutup dolaylarina genislemesi meridyen boyunca sicaklik degisiminin hem karada hem okyanusta dusuk olmasi Bu donemdeki iliman iklim sartlarinin ana nedeni olaganustu yuksek deniz seviyeleridir Ortalama sicakliklar kutup bolgelerinde 0 15 C iken ekvator yakinlarinda 15 40 C kadardi Kretase 90 milyon yil once CO2 seviyesi ortalama 900 ppm ve yillik ortalama sicakliklar CO2 seviyeleri ve sicakliklar Erken Kretase donemi kadar yuksek olmasa da Gec Kretase doneminde ortalama sicakliklar gunumuzden 10 derece yuksek ve CO2 seviyeleri de yaklasik 2 3 katidir Yapilan calismalarla iklim tektonik iliskisini ortaya koymustur dis kuvvetlerin iklim uzerindeki etkisinden fazlasi tektonik gelismelerle olusur Okyanuslardaki derin su olusumlarinin sicakliklari gunumuze gore oldukca yuksektir TektonikGec Kretase doneminde superkita Pangea tamamen parcalanmis ve kitanin buyuk kismi ayrilmistir Bu ayrik kisimlar arasinda yeni okyanuslar acilmistir Ayrica kitalarin arasinda sig denizler olusmustur bunun diger nedeni de Gec Kretase donemi nde oldukca aktif olan okyanus ortasi sirtlarinin varligidir Bu sirtlardan aciga cikan ergiyik malzeme deniz tabani yayilmasina neden olur yayilma merkezilerindeki kayaclar alttaki ergiyik malzeme basinciyla yukari itilirler ve deniz hacmi duser bu nedenle var olan su daha yuksek seviyelere cikar Bu olay iklimi degistirerek ekosistemleri etkilemistir Kampaniyen caginda Kuzey Amerika Bati Ic Denizi Okyanus ortasi sirtlarinin aktif olusu nedeniyle deniz tabani yayilir ve uretilen okyanusal kabuk aktif kita kenarlarinda kitasal kabuk altinda yiterek dalma batma sistemi olusturur ve volkanizma yaratir Yaklasik 80 milyon yil once Neo Tethys okyanusu nun kuzey kismi Istanbul Zonu nun altina dalarak bir dalma batma sistemi olusturmustur Bu tektonik olay yay ardi volkanizmasi olusturup bugunku Turkiye nin kuzeyi boyunca dogudan batiya volkanik kaya kusaginin olusmasina neden olmustur Karadeniz in acilmasi da bu donemde baslamistir Sariyer de Trakya Olusumu ile Gec Kretase Kayaclari arasindaki bindirme fayi soldaki koyu renkli kayaclar Trakya olusumuyken sagdaki acik renkli kayaclar altere olmus andezittir DinozorlarKretase nin en gec evresi dinozorlarin altin cagi olarak adlandirilabilir Bu canlilar ilgili zamanda ciddi bir cesitlilik yakalayip ekosistemin cok onemli bir parcasi olmuslardir Gec Kretase dunyasi dinozorlari farkli kitalarda onemli jeolojik olusumlardan bilinir Kuzey Amerika da Gec Kretase donemi dinozor faunasini cok ayrintili olarak betimler En bilinen Kuzey Amerikali dinozor cinsleri Tyrannosaurus Triceratops Edmontosaurus Ankylosaurus gibi ikonik dinozorlardir Yine Lambeosaurus Pachyrhinosaurus gibi dinozorlarda Kuzey Amerika nin cesitli jeolojik olusumlarindan bilinirler Kuzey Afrika nin Gec Kretase olusumlarindan bilinen Spinosaurus da donemin en onde gelen dinozorlarindan biridir Yine Gec Kretase donemini temsil eden baska olusumlar da vardir Avrupa nin Gec Kretase doneminde takim adalar halinde oldugu bilinmektedir Ada ekosistemlerinin icinde de pek cok dinozor cinsi yasamistir Santoniyen yasli fosil alanindan ve Struthiosaurus gibi iki ailesine bagli dinozor bir olan bir seratopsid olan kus olmayan teropod ve kus olan bilinir Gec Kretase nin ilk kisimlarinda bugunku Kuzey Afrika da ilgili tarihi temsil eden Kem Kem grubu kaya katmanlarinda Carcharodontosaurus Guney Amerika da Giganotosaurus Gec Kretase icin simge cinslerdir Yine Gec Kretase donemine damga vuran ve Guney kitalarina yayilmis adi sayilabilir Ilgili donemde Afrika Guney Amerika Madagaskar ve Hindistan in kara kopruleriyle baglantisi bulundugu gorulmektedir Buralarda yasan abelisauridler Guney Amerika dan Carnotaurus Afrika dan Rugops Madagaskar dan Majungasaurus ve Hindistan dan tur Asya kitasi da Gec Kretase doneminde cok onemli dinozorlara ev sahipligi yapmistir Gec Kampaniyen de bugunku Mogolistan da