Hıristiyan Türkler

Hristiyan Türkler, Hristiyanlığı benimseyen etnik Türk halklarıdır. Hristiyan Türk halkları, özellikle Orta Asya ve Kafkasya bağlamında, Türk ve Hristiyan kültürel ve tarihi dinamiklerinin bir kesişimini temsil etmektedir. Tarihsel olarak bu kategorinin en belirgin grubunu Bulgarlar oluşturmaktaydı. Şu anda, başlıca Hristiyan-Türk halkları arasında Çuvaşistan'daki Çuvaşlar, Moldova'daki Gagavuzlar (Gökoğuz ) ve Saha Cumhuriyeti'ndeki Yakutlar bulunmaktadır. Çuvaş ve Gagauzların büyük çoğunluğu Doğu Ortodoks Hristiyanlarıdır.

Bulgarlar, 5. ve 7. yüzyıllar arasında Pontus-Hazar bozkırlarında ve Volga bölgesinde gelişen yarı göçebe Türk savaşçı kabileleriydi. Bunlar Volga-Ural bölgesinde göçebe atlılar olarak bilinirdiler, ancak bazı araştırmacılar etnik kökenlerinin Orta Asya'ya kadar uzandığına inanıyor. Bulgarlar, erken Orta Çağ döneminde, 10. yüzyıl civarında Hristiyanlığa geçtiler. I. Boris Han (h. 852-889 döneminde), 865'te resmen Hristiyanlığı benimsediler ve 879'da Doğu Ortodoksluğunu benimsediler. Hristiyan kimlikleri, komşu devletlerle kültürel ve siyasi ilişkilerini önemli ölçüde etkileyen Bizans ve yerel Doğu ıristiyan geleneklerinin bir karışımı tarafından şekillendirildi.

9. ve 14. yüzyıllar arasında, sıklıkla Nesturi Kilisesi olarak da adlandırılan Doğu Kilisesi, önde gelen bir Türk kabilesi olan Naymanlar da dahil olmak üzere Türk halkları arasında önemli bir varlığa sahipti. 9. ve 14. yüzyıllar arasında coğrafi kapsam bakımından dünyanın en büyük Hristiyan mezhebini temsil ediyordu ve Orta Çağ'da Latin Katolikliği ve Yunan Ortodoksluğu ile birlikte Avrasya'nın üç büyük Hristiyan gücünden biriydi.Akdeniz'den bugünkü Irak ve İran'a, Hindistan'a (Kerala'daki Aziz Thomas Süryani Hristiyanları), Orta Asya'daki Moğol hanlıklarına ve Türk kabilelerine; Tang Hanedanlığı döneminde (7.-9. yüzyıllar) Çin'e kadar uzanan bir coğrafyada piskoposluklar ve topluluklar kurdular. Bu dönem, Kilise'nin etkisinin Orta Asya'ya ve ötesine doğru önemli ölçüde genişlediği bir dönemdi. Hatta Yuan hanedanlığı döneminde Gaochang'da yeniden canlandı ve Sincan'da genişledi. Bölgede İslam'ın yükselişi ve Moğol gücünün azalması, Doğu Kilisesi'nin Orta Asya'da zulüm görmesine ve sonunda ortadan kaybolmasına katkıda bulundu.

19. yüzyılda Rus İmparatorluğu sınırları içindeki çok sayıda Türk topluluğu, örneğin Nağaybaklar, Çuvaşistan'daki Çuvaşlar ve Saha Cumhuriyeti'ndeki Yakutlar, giderek Rus yaşam tarzını benimsediler. Bu toplulukların birçoğu, imparatorluğun bu dönemdeki daha geniş kültürel ve dini etkilerini yansıtacak şekilde toplu halde Rus Ortodoks Hristiyanlığına geçti.Nağaybäkların çoğu Hristiyandır ve büyük ölçüde 18. yüzyılda din değiştirmişlerdir.

Hristiyan Türk halkları

Günümüzde başlıca Hristiyan Türk halkları arasında Çuvaşistan'ın Çuvaşları, Moldova'nın Gagavuzları (Gökoğuz ) ve Saha Cumhuriyeti'nin Yakutları bulunmaktadır. Çuvaş ve Gagauzların büyük çoğunluğu Doğu Ortodoks Hristiyanlarıdır .

