Gırnata Emirliği yada Endülüs Zîrîleri Arapça طائفة غرناطة ispanyolca Taifa de Granada iber Yarımadas

Gırnata Emirliği yada Endülüs Zîrîleri (Arapça: طائفة غرناطة) (İspanyolca: Taifa de Granada), İber Yarımadası'nın güneyinde yer alan bir berberi taifa devletiydi. Endülüs Emevi Devleti'nin yıkılmasına sebep olan [en] esnasında, 1013 yılında Berberi Sanhâce kabilesine mensup Zîrîler tarafından kuruldu. 'nin (Málaga) fethi (1057) ile en geniş toprak sınırına ulaştılar. Gırnata Emirliği, tüm taifa emirlikleri arasında en zengin olanıydı. Tayfa, 1090 yılında Murâbıtlar tarafından fethedilene kadar varlığını sürdürdü.

Gırnata Emirliği

طائفة غرناطة

Endülüs Zîrîleri

1013-1090

Gırnata Emirliği, y. 1037

Başkent

Gırnata (Granada)

Yaygın dil(ler)

Arapça, Berberi dilleri, Mozarapça, İbranice

Resmî din

İslam, Hristiyanlık, Yahudilik

Hükûmet

Monarşi

Emir

• 1013–1019
• 1019/20–1038
• 1038–1073
• 1073–1090

Tarihî dönem

Orta Çağ

• Kurtuba halifeliğin zayıflaması	1013
• Gırnata ve Mâleka olarak ikiye bölünmesi	1073
• Murâbıtlar tarafından fethedilmesi	1090
• Dağılışı	1090

Para birimi

Dirhem, Dinar

Öncüller

Ardıllar

Endülüs Emevî Devleti

Murâbıtlar

Günümüzdeki durumu

İspanya

Tarihçe

Köken ve kuruluş

Kuzey Afrika'da Mağrib-i Ednâ (Yakın Mağrib yada İfrikiye, günümüz Tunus) ile Mağrib-i Evsat (Orta Mağrib, günümüz Cezayir) bölgesine yerleşen Zîrîler, adını hanedan kurucusu [en]’den aldı. Biri 10. yüzyılda Kuzey Afrika’da (Kuzey Afrika Zîrîleri, 972-1148), diğeri 11. yüzyılın başında Endülüs’te olmak üzere iki devlet kurdular. Daha sonra Afrika'daki Zîrî topraklarına yine akrabaları tarafından üçüncü bir devlet, [en] (1015-1152) kuruldu.

Zîrî b. Menâden, Fâtımîler adına vali olarak görev yapıyordu. 936 yılında [en] (günümüzde harabe, Cezayir) adında yeni bir şehir kurdu. Burayı merkez yaptı ve mağrib'i (Orta ve yakın) vali olarak buradan yönetmeye başladı. Zîrî öldüğünde (971) oğlu [en] (h. 972-984) bu göreve Kayrevan'dan devam etti, ancak babasından farklı olarak, Fâtımîler adına mağribi bağımsız olarak yönetmeye başladı. Öldüğünde önce yerine oğlu [en] (h. 984-996) ve onun ölümü ile de Mansûr'un oğlu [en] (h. 996-1016) tahta oturdu. Yönetimin babadan oğula geçmesi Bulukkîn'in kardeşleri arasında huzursuzluğa sebep oldu.

Zâvî b. Zîrî (1013-1019)

Aralarında [en]'nin de bulunduğu çok sayıda kardeşi, Bulukkîn soyundan gelenler ve fiilen iktidarda olan torunu Bâdîs'i devirmek için bir isyan başlattı (999). Eşîr merkezli isyan kanlı bir şekilde bastırıldı ve Zâvî b. Zîrî hariç birçok kardeşi öldürüldü. Zâvî sağ kalanlarla birlikte batıya doğru kaçtı. Aralarında öldürülen kardeşi Mâksen’in iki oğlu Hubâse ve Habbûs da vardı. Amacı bir zamanlar Fâtımîler ve Zîrîler'in düşmanı olan Endülüs Emevi Devleti'ne sığınmaktı.

Halife II. Hişâm'ın (h. 976-1009) başveziri ( [en]) ve o dönemde Kurtuba Halifeliğinin fiili yöneticisi olan [en], Zâvî'yi sorun çıkaracak biri olarak gördü ve Endülüs'e göç etmesine izin vermedi. Ancak aynı yetkilere sahip olan oğlu [en] (h. 1002-1008), yetenekli komutanlara ihtiyaç duyduğu için Zâvî ve beraberindeki askerlerin Kurtuba'ya yerleşmesine izni verdi. Bu berberi askerler daha sonra el-Muzaffer'in ordusunda önemli bir güç haline gelecekti. Zîrîlerin aileleri ile birlikte göç ettiği tahmin edilmektedir.

Kurtuba Halifeliği, [en] (1009-1031) olarak bilinen bir dönemde önce parçalandı sonra yıkıldı. Zâvî başlangıçta diğer Berberi hanedanlarla birlikte 1010 ve 1013 yılları arasında [en]'nda yer aldı. Berberiler kuşatmanın sonunda Kurtuba'da kukla halife Süleyman el-Müstaîn'i desteklediler. Ancak kuşatma sırasında yaşanan katliamlar nedeniyle halk berberilere düşman oldu. Bunun üzerine Zâvî, diğer berberiler gibi Endülüs'ün başka bölgelerine yerleşme kararı aldı.

Yeni halife bu durumu dikkate alarak Endülüs'ün bazı bölgelerini berberiler arasında paylaştırdı. 1013'te Zâvî ve adamlarına İlbîre (Elvira) [en] (vilayet) verdi. [en]'in (Gırnata'nın son Zîrî emiri) kaleme aldığı et-Tibyân ʿani’l-ḥâdis̱eti’l-kâʾine bi’d-devleti Benî Zîrî fî Ġırnâṭa adlı hatıratında, tam tersini anlatarak yerel halkın kendilerini koruması için Zîrîleri davet ettiğini yazmaktadır. Tarihçi Hugh Kennedy, bir yandan Abdullah'ın hatıralarında Zîrî yönetimini meşrulaştırmaya çalıştığını belirtirken diğer yandan da bu anlatının akla yatkın olduğunu ifade etmektedir. Çünkü kendilerini korumaları için bazı Endülüs şehirleri, hükümdarları davet ettiğine dair birçok kayıt mevcuttur.