Velociraptor Protoceratops Oviraptor ve Therizinosaurus yasamistir Gec Kretase donemi de Titanozorlar Titanosauria kladina dahil olan sauropodlarca zengin bir jeolojik devirdir Bilinen en buyuk kara canlisi olan Argentinosaurus Guney yarikure den daha ufak bir titanozor olan Saltasaurus en son Gec Kretase zamani olan Maastrihtiyen den Kuzey Amerikali Alamosaurus da yine Gec Kretase donemi sauropodlarindandir Kuzey Amerika Alberta da inanilmaz buyuk fosil alanlari yaklasik 76 milyon yil onceye tarihlenir ve Ceratopsia klad dahil olan Centrosaurus gibi dinozorlarin toplu mezarlarini temsil eder Bu alanlarda farkli yaslardan bireylerin bulunmasi bu canlilarin suruler halinde yasiyor olabileceginin ileri surulmesine neden olmustur Surungenler ve memelilerUcan surungenler de bu donemde onemli bir cesitlilik yaratmislardir Teruzorlar arasindan Gec Kretase Avrupa sinda Santoniyen de yasayan Kuzey Amerika dan Santoniyen Kampaniyen yasli Pteranodon ve Kuzey Amerika dan Maastrihtiyen yasli dev Quetzalcoatlus bunlardan bazilaridir Crocodyliformlardan ve Gec Kretase Avrupa sinda yasamistir Kuzey Amerika da da onemli tarih oncesi timsahlar ekosistemlerde yer edinmistir Bunlardan en bilinenleri Kampaniyen de yasayan dev Deinosuchus ile Maastrichtian yasliDryosaurusve dir Yine Gec Kretase de ayni ekosistemi paylasanKaprosuchusda donemin onemli timsahlarindandir Gec Kretase donemi deniz surungenleri icin de cok verimli gecmistir Kuzey Amerika da Tylosaurus ve yasarken Mosasaurus bugunku Bati Avrupa ya denk dusen sularda yasamistir de Gec Kretase plesiyozorlarin Guney Amerika daki temsilcisiydi Memeliler dinozorlar caginin baski altindaki ogeleriydi Ozellikle kuslar haric dinozorlarin Gec Kretase sonundaki yok oluslariyla ufak boyutlu bu canlilar evrimsel olarak aralanan kapidan gecmis ve memeliler ekosistemlerin hakim konumuna gelmislerdir Asya dan ve Zalambdalestes Amerika dan Cimolestes ve akla gelen ilk Gec Kretase memelisi orneklerindendir BitkilerDinozorlar cagi Mezozoyik genel olarak acik tohumlu bitkilerle temsil edilirken Kretase doneminde cicekli bitkilerin ortaya cikisiyla Dunya yeni bir gorunum kazanmistir Bu donemde hala cayirlar olusmamisti bitkilerin evrimlesmesi ve cicekli bitkilerin ortaya cikisi da dinozorlari ciddi olarak evrimsel anlamda farkli bir yola sevk etmistir Maki Palmiye ve Manolya gibi cicekli bitkilerin Hadrosaurus ve seratopsiyenler gibi ozellesmis cenelere sahip dinozorlarca yogun tuketildigi dusunulmektedir Kretase Tersiyer kitlesel yok olusuKretase donemi ozellikle Gec Kretase donemi dinozorlar ve onlarin cesitlilikleri icin bir doruk noktasi olarak degerlendirilir ancak kuslar haric kalan tum dinozor turleri deniz surungenleri ve ucan surungenlerle birlikte 65 5 milyon yil once Kretase donemi sonunda yok olmuslardir Bu toplu yok olus K T Kretase Tersiyer yok olusu kitlesel yok olusu olarak adlandirilir ve hakkinda bilim insanlarinca birtakim hipotezler gelistirilmistir En yeni ve genis kabul goren tez de astronomik bir etkiyi yani Yerkure ye bir gok tasinin carpmasini ve bu olayin sistematik felaketleri tetiklemesini icerir Bugun Meksika nin Yucatan yarimadasi nda Dunya ya carptigi dusunulen gok tasinin krateri stratigrafik calismalarla bulunmustur Bu gok tasi hipotezine gore 65 5 milyon yil once carpan gok tasi 10 km yi askin bir capa sahipti ve bugunku tum nukleer silahlarin toplamindan daha guclu bir etkide bulunmustu Gok tasinin isaretlerinden biri Gec Kretase nin en ust stratigrafik katmanlarinda yogun olarak nadir elementler bulunmasidir normalde Yerkure de milyonda bir olceginde yer alan elementler Kretase nin ust sinirinda asirilik gosterir Carpan gok tasi oncelikle cok guclu bir isik patlamasi akabinde sok dalgasiyla dinozorlari afallatmis olabilir akabinde guclu depremler yaratmis olmasi buyuk olasiliktir En son olarak da gok tasinin carpma etkisiyle Yerkure den koparttigi milyarlarca ton kaya parcasi 100000 km sa hizla carpan gok tasi nedeniyle uretilen isiyla ergimis ve camlasip kaya yagmuruna neden olmusken toz ve kucuk element partikulleri de aylarca belki yillarca atmosferde asili kalip Gunes isinlarini perdelemis ve fotosentezi kesmis olabilir Bu da ekosistemlerin iflasina ve kuslar haric dinozorlarin yok olusuna neden olmus olabilir Bir diger gorus de felaketlerin kombinasyonu olarak ortaya atilmistir Bu ikinci goruse gore volkanik patlamalarin uzun dizisi gok tasi carpmasi ve deniz seviyesi degisimleri birlikte etkiyip kuslar haric dinozorlari Yerkure den silmis olabilir Gec Kretase de uzun bir sureden beri volkanik etkinlikler tektonik olaylarin tetiklenmesiyle cok yuksek boyutlara ulasmistir Ornek olarak dinozorlarin yok oldugu doneme denk gelen dev bir volkanik olusum olan Dekkan tuzaklari Hindistan cok buyuk hacimlerde lav puskurtmus ve aciga cikardigi gaz da Dunya yi sera etkisine sokmus olabilir Kus olmayan dinozorlarin yok olusuna iliskin en onemli tartisma konularindan birisi de bu yok olusun ani katastrofik mi yoksa asamali olarak mi gerceklestigidir Cin de dinozor yumurtalari uzerinde yapilan bazi calismalara gore Kretase Tersiyer yok olusu oncesi iki milyon yillik bir zaman diliminde yaklasik 1000 kadar yumurta kabugu ve tam yumurta fosilinin sadece uc farkli yumurta kabugu cesidinden geldigi belirlenmistir Bu uc cesit yumurta kabugundan ikisi dissiz oviraptorlardan gelirken digeri otcul hadrosaurlarinkidir Bu veriler isiginda yok olus oncesinde zaten dinozorlarin cesitlilik dususune ugradigi ve yok olusun asamali oldugu ileri surulebilir Kaynakca Uluslararasi Kronostratigrafik Cizelge PDF www stratigraphy org Uluslararasi Stratigrafi Komisyonu Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Kennedy W Gale A Lees J Caron M March 2004 The Global Boundary Stratotype Section and Point GSSP for the base of the Cenomanian Stage Mont Risou Hautes Alpes France PDF Episodes 27 21 32 doi 10 18814 epiiugs 2004 v27i1 003 11 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 13 Aralik 2020 Koch C Fred Hansen Thor Arthur Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica inc 16 Haziran 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b Deconto Robert Brady Esther Bergengren Jon Hay William Late Cretaceous climate vegetation and ocean interaction PDF www researchgate com Researchgate 18 Subat 2022 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 18 Subat 2022 a b c d e f g h Sampson Scott 2015 Dinozorlarin Destansi Yolculugu Istanbul Alfa s 113 ISBN 978 605 171 148 5 a b Dixon Dougal 1990 The Big Book of Prehistoric Life Londra HAMLYN ss 60 63 ISBN 0 600 56889 X Sengor A M Celal Lom Nalan Sunal Gursel Zabci Cengiz Sancar Taylan The phanerozoic palaeotectonics of Turkey Part I an inventory www researchgate com Researchgate 18 Subat 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 19 Subat 2022 a b c d e f Woodward John 2014 KNOWLEDGE ENCYCLOPEDIA DINOSAURIA Londra Dorling Kindersly ss 50 150 ISBN 978 1 4093 5467 3 a b c d Dixon Dougal 2013 World Encyclopedia of Dinosaurs amp Prehistoric Creatures Lorenz Books ss 250 500 ISBN 978 0754817307 a b Csiki Sava Zoltan Buffetaut Eric Osi Attila Pereda Suberbiola Xabier Brusatte Stephen Island life in the Cretaceous faunal composition biogeography evolution and extinction of land living vertebrates on the Late Cretaceous European archipelago Zookeys zookeys pensoft net 18 Subat 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Subat 2022 a b c Brusatte Steve 2020 Dinozorlarin Yukselisi ve Cokusu Kayip Dunyanin Yeni Bir Tarihcesi Istanbul KUY ss 165 168 ISBN 978 605 7685 46 9 Editor Editor Dinosaur Biodiversity Was in Decline Millions of Years before End Cretaceous Extinction Study www sci news News Staff Source 27 Eylul 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Eylul 2022