Çuvaşlar

Vvedensky Katedrali, Çuvaş toplumu için önemli bir kilisedir

Çuvaş halkı, İdil-Ural (Volga-Ural) bölgesinden Sibirya'ya kadar uzanan bir alanda yaşayan, Ogurların bir kolu olan Türk halkıdır. Çoğunluğu Çuvaşistan ve çevresinde yaşamaktadır, ancak Çuvaş topluluklarına Rusya Federasyonu'nun her yerinde rastlanabilir. Türk dilleri ailesindeki diğer dillerden bin yıldan fazla bir süre önce ayrılan Çuvaşçayı konuşmaktadırlar. İnançlı Çuvaşların çoğunluğu Doğu Ortodoks Hristiyanlardan oluşurken, azınlıkta kalan bir grup ise Sünni İslam veya Vattisen Yaly inancına sahiptir. Rusya'da yaşayan Çuvaşların geleneksel dini, birçok eski Türk kavramını içermekle birlikte, Zerdüştlük, Hazar Yahudiliği ve İslam'la da bazı ortak unsurlar taşımaktadır. Çuvaşların çoğu 19. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Ortodoks Hristiyanlığına geçtiler ve bu da onların festival ve ayinlerinin Ortodoks Hristiyan uygulamalarıyla uyumlu hale getirilmesine ve geleneksel uygulamaların Hristiyan uygulamalarıyla değiştirilmesine yol açtı. Buna rağmen Çuvaşların bir azınlığı atalarının inançlarını sürdürmeye devam etmektedir.

Gagavuzlar

Gagauzya'daki Aziz John Baptist Katedrali, Gagauz topluluğu için merkezi bir kilise görevi görmektedir

Gagavuzlar, güney Moldova'ya (Gagavuzya, Taraclia Bölgesi, Basarabeasca Bölgesi ) ve güneybatı Ukrayna'ya (Budjak ) özgü bir Türk halkıdır. Gagauzlar çoğunlukla Doğu Ortodoks Hristiyanlardır. Gagavuz terimi, Balkanlarda yaşayan ve Balkan Gagavuz Türkçesinden ayrılmış bir dil olan Gagavuz dilini konuşan Türk topluluklarının toplu adlandırması olarak da sıklıkla kullanılmaktadır. Türk tezi iki ana alt gruba ayrılır. Birincisi, Gagavuzların, kuzeyden güneye Bulgaristan'a göç eden ve burada Oğuz Türkleriyle karışan Peçenekler ve Kumanlar'ın torunları olduğunu ileri sürmektedir. Bu teori onların Hristiyan inançlarını açıklayabilir; ancak, yalnızca Batı Oğuzca olan ve bir Türk lehçesi olarak sınıflandırılan Gagauz dilinde Kıpçak kökenine dair hiçbir işaretin olmadığını belirtmek önemlidir. İkinci alt grup ise tamamen Oğuz kökenli olduğunu ileri sürmektedir. 13. yüzyılda Anadolu'dan gelen bir grup Selçuklu Türkünün Bizans İmparatorluğu'na göç ettiğini, Hristiyanlığı benimsediğini ve Bizans İmparatoru tarafından günümüzde Bulgaristan ve Romanya sınırları içinde bulunan Dobruca bölgesine yerleştirildiğini ileri sürmektedir.

Ortodoks Gagauzların büyük çoğunluğu Rus Ortodoks Kilisesi'ne bağlı olan Moldova Ortodoks Kilisesi'ne (resmi olarak Kişinev ve Tüm Moldova Metropolitliği olarak bilinir) mensuptur. 1930'lardan 21. yüzyıla kadar Türk Ortodoks Patrikhanesi'ni Besarabya'daki etnik olarak Türk kökenli Rum Ortodoks Gagauz azınlığıyla bağlamak için bir dizi girişimde bulunuldu. Gagavuzlar Hristiyan oldukları halde İslami terimlere dilde sıkça rastlanılmaktadır.

Kreşinler

Tikhvinskaya Kilisesi Kazan, Kreşen topluluğu için önemli bir kilisedir

Kreşinler, çoğunluğu Ortodoks Hristiyanlardan oluşan Volga Tatarlarının bir alt grubudur. 1552'de Rus yetkililer tarafından Müslüman Tatarların Hristiyanlaştırılması politikası başlatıldı ve bu durum " Hristiyanlaşmış Tatarlar" olarak da bilinen Kreşenlerin ( keräşen / keräşennär) ortaya çıkmasına neden oldu. 16. yüzyılda Korkunç İvan, birçok İdil Tatarını zorla Hristiyanlaştırdı ve daha sonraki Rus yöneticiler ve Ortodoks din adamları tarafından 18. yüzyılın ortalarına kadar sürecek bir zulüm ve zorla din değiştirme dalgası başlattı. Kreşin Tatarları, Volga-Ural bölgesinin büyük bölümünde yaşamaktadırlar. Bugün Ruslar ve diğer Tatar grupları arasında asimile olma eğilimindeler.

Sovyet döneminde, Kreşinlerin etnogenezi için alternatif bir versiyon ortaya çıktı; buna göre atalarının Volga Bulgaristanı zamanında gönüllü olarak Hristiyanlığı benimsedikleri ileri sürüldü. Tarihçi Kreşin Tatarlarının köklerini Keraitlere bağlamaktadır.