Bölgeye yerleştikten kısa bir süre sonra Zâvî, mevcut başkenti (Medînetü İlbîre, Atarfe yakınlarında bir yer) çok da uzak olmayan ve savunması daha kolay olan Gırnata'ya taşıdı. Gırnata o zamana kadar Darro (Hadarrû) nehrinin sağ kıyısında küçük bir yerleşim yeriydi. Zâvî'nin buraya yerleşmesi yeni bir şehrin ve 77 yıl süren bağımsız bir devletin kurulmasıyla sonuçlandı.

Ali b. Hammûd (h. 1016-1018) liderliğindeki Hammûdîler, Kurtuba’da Süleyman el-Müstaîn’i destekleyen en güçlü Berberi hanedanıydı. 1016 yılında el-Müstaîn’i devirdiler ve hilafeti ele geçirdiler. Zîrîler, Hammûdîler'e biat etti. 1018 yılında Ali b. Hammûd öldürüldü ve Emevi hanedanına mensup IV. Abdurrahman (h. 1018) yeni halife seçildi. Zîrîler yeni halifeyi tanımadılar ve Hammûdîlere bağlılığını sürdürdüler. IV. Abdurrahman, Zîrîleri itaat altına almak için [en] ancak başarısız oldu.

Zâvî 1019 yılında Kuzey Afrika'ya dönmek için Endülüs'den ayrıldı ve şehrin idaresini yeğeni [en]’a emanet etti. Tahtın varisi olduğunu iddia ederek, kardeşi [en]'in torunu [en]'in yerine geçmek istiyordu. Muiz (h. 1016-1062), çocuk yaşta tahta oturmuştu ve o sıralar amcası ile ilgili sorunları vardı. Muiz'in amcası [en] (h. 1014–1028) 1014'de Kayrevan'da bağımsızlığını ilan etmiş ve Zîrî topraklarında [en] devletini kurmuştu. Kuzey Afrika'ya dönen Zâvî'nin akibeti hakkında kesin bir bilgi yok ancak [en]'a göre yıllar sonra vebadan öldü. Abdullah b. Bulukkîn ise anılarında Kuzey Afrika'ya vardıktan kısa bir süre sonra zehirlendiğini iddia ediyor ancak her iki kaynak da onun ölüm tarihini hakkında bilgi vermiyor.

Yükseliş

Habbûs b. Mâksen el-Muzaffer (1019-1038)

11. yüzyılda Zîrîler tarafından Gırnata'da inşa edilen şehir surları, Albaicín mahallesi

Gırnata kadısı İbn Ebû Zemenîn ve kabilenin ileri gelenleri, Zavi'nin oğulları yerine, yeğeni [en]'ı emir olarak seçti.El-Muzaffer lakabını alan Habbûs'un hükümdarlığında (1019-1038) Gırnata Emirliği güçlendi ve Endülüs'ün en önemli siyasi güçlerinden biri haline geldi. Emirliği daha küçük eyaletlere bölerek orduyu yeniden yapılandırdı ve bu eyaletlerin her birine Zîrî ordusuna asker sağlayan bir Cund sistemi kurdu. Habbûs ayrıca Gırnata'da, günümüzde Albaicín (el-Beyyâzîn) mahallesinde bulunan bir hisar inşa ettirdi.

Habbûs, 1028-1029 yılları arasında Kabra (Cabra) ve Ceyyân (Jaén)'ı işgal ederek topraklarını kuzeye doğru genişletti, aynı zamanda doğudaki Meriye Emirliği üzerinde nüfuzunu da arttırdı. Gırnata'nın en büyük rakibi 'ydi, ancak erken dönemde güç dengesi, batıya birkaç askeri sefer düzenleyen Zîrîlerin lehineydi. Bu seferlerden birinde Habbûs; Gırnata, Meriye ve İsticce'deki Zenâte berberileri ile ittifak kurdu ve büyük bir ordu topladı. Bu ordu 30 Ağustos 1036'da doğrudan İşbiliye'ye saldırarak [en] mahallesini yakıp yıktıktan sonra yakındaki Hısnü'l-Kasr (Aznalcázar) ve Tuşâne (Tocina) şehirlerini işgal etti. Yahudi cemaatinden [en]’yi vezirliğe getirmesi ve emirliğin tüm işlerini ona devretmesi halk arasında tepkiye yol açtı. Habbûs öldüğünde geriye; eskiden İlbîre, Ceyyân ve Kabra vilayetlerininden ( [en]) oluşan bir emirlik bıraktı.

Bâdîs b. Habbûs (1038-1073)

Habbûs'un ölümü ile oğlu [en] (h. 1038-1073) tahta geçti ancak onun hükümdarlığı veraset sorunlarıyla başladı. Yeni hükümdarı belirleyecek olan meclis'in iki adayı vardı. Bazı Yahudi ve Berberî gruplar, Bâdîs’in kardeşi Bulukkîn’i desteklerken, Araplar ve vezir Samuel b. Nagrale (İsmail ibn Nağrîle), Bâdîs’in hükümdarlığını destekledi. Çok geçmeden muhalifler bu sefer de kardeşinin oğlu, Yıddîr ibn Hubâse'yi tahta getirmek istediler. Bunun için Bâdîs'e suikast planı yaptılar ama başarılı olamadılar. 1038 yılında Meriye emiri [es], bu iç anlaşmazlıklardan yararlanmaya çalıştı ve Habbûs ile imzaladığı ittifak anlaşmasını Bâdîs ile yenilemeyerek Gırnata'nın topraklarını işgal etti. Gırnata'nın kuzeyindeki el-Funt'a (Deifontes) kadar ilerlemeyi başardı ancak Bûnt yakınlarında Gırnata'dan gelen bir ordu tarafından yenilgiye uğratıldı. Züheyr el-Âmirî ve veziri İbn Abbas bu savaşta öldürüldü. Karşı saldırıya geçen Zîrîler kendi topraklarını kurtardı ve Meriye'ye ait bazı bölgeleri ilhak etti. Bu olaydan sonra Meriye birkaç yıl süreyle Gırnata'ya bağlı bir vasal devlet haline geldi.

1039 yılında İşbiliye ile bir dizi savaş gerçekleşti. İşbiliye emiri [en], Karmûne'yi işgal edince; Bâdîs, Karmûne (Carmona) ve Meriye (Almería) berberileri ile ittifak kurdu ve Karmûne'yi geri aldı. İsticce yakınlarındaki bir savaşta 'yi yenerek batı sınırında bir miktar toprak elde etti ve başka bir savaşta Ebü’l-Kāsım'ın oğlu İsmail'i yenerek öldürdü (1039). 1042 yılında İşbiliye'ye büyük bir sefer düzenledi ve savaşta Ebü’l-Kāsım'ı öldürdü. Zîrîler, bir zamanlar Kurtuba Halifeliği yapan ve Hammûdîler soyundan gelen, (Algeciras) emiri 'yi halife olarak tanıdı. Komşu berberi emirlerini de (Karmûne, Erkûş ve Mevrûr), halifeyi tanımaları için ikna etti. 1048 yılında bu berberiler, [en] yönetimindeki İşbiliye'yi kuşattı ama başarılı olamadılar. 1056'da Bâdîs, Mâleka'yı işgal ederek Hammûdî varlığına son verdi ve oğlu Bulukkîn b. Bâdîs'i vali olarak atadı. Bâdîs'in yönetiminde Gırnata, siyasi ve ekonomik olarak en güçlü dönemini yaşadı.

Habbûs ve Bâdîs'in hükümdarlık döneminde, [en] (Arapça) ya da Samuel ha-Nagid (İbranice) olarak da bilinen Yahudi bir yönetici giderek devletin en güçlü siyasi figürü haline geldi. İsmail, Kurtuba'da çok iyi bir eğitim gördü ve fitne olarak da adlandırılan iç savaşın başlamasıyla çoğu Kurtubalı gibi şehirden kaçtı. Önce Mâleka sonra Gırnata'ya yerleşti. 1020 yılında vergi toplama memuru olarak işe başladı sonra vezir katibi ve vezir yardımcılığına terfi etti. Habbûs zamanla birçok önemli sorumluluğu ona emanet etti. İsmail, emrinde çalışacak olan kişileri çoğunlukla Yahudilerden seçti. Habbûs’un ölümünden sonra seçimlerde Bâdîs’in yanında yer aldı ve bir suikast girişimi olacağı konusunda kendisini uyardı. Böylece Bâdîs'in en güvenilir danışmanı oldu. Bâdîs'in hükümdarlık döneminde ordu komutanı oldu ve vezirlik makamına getirildi.

İsmail öldüğünde (1056) vezirlik makamına oğlu Yusuf (Joseph) geçti, ancak babasının aksine siyasi becerilerden yoksundu. Zamanla saraya casuslar yerleştirdi ve olup bitenler hakkında her türlü bilgiye sahip oldu. Bâdîs'in veliaht oğlu Bulukkîn, Yusuf'tan kuşkulanıyordu. Yusuf bu durumun farkındaydı ve kendi sarayında verdiği bir akşam yemeğinde Bulukkîn'i zehirledi ve suçu başkalarına attı (1063). Artık Yusuf'un önünde bir engel kalmamıştı ve daha da hırslanarak kendi devletini kurmak istiyordu. 1066'da sınır komşusu (Almería) emiri [es] ile bir anlaşma yaptı. Meriye'yi yönetme karşılığında Gırnata'yı teslim edecekti. Yusuf'un planı, Meriye ordusu geldiğinde şehrin kapılarını açmaktı ancak Mu'tasım kararsız kaldı ve son anda ordusunu geri çekti. Yusuf'un planı açığa çıktığında halk ve diğer yöneticiler ayaklandı, Yusuf öldürüldü ve Yahudi nüfusuna karşı bir katliam gerçekleşti (1066).

Bu olaylardan sonra emirlik zayıfladı. Bu durumdan faydalanmak isteyen komşu ülkeler (İşbiliye ve Meriye) Gırnata'yı işgal etmek istedi ancak başarılı olamadılar.

Gerileme ve yıkılış

Abdullah b. Bulukkîn (1073-1090)

Bâdîs 1073'te öldüğünde torunu [en], meclis tarafından hükümdar seçildi. Abdullah tahta geçtiğinde 7 yada 9 yaşlarındaydı. Abdullah'ın nâibi, Gırnata'nın tek berberi kökenli veziri Sîmâce oldu. Abdullah'ın büyük kardeşi Temîm (Mâleka valisi), kardeşinin hükümdarlığını tanımadı ve Mâleka'da bağımsızlığını ilan etti. Hatta 1081-1082 yıllarında Temîm karadan ve denizden kardeşinin topraklarına saldırdı ama başarılı olamadı ve uzlaşmak zorunda kaldı.

Bu dönemde Endülüs'te Taifa'lar birbirleriyle savaşırken orduları zayıfladı ve askeri yardım alabilmek için kuzey İberya'nın Hristiyan krallarına başvurdular. En büyük desteği Kastilya ve Leon kralı VI. Alfonso verdi. Abdullah b. Bulukkîn'in anılarında anlattığı üzere Alfonso'nun ana stratejisi, tarafları (Gırnata ve İşbiliye) kışkırtmak, savaştırmak, zayıflatmak ve haraca ( [en]) bağlamak üzerine kuruluydu. Zîrîler, 1079 yılında yapılan [en]'nda İşbiliye kuvvetlerine karşı yenildi. Her iki tarafa da Kastilyalı şövalyeler yardım ediyordu ve İşbiliye'nin Kastilya birliğine daha sonra El Cid olarak bilinen Rodrigo Diaz de Vivar liderlik ediyordu. Gırnata'nın Kastilya birliğine ise [en] komuta ediyordu. Sürekli savaşların olması haraç ödenmesi anlamına geliyordu. Bu da halktan toplanacak vergilerin artması demekti ve zamanla huzursuzluğa neden oldu. Yüksek rütbeli memurlar ve valiler zaman zaman isyan çıkarmaya başladı. Meriye emiri Mu'tasım, Gırnata'nın bu zayıflığından faydalanarak, Zîrî valisi İbn Malhan'ın yardımıyla Beyyâse'yi (Baeza) geri aldı.

1080'lerde Alfonso'nun orduları Endülüs'e girdi ve toprak almaya başladı. Kuzey Afrika'daki Berberi Murâbıtlar hristiyan ilerleyişine müdahale etmek için 1086 yılında Endülüse geçti. Aynı yıl meydana gelen Zellâka Savaşı'nda Abdullah ve kardeşi Temîm, Yusuf bin Taşfin'in yanında yer aldı. Alfonso 1087 yılında [en] (Aledo) kalesini inşa ettirdi. Abdullah, 1089'da başarısız bir şekilde sonuçlanan Leyyit Kalesi kuşatmasında yine Murâbıtlar'ın yanında yer aldı. Bu olaydan sonra iki taraflı oynamaya karar veren Abdullah, hem VI. Alfonso'ya ödemeleri sürdürdü hem de Murâbıtlar'la iyi ilişkiler kurdu.

Bu haberi duyan Yusuf bin Taşfin, Gırnata'yı 8 Eylül 1090'da (10 Recep 483) ele geçirdi ve Abdullah’ı tahttan indirdi. Böylece emirlik fiilen sona ermiş oldu. Şehir halkı ve emrindeki askerler Murâbıtların tarafını tutunca Abdullah şehri savaşmadan teslim etti. Önce tutuklandı sonra Mağrib’in güneyindeki [en]’a (günümüz Fas) sürgüne gönderildi. Burada et-Tibyân ʿani’l-ḥâdis̱eti’l-kâʾine bi’d-devleti Benî Zîrî fî Ġırnâṭa adlı hatıratını kaleme aldı. Mâleka’daki kardeşi Temîm de Marakeş’e sürgün edildi ve burada öldü (1095).

Halk ve yönetim

Zîrî yönetimindeki Gırnata'nın farklı bir nüfus yapısı vardı. Siyasi gerilimler üç ana grup arasında yaşandı: Endülüs Arapları, Yahudi cemaati ve Sanhâce Berberileri. Bunların dışında Müvelledûn (İberya kökenli Müslümanlar), Kuzey Afrika'dan gelen diğer kabileler ve köleler (etnik olarak hem siyah hem de beyaz kökenli) vardı. Birçok insan muhtemelen fitne sırasında Kurtuba'dan kaçarak Gırnata'ya yerleşmişti. Ayrıca kayıtlarda 12. yüzyıla kadar varlığını sürdüren bir Hristiyan topluluğundan bahsedilmektedir.

Gırnata'ya ilk yerleşen Araplar çoğunlukla Emeviler döneminde Şam'dan getirilen askerler (Cund) oldu. Birçoğu 9. yüzyılın ikinci yarısında, İlbîre (Elvira) vilayetindeki Müvelledûn ile yaşadıkları anlaşmazlıklar nedeniyle İlbîre (Medînetü İlbîre) şehrinden Gırnata'ya yerleştirildiler. Sanhâce Berberileri (Zîrîler), 11. yüzyılda Gırnata'ya yerleştiklerinde, nüfus içinde azınlık olmalarına rağmen ordu ve yönetici sınıfının büyük bir kısmını oluşturdular. Abdullah b. Bulukkîn anılarında, Zîrîler Gırnata'ya ilk yerleştiklerinde nüfusun büyük bir kısmının Yahudilerden oluştuğunu anlatmaktadır.

Gırnata ilk olarak Zîrîler döneminde bir İslam şehri haline geldi ve İslami ilimler bu dönemden sonra gelişmeye başladı. Genel olarak ulema'nın çoğu Arap kökenli kişilerden çıkmaktaydı ve Berberi kökenli olanların sayısı azdı. Bu da berberilerin ilimle daha az ilgilendiklerini göstermektedir.

Gırnata'daki Zîrîler, Berberi geleneklerini sürdürdü. Örneğin, hanedan üyeleri arasından bir sonraki hükümdarı seçmekten sorumlu bir kabile meclisi vardı. Bu meclis hayati olaylarda karar da alabiliyordu. Bunun dışında kadınlar da yönetimde söz sahibiydi. Saray'da ve günlük hayatta Berberice konuşuluyordu.

Yahudiler

Zîrîler döneminde, sadece Gırnata'da değil tüm Endülüs'te Yahudi aristokrasisinin altın çağı yaşanmıştı.Sefarad Yahudileri on birinci yüzyıl Gırnata'sında siyasi ve kültürel zirvelerini yaşadılar. Hatta modern İsrail kurulana kadar bir daha görülmeyen bir olay yaşandı. Samuel ha-Nagid (İsmail ibn Nağrîle) adında bir Yahudi, Gırnata ordusunda komutan oldu. Bu dönemde Gırnata Yahudilerinin gücü ve statüsü sadece Endülüs'te değil, tüm İslam dünyasında benzersizdi.

Samuel ha-Nagid'in mensup olduğu Beni Nağrile (ya da Beni Nagrale) ailesi emirlik yönetiminde en yüksek makama ulaşırken, Beni Ezra ailesi de sanat ve bilime önem vererek mali destek sağlamıştır. Samuel, Kuzey Afrika ve Orta Doğu'daki Yahudi cemaatleriyle yakından ilgilendi, hediyeler gönderdi ve Yahudi Müslüman ayırımı yapmadan âlimlere para yardımında bulundu. Ayrıca Kudüs'e, asil bir erdem olarak kabul edilen, sinagoglara kutsal yağ temini için para gönderdi. Gırnata Yahudi cemaati, Lûsinâ (Lucena) şehri ile yakın temas halindeydi. Bu şehir Yahudilerden oluşuyordu ve Halakha (Yahudi hukuku) çalışmaları açısından en önemli merkez kabul ediliyordu. Samuel Yahudilik ve İslam üzerine iyi bir eğitim gördü. Talmud, Halakha ve İbranice gramer üzerine eserler yazdı. Eserlerini sadece İbranice değil bazen Aramice veya Arapça olarak da kaleme aldı. Ayrıca şiir yazıyordu.

Abdullah b. Bulukkîn anılarında Yahudi bir veziri neden tercih ettiklerini anlatmaktadır. Sebeplerden biri, sadakat açısından Yahudi bir aristokrata daha fazla güvenmeleriydi. Çünkü Samuel, bir zimmî (gayrimüslim) olarak Müslüman bir devlette en fazla vezirlik makamına yükselebiliyordu. Bu makamı kaybetmemek için Endülüs'lü bir Arap'tan daha sadık bir adaydı. Yahudi cemaati yaşlı patrikler tarafından yönetiliyordu ve aralarında zaman zaman siyasi çekişmeler yaşanıyordu. Habbûs b. Mâksen 1038'de öldüğünde; Samuel, Bâdîs'in tahta çıkmasını desteklerken başka bir Yahudi Yosef Ben Migash, Bâdîs'in kardeşi Bulukkîn'i destekliyordu. Bulukkîn kısa bir süre sonra ölünce, onu destekleyen Yahudi patrikler İşbiliye'ye kaçtı. Böylece Samuel, Gırnata'daki Yahudi patriklerin lideri oldu.

1066 katliamı ve ardından Murâbıtlar'ın gelişi, Gırnata'daki Yahudi cemaatinin nihai olarak dağılmasına yol açtı.Nasrîler yönetiminde (1238-1492) şehirde küçük ama önemli bir Yahudi azınlık varlığını sürdürdü. 1492'de Yahudiler [en] edildi.

Mimari

San José Kilisesi'nin çan kulesi, Granada. Zîrîler dönemine ait 11. yüzyılda inşa edilen bir caminin minaresinden dönüştürülmüştür

Endülüs'teki Taifa devletleri, Kurtuba hilafet dönemine ait mimari üslûbu devam ettirirken, başka ülkelerin mimarisini de entegre ettiler. Zîrîler hem erken Endülüs mimarisi hem de Kuzey Afrika'daki Hammâdîler mimarisinden etkilendi. Bugün Güney İspanya'da bulunan birçok yapı Zîrîler dönemine tarihlenmektedir.

Günümüzde artık varolmayan ve Zîrîler tarafından Gırnata'ya inşa edilen ilk saray, Saray Camii'si ve bu yapıya ait duvarlar (el-Kasabatü'l-kadîme, Eski Kale) Albaicín mahallesinin olduğu tepede yer alıyordu. Bâdîs'in mezarı Saray Camii'sinin içindeydi. Mahallenin en büyük sarnıcı [en] (Kral Sarnıcı), aslında bu kaleye su sağlamak için inşa edilmişti. Bugün Albaicín tepesi boyunca uzanan şehrin kuzey iç surları da bu döneme aittir. Şehrin giriş kapılarından İlbîre Kapısı (Puerta de Elvira), günümüzde [es] olarak bilinen kapı ve Yeni Kapı (Puerta Nueva, Arco de las Pesas) halen ayaktadır. Sebîke tepesinde yer alan [en] (Alcazaba) surları ilk olarak Zîrîler döneminde inşa edilmiştir. Daha sonra Nasrîler'in Elhamra'sına dahil edilmiş olsa da, orijinal Zîrî kalesinin izleri hala mevcuttur.

Eski kale hizasında, Darro (Hadarrû) Nehrine yakın Bañuelo (Hammam al-Yawza) hamamı yer almaktadır. Akademisyen [en]'a göre hamam 11. yüzyılda Zîrîler döneminde ( veya ) inşa edilmişti. Ancak yeni araştırmacılar hamam'ın 12. yüzyıl veya sonrasına ait olduğunu ileri sürmektedir.

Bañuelo hamamının karşı kıyısında, Darro nehri üzerinde Gırnata Kadısı Ali b. Muhammed b. Tevbe tarafından 1055 yılında yaptırılan ve Kantaratülkādî olarak bilinen köprü bugün [es] (kadı köprüsü) adıyla anılmaktadır. Köprünün sadece ayak kısmı günümüze ulaşmıştır.

Zîrîler dönemine ait Gırnata Ulu Camii'nin (el-Mescidü’l-câmi) bir zamanlar, Granada Katedrali'nin bulunduğu yerde olduğu düşünülmektedir. Bir Arapça tarih metninde minberinin 1055 yılında tamamlandığı yazmaktadır. Albaicín'de inşa edilen El-Murâbıtîn Camii'sinin sadece minaresi günümüze ulaşmıştır. Bu minare daha sonra San José Kilisesi'nin çan kulesi'ne dönüştürüldü.

Gırnata'nın haricinde, Mâleka el-kasaba'sı 11. yüzyılda Taifa döneminde inşa edildi ancak daha sonra Nasrîler döneminde önemli ölçüde değişikliğe uğradı. 11. yüzyıldan günümüze ulaşan az sayıdaki yapı muhtemelen şehri fethetmiş olan Zîrîler ve Hammûdîler tarafından inşa edilmişti.

Taifa Emirleri

Gırnata'yı dört Zîrî emir yönetmişti:

[en]: 1013–1019
[en]: 1019–1038, Zâvî'nin yeğeni
[en]: 1038–1073, Habbûs'un oğlu
[en]: 1073–1090, Bâdîs'in torunu

Galeri

Eski Kale'ye (el-Kasabatü'l-kadîme) ait surlar
Yeni Kapı (Puerta Nueva, Arco de las Pesas)
İlbîre Kapısı (Puerta de Elvira)
İlbîre Kapısı (Puerta de Elvira)
Monaita Kapısı
Monaita Kapısı
Aljibe del Rey (Sarnıç)
Bañuelo Hamamı
Puente del Cadí (Kadı köprüsü)
Puente del Cadí (Kadı köprüsü)

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Notlar

^ Zîrîler'den önce Gırnata'da, 9. yüzyılın ikinci yarısında, Kurtuba Emevi Emirliği'ndeki istikrarsızlık döneminin ardından bir [es] (tahkimat,kale) inşa edilmişti.

Atıflar

^ Zwartjes, Otto (2006). "Andalus". Versteegh, Kees (Ed.). Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics. Brill Academic Publisher. s. 58.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Bosworth, Clifford Edmund (2004). "The Zirids and Hammadids". The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Edinburgh University Press. ISBN .
^ ^a ^b ^c Tibi, Amin (1960–2007). "Zirids". Bearman, P.; Bianquis, Th.; Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill. ISBN .
^ The Art of Medieval Spain, A.D. 500-1200. [en], Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.). Metropolitan Museum of Art.
^ ^a ^b ^c ^d "Cumhur Ersin Adıgüzel, ZÎRÎLER, İslam Ansiklopedisi". 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2025.
^ Catlos, Brian A. (2014). Infidel Kings and Unholy Warriors: Faith, Power, and Violence in the Age of Crusade and Jihad (İngilizce). Farrar, Straus and Giroux. s. 27. ISBN .
^ Handler, Andrew (1974). The Zirids of Granada (İngilizce). University of Miami Press. ss. 8-14. ISBN .
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Kennedy, Hugh (1996). Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Routledge. ss. 141-142. ISBN .
^ ^a ^b ^c ^d ^e Rodgers & Cavendish 2021, ss. 11–15.
^ ^a ^b García-Arenal, Mercedes (2014). "Granada". Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Three. Brill. ISSN 1873-9830.
^ Sarr, Bilal (2016). "" Quand on parlait le berbère à la cour de Grenade " : quelques réflexions sur la berbérité de la taifa ziride (al-Andalus, XI e siècle)". Arabica. 63 (3/4). ss. 235-260. doi:10.1163/15700585-12341000. ISSN 0570-5398. JSTOR 24811785.
^ Sarr Marroco, Bilal (2007). "La granada zirí: una aproximación a través de las fuentes escritas, arqueológicas e historiográficas" (PDF). @rqueología y Territorio, 4. s. 167.
^ Carvajal López, José C. (2020). "Material culture". Fierro, Maribel (Ed.). The Routledge Handbook of Muslim Iberia (İngilizce). Routledge. ss. 490, 505 (see note 18). ISBN .
^ Viguera Molins 2013, s. 8.
^ Sarr, Bilal (2010). "La Granada prezirí (siglos viii-xi): ¿madīna, hiṣn o ǫal 'a ?". Villa 3. Histoire et archéologie des sociétés de la Vallée de L'Èbre. Méridiennes. Presses universitaires du Midi. ss. 381-40. ISBN .
^ ^a ^b Tibi, Amin (1960–2007). "Zāwī b. Zīrī". Bearman, P.; Bianquis, Th.; Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill. ISBN .
^ Catlos, Brian A. (2014). Infidel Kings and Unholy Warriors: Faith, Power, and Violence in the Age of Crusade and Jihad (İngilizce). Farrar, Straus and Giroux. s. 29. ISBN .
^ ^a ^b Sarr-Marroco 2021, s. 92.
^ "Abdülkerim Özaydın, BÂDÎS b. HABBÛS, İslam Ansiklopedisi". 3 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2025.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Sarr-Marroco 2021, s. 93.
^ ^a ^b Soravia, Bruna (2012). "A Portrait of the 'alim as a Young Man: The Formative Years of Ibn Hazm, 404/1013–420/1029". Adang, Camilla; Fierro, Maribel; Schmidtke, Sabine (Ed.). Ibn Hazm of Cordoba: The Life and Works of a Controversial Thinker (İngilizce). Brill. s. 47. ISBN .
^ [en]. Historia de España. 1999. Tomo VIII-I: Los Reinos de Taifas, pag. 50-51
^ "María Paz Torres Palomo, İBN HAZRÛN, İslam Ansiklopedisi". 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2025.
^ "Hakkı Dursun Yıldız, ABBÂDÎLER, İslam Ansiklopedisi". 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2025.
^ "Mehmet Özdemir, İBN ABBÂD, Ebü'l-Kāsım, İslam Ansiklopedisi". 13 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2025.
^ ^a ^b ^c Robinson, Cynthia (1992). "Arts of the Taifa Kingdoms". Dodds, Jerrilynn D. (Ed.). Al-Andalus: The Art of Islamic Spain. New York: The Metropolitan Museum of Art. ss. 49-52. ISBN .
^ ^a ^b Sarr-Marroco 2021, s. 94.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Catlos, Brian A. (2018). Kingdoms of Faith: A New History of Islamic Spain. New York: Basic Books. ss. 216-220. ISBN .
^ Kremp 1996, s. 248.
^ Kremp 1996, s. 244,248.
^ Kremp 1996, s. 249.
^ Kennedy, Hugh (1996). Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Routledge. s. 145. ISBN .
^ Sarr-Marroco 2021, s. 94-95.
^ Viguera Molins 2013, ss. 10–11.
^ ^a ^b Sarr-Marroco 2021, s. 96.
^ ^a ^b Sarr-Marroco 2021, s. 95.
^ "Mustafa Fayda, ABDULLAH b. BULUKKÎN, İslam Ansiklopedisi". 3 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025.
^ ^a ^b ^c Sarr-Marroco 2021, s. 97.
^ Viguera Molins 2013, s. 11.
^ Fierro & Ávila 2021, s. 186.
^ ^a ^b Rodgers & Cavendish 2021, s. 16.
^ Fierro & Ávila 2021, ss. 193–194.
^ Fierro & Ávila 2021, ss. 186, 194.
^ Fierro & Ávila 2021, ss. 186, 199.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Monferrer-Sala & Martínez-Delgado 2021, s. 221.
^ Fierro & Ávila 2021, ss. 187–190, 201.
^ Fierro & Ávila 2021, ss. 194–199.
^ ^a ^b García Sanjuán, Alejandro (2004). "Violencia contra los judíos: el pogromo de Granada del año 459 H/1066". Fierro, Maribel (Ed.). De muerte violenta: política, religión y violencia en al-Andalus. Madrid: [en]. s. 170. ISBN .
^ Monferrer-Sala & Martínez-Delgado 2021, s. 224.
^ "Eldar Hasanov, İBN NAĞRÎLE, İslam Ansiklopedisi". 15 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2025.
^ Rodgers & Cavendish 2021, s. 17.
^ Monferrer-Sala & Martínez-Delgado 2021, s. 223.
^ ^a ^b Monferrer-Sala & Martínez-Delgado 2021, s. 222.
^ Harvey, Leonard Patrick (1990). Islamic Spain, 1250 to 1500 (İngilizce). University of Chigaco Press. s. 14. ISBN .
^ Sarr, Bilal (2020). "The Nasrid Population and Its Ethnocultural Components". Fábregas, Adela (Ed.). The Nasrid Kingdom of Granada between East and West: (Thirteenth to Fifteenth Centuries) (İngilizce). Brill. s. 182. ISBN .
^ ^a ^b Barrucand & Bednorz 1992, s. 115.
^ ^a ^b Bush, Olga (2013). "Granada art and architecture". Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Three. The Encyclopaedia of Islam. Brill. ISSN 1873-9830.
^ Dodds, Jerrilynn D. (1993). The Art of Medieval Spain, A.D. 500-1200 (İngilizce). Metropolitan Museum of Art. s. 83. ISBN .
^ Erbil, Kadir (Haziran 2024). "Endülüs Zîrîlerinin Lideri Bâdîs b. Habbûs Kişiliği ve Mücadelesi". Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 29 (1). s. 107. Erişim tarihi: 4 Mart 2025.
^ ^a ^b ^c Barrucand & Bednorz 1992, s. 127.
^ Ruggles, D. Fairchild (2021). Bigelow, Anna (Ed.). Islam through Objects (İngilizce). Bloomsbury Publishing. s. 184. ISBN .
^ Cabanelas Rodríguez, Dario (1992). "The Alhambra: An Introduction". Dodds, Jerrilynn D. (Ed.). Al-Andalus: The Art of Islamic Spain. New York: The Metropolitan Museum of Art. ss. 127-128. ISBN .
^ ^a ^b "El Bañuelo". Patronato de la Alhambra y Generalife (İngilizce). Erişim tarihi: 5 Ekim 2020.
^ Historia de España: Rachel Arié. España musulmana: siglos VIII a XV (İspanyolca). Labor. 1980. ISBN .
^ ^a ^b Orihuela, Antonio (2021). "From the Private to the Public Space: Domestic and Urban Architecture of Islamic Granada". Boloix-Gallardo, Bárbara (Ed.). A Companion to Islamic Granada (İngilizce). Brill. s. 418. ISBN .
^ Marçais, Georges (1954). L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques. s. 329.
^ Rozúa, Juan Manuel Barrios (2002). Granada, historia urbana (İspanyolca). Editorial Comares. ISBN .
^ Coleman, David (2013). Creating Christian Granada: Society and Religious Culture in an Old-World Frontier City, 1492–1600 (İngilizce). Cornell University Press. s. 97. ISBN .
^ Arnold, Felix (2017). Islamic Palace Architecture in the Western Mediterranean: A History. Oxford University Press. s. 152. ISBN .

Referans

Barrucand, Marianne; Bednorz, Achim (1992). Moorish architecture in Andalusia. Taschen. ISBN .
Fierro, Maribel; Ávila, María Luisa (2021). "Islam in Medieval Granada: Muslim Population, Practices, and Places". Boloix-Gallardo, Bárbara (Ed.). A Companion to Islamic Granada (İngilizce). Brill. ss. 185-210. ISBN .
Rodgers, Helen; Cavendish, Stephen (2021). City of Illusions: A History of Granada (İngilizce). Oxford University Press. ISBN .
Monferrer-Sala, Juan Pedro; Martínez-Delgado, José (2021). "Christians and Jews in Islamic Granada: Presence, Influence, Power". Boloix-Gallardo, Bárbara (Ed.). A Companion to Islamic Granada (İngilizce). Brill. ss. 211-230. ISBN .
Sarr-Marroco, Bilal (2021). "The Founding of Madinat Gharnata by the Banu Ziri (5th/11th Century)". Boloix-Gallardo, Bárbara (Ed.). A Companion to Islamic Granada (İngilizce). Brill. ss. 81-98. ISBN .
Viguera Molins, María Jesús (2013). "La taifa de los Ziríes, primer reino de Granada. Constitución, dimensiones políticas de este Estado del siglo XI" (PDF). Andalucía en la Historia (İspanyolca), 40. ss. 8-11. ISSN 1695-1956. La taifa de Granada fue regida por los Ziríes —beréberes Sinhaya llegados desde Ifriqiya (actual Túnez) a principios del siglo XI— como mercenarios
Kremp, Martin (1996). Die Kleinkönige des islamischen Spanien. Texte zur Geschichte der Taifas des Andalus im 11. Jahrhundert (Almanca). Mediterranea, Frankfurt/Main. ISBN .

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Gırnata Emirliği (Tavaif-i Mülûk) ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.

Reinos Musulmanes
Los principales reinos de taifas
Hısn

[16] Zîrîler'den önce Gırnata'da, 9. yüzyılın ikinci yarısında, Kurtuba Emevi Emirliği'ndeki istikrarsızlık döneminin ardından bir [es] (tahkimat,kale) inşa edilmişti.

[1] Zwartjes, Otto (2006). "Andalus". Versteegh, Kees (Ed.). Encyclopedia of Arabic Language and Linguistics. Brill Academic Publisher. s. 58.

[Bosworth-2004-2] Bosworth, Clifford Edmund (2004). "The Zirids and Hammadids". The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Edinburgh University Press. ISBN .

[Tibi-2007b-3] Tibi, Amin (1960–2007). "Zirids". Bearman, P.; Bianquis, Th.; Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill. ISBN .

[Dodds2-4] The Art of Medieval Spain, A.D. 500-1200. [en], Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.). Metropolitan Museum of Art.

[ziriler-5] "Cumhur Ersin Adıgüzel, ZÎRÎLER, İslam Ansiklopedisi". 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2025.

[6] Catlos, Brian A. (2014). Infidel Kings and Unholy Warriors: Faith, Power, and Violence in the Age of Crusade and Jihad (İngilizce). Farrar, Straus and Giroux. s. 27. ISBN .

[7] Handler, Andrew (1974). The Zirids of Granada (İngilizce). University of Miami Press. ss. 8-14. ISBN .

[Kennedy-1996-8] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Kennedy, Hugh (1996). Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Routledge. ss. 141-142. ISBN .

[FOOTNOTERodgersCavendish202111–15-9] Rodgers & Cavendish 2021, ss. 11–15.

[Garcia-Arenal-2014-10] García-Arenal, Mercedes (2014). "Granada". Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Three. Brill. ISSN 1873-9830.

[11] Sarr, Bilal (2016). "" Quand on parlait le berbère à la cour de Grenade " : quelques réflexions sur la berbérité de la taifa ziride (al-Andalus, XI e siècle)". Arabica. 63 (3/4). ss. 235-260. doi:10.1163/15700585-12341000. ISSN 0570-5398. JSTOR 24811785.

[12] Sarr Marroco, Bilal (2007). "La granada zirí: una aproximación a través de las fuentes escritas, arqueológicas e historiográficas" (PDF). @rqueología y Territorio, 4. s. 167.

[13] Carvajal López, José C. (2020). "Material culture". Fierro, Maribel (Ed.). The Routledge Handbook of Muslim Iberia (İngilizce). Routledge. ss. 490, 505 (see note 18). ISBN .

[FOOTNOTEViguera_Molins20138-14] Viguera Molins 2013, s. 8.

[15] Sarr, Bilal (2010). "La Granada prezirí (siglos viii-xi): ¿madīna, hiṣn o ǫal 'a ?". Villa 3. Histoire et archéologie des sociétés de la Vallée de L'Èbre. Méridiennes. Presses universitaires du Midi. ss. 381-40. ISBN .

[Tibi-2007a-17] Tibi, Amin (1960–2007). "Zāwī b. Zīrī". Bearman, P.; Bianquis, Th.; Bosworth, C.E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W.P. (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill. ISBN .

[18] Catlos, Brian A. (2014). Infidel Kings and Unholy Warriors: Faith, Power, and Violence in the Age of Crusade and Jihad (İngilizce). Farrar, Straus and Giroux. s. 29. ISBN .

[FOOTNOTESarr-Marroco202192-19] Sarr-Marroco 2021, s. 92.

[badis-b-habbus-20] "Abdülkerim Özaydın, BÂDÎS b. HABBÛS, İslam Ansiklopedisi". 3 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2025.

[FOOTNOTESarr-Marroco202193-21] Sarr-Marroco 2021, s. 93.

[Soravia-2012-22] Soravia, Bruna (2012). "A Portrait of the 'alim as a Young Man: The Formative Years of Ibn Hazm, 404/1013–420/1029". Adang, Camilla; Fierro, Maribel; Schmidtke, Sabine (Ed.). Ibn Hazm of Cordoba: The Life and Works of a Controversial Thinker (İngilizce). Brill. s. 47. ISBN .

[Pidal-23] [en]. Historia de España. 1999. Tomo VIII-I: Los Reinos de Taifas, pag. 50-51

[HAZRÛN-24] "María Paz Torres Palomo, İBN HAZRÛN, İslam Ansiklopedisi". 17 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2025.

[abbadiler-25] "Hakkı Dursun Yıldız, ABBÂDÎLER, İslam Ansiklopedisi". 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2025.

[Ebü’l-Kāsım-26] "Mehmet Özdemir, İBN ABBÂD, Ebü'l-Kāsım, İslam Ansiklopedisi". 13 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2025.

[Robinson-1992-27] Robinson, Cynthia (1992). "Arts of the Taifa Kingdoms". Dodds, Jerrilynn D. (Ed.). Al-Andalus: The Art of Islamic Spain. New York: The Metropolitan Museum of Art. ss. 49-52. ISBN .

[FOOTNOTESarr-Marroco202194-28] Sarr-Marroco 2021, s. 94.

[Catlos-2018-29] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Catlos, Brian A. (2018). Kingdoms of Faith: A New History of Islamic Spain. New York: Basic Books. ss. 216-220. ISBN .

[FOOTNOTEKremp1996248-30] Kremp 1996, s. 248.

[FOOTNOTEKremp1996244,248-31] Kremp 1996, s. 244,248.

[FOOTNOTEKremp1996249-32] Kremp 1996, s. 249.

[33] Kennedy, Hugh (1996). Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. Routledge. s. 145. ISBN .

[FOOTNOTESarr-Marroco202194-95-34] Sarr-Marroco 2021, s. 94-95.

[FOOTNOTEViguera_Molins201310–11-35] Viguera Molins 2013, ss. 10–11.

[FOOTNOTESarr-Marroco202196-36] Sarr-Marroco 2021, s. 96.

[FOOTNOTESarr-Marroco202195-37] Sarr-Marroco 2021, s. 95.

[abdullah-b-bulukkin-38] "Mustafa Fayda, ABDULLAH b. BULUKKÎN, İslam Ansiklopedisi". 3 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2025.

[FOOTNOTESarr-Marroco202197-39] Sarr-Marroco 2021, s. 97.

[FOOTNOTEViguera_Molins201311-40] Viguera Molins 2013, s. 11.

[FOOTNOTEFierroÁvila2021186-41] Fierro & Ávila 2021, s. 186.

[FOOTNOTERodgersCavendish202116-42] Rodgers & Cavendish 2021, s. 16.

[FOOTNOTEFierroÁvila2021193–194-43] Fierro & Ávila 2021, ss. 193–194.

[FOOTNOTEFierroÁvila2021186,_194-44] Fierro & Ávila 2021, ss. 186, 194.

[FOOTNOTEFierroÁvila2021186,_199-45] Fierro & Ávila 2021, ss. 186, 199.

[FOOTNOTEMonferrer-SalaMartínez-Delgado2021221-46] Monferrer-Sala & Martínez-Delgado 2021, s. 221.

[FOOTNOTEFierroÁvila2021187–190,_201-47] Fierro & Ávila 2021, ss. 187–190, 201.

[FOOTNOTEFierroÁvila2021194–199-48] Fierro & Ávila 2021, ss. 194–199.

[Garcia_Sanjuan-2004-49] García Sanjuán, Alejandro (2004). "Violencia contra los judíos: el pogromo de Granada del año 459 H/1066". Fierro, Maribel (Ed.). De muerte violenta: política, religión y violencia en al-Andalus. Madrid: [en]. s. 170. ISBN .

[FOOTNOTEMonferrer-SalaMartínez-Delgado2021224-50] Monferrer-Sala & Martínez-Delgado 2021, s. 224.

[ibn-nagrile-51] "Eldar Hasanov, İBN NAĞRÎLE, İslam Ansiklopedisi". 15 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2025.

[FOOTNOTERodgersCavendish202117-52] Rodgers & Cavendish 2021, s. 17.

[FOOTNOTEMonferrer-SalaMartínez-Delgado2021223-53] Monferrer-Sala & Martínez-Delgado 2021, s. 223.

[FOOTNOTEMonferrer-SalaMartínez-Delgado2021222-54] Monferrer-Sala & Martínez-Delgado 2021, s. 222.

[55] Harvey, Leonard Patrick (1990). Islamic Spain, 1250 to 1500 (İngilizce). University of Chigaco Press. s. 14. ISBN .

[56] Sarr, Bilal (2020). "The Nasrid Population and Its Ethnocultural Components". Fábregas, Adela (Ed.). The Nasrid Kingdom of Granada between East and West: (Thirteenth to Fifteenth Centuries) (İngilizce). Brill. s. 182. ISBN .

[FOOTNOTEBarrucandBednorz1992115-57] Barrucand & Bednorz 1992, s. 115.

[Bush-2013-58] Bush, Olga (2013). "Granada art and architecture". Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (Ed.). Encyclopaedia of Islam, Three. The Encyclopaedia of Islam. Brill. ISSN 1873-9830.

[59] Dodds, Jerrilynn D. (1993). The Art of Medieval Spain, A.D. 500-1200 (İngilizce). Metropolitan Museum of Art. s. 83. ISBN .

[60] Erbil, Kadir (Haziran 2024). "Endülüs Zîrîlerinin Lideri Bâdîs b. Habbûs Kişiliği ve Mücadelesi". Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 29 (1). s. 107. Erişim tarihi: 4 Mart 2025.

[FOOTNOTEBarrucandBednorz1992127-61] Barrucand & Bednorz 1992, s. 127.

[62] Ruggles, D. Fairchild (2021). Bigelow, Anna (Ed.). Islam through Objects (İngilizce). Bloomsbury Publishing. s. 184. ISBN .

[63] Cabanelas Rodríguez, Dario (1992). "The Alhambra: An Introduction". Dodds, Jerrilynn D. (Ed.). Al-Andalus: The Art of Islamic Spain. New York: The Metropolitan Museum of Art. ss. 127-128. ISBN .

[Patronato_de_la_Alhambra_y_Generalife-64] "El Bañuelo". Patronato de la Alhambra y Generalife (İngilizce). Erişim tarihi: 5 Ekim 2020.

[65] Historia de España: Rachel Arié. España musulmana: siglos VIII a XV (İspanyolca). Labor. 1980. ISBN .

[Orihuela-2021-66] Orihuela, Antonio (2021). "From the Private to the Public Space: Domestic and Urban Architecture of Islamic Granada". Boloix-Gallardo, Bárbara (Ed.). A Companion to Islamic Granada (İngilizce). Brill. s. 418. ISBN .

[67] Marçais, Georges (1954). L'architecture musulmane d'Occident. Paris: Arts et métiers graphiques. s. 329.

[68] Rozúa, Juan Manuel Barrios (2002). Granada, historia urbana (İspanyolca). Editorial Comares. ISBN .

[69] Coleman, David (2013). Creating Christian Granada: Society and Religious Culture in an Old-World Frontier City, 1492–1600 (İngilizce). Cornell University Press. s. 97. ISBN .

[70] Arnold, Felix (2017). Islamic Palace Architecture in the Western Mediterranean: A History. Oxford University Press. s. 152. ISBN .