16. ve 17. yüzyıllarda Kreşinlerin dini ve eğitimsel altyapısı oldukça zayıftı. Ancak 18. yüzyılda Kreşinlere birçok ayrıcalık tanındı ve tesisler inşa edildi. İlk Tatar din değiştirme okulu 1863'te, ilk ilahiyat okulu ise 1872'de kuruldu.

Diğer Hristiyan Türk halkları

Rusya'da yaşayan yerli bir Türk halkı olan Nağaybekler, büyük ölçüde Hristiyandır ve 18. yüzyılda büyük ölçüde Hristiyanlığa geçmiştir. 19. yüzyılda birçok Hakas da Rus yaşam tarzını benimsedi ve çoğu toplu olarak Rus Ortodoks Hristiyanlığına geçti.

Türkçe konuşan Hristiyan gruplar

Konya yakınlarındaki Sille'de bulunan eski Rum Ortodoks Aya Eleni Kilisesi'nin girişinde Karamanlı Türkçesi ile yazılmış bir yazıt

Karamanlılar veya Karamanlı Rumlar olarak da bilinen, Anadolu'daki Karaman bölgesine özgü, geleneksel olarak Türkçe konuşan Yunan Ortodoks bir halktır. Bazı akademisyenler geleneksel olarak Karamanlıları Türkçe konuşan Yunanlılar olarak kabul ederler, ancak tam etnik kökenleri tartışmalıdır; bunlar, dilsel olarak Türkleştirilmiş Bizans Yunanlılarının veya Karamanlılara yerleşen Hristiyan Türk askerlerinin torunları olabilirler. Karamanlılar, 1923 yılında Yunanistan ile Türkiye arasında yapılan nüfus mübadelesi sırasında Anadolu'yu terk etmek zorunda kalmışlardır. Bugün nüfusun büyük çoğunluğu Yunanistan'da yaşamakta ve Yunan toplumuna tam anlamıyla entegre olmuş durumdadır.

Urumlar, Kırım'da yaşayan ve Türkçe konuşan birkaç farklı kabilelerden oluşan Yunan Ortodoks haklarıdır. Urum kimliğinin ortaya çıkışı ve gelişimi 13. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar sürmüştür.

Kafkasya Rumları

Kafkasya Rum din adamı ve toplum liderleri

Kafkasya Rumları veya daha yaygın olarak Transkafkasya ve Rus Küçük Asya Rumları olarak bilinen halk, günümüzde güneybatı Rusya, Gürcistan ve kuzeydoğu Türkiye'yi kapsayan Kuzey Kafkasya ve Transkafkasya'da yaşayan etnik Rumlardır. Bunlara özellikle Pontus Rumları dahildir, ancak bugün Rus Kuzey Kafkasya'sı ve eski Rus Kafkasya eyaletleri Batum Oblastı ve Kars Oblastı'nı da içeren çok daha geniş bir bölgeye yayılmışlardı. Gürcistan'a yerleşen çok sayıda Kafkasyalı Rum, Urum (Türkçe'de '[Bizans] Romalılar' anlamına gelen kelimeden) olarak anılmaya başlandı ve Pontus Rumcası, Gürcüce ve Ermenice kelime dağarcığının büyük bir karışımı olan bir Türk lehçesi konuşuyorlardı. Yerel Yunan efsanesine göre, Osmanlı yönetimine karşı isyanlarının bastırılmasının ardından, Türkçe konuşan ancak Hristiyan Ortodoks Kafkas Rumlarına, Sultan I. Selim tarafından İslam'ı kabul edip ana dilleri olan Yunancayı kullanmaya devam etmişler ya da Türkçe konuşaarak Hristiyan Ortodoks inançlarını korumaktadırlar. I. Selim, 1512'de padişah olmadan önce, annesi Gülbahar Hatun'un da etkisiyle kısmen Pontus Rum kökenli olduğundan, Trabzon bölgesinde bulunuyordu.

Azınlıklar

Azerbaycan'da

Alexander Kasimovich Kazembek, önde gelen bir Azerbaycanlı Hristiyandı

Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki bazı Azerbaycanlıların, Doğu Kafkasya bölgesinde yer alan kadim bir ülke olan Kafkas Albanyası sakinlerinden ve bölgeye yerleşen çeşitli İranlı halklardan geldiğine inanılmaktadır. Tekrarlanan istilalar ve göçler nedeniyle yerli Kafkas nüfusunun, ilk önce Persler gibi İranlı halklar ve daha sonra Oğuz Türkleri tarafından kültürel ve dilsel olarak yavaş yavaş asimile edilmiş olabileceğine dair kanıtlar olduğunu iddia ediyorlar.

Azerbaycan Cumhuriyeti'nde Hristiyan Azerbaycanlıların sayısı yaklaşık 5.000 kişidir ve çoğunluğu yeni din değiştirenlerden oluşmaktadır. Son yıllarda İran'daki bazı Azerbaycanlılar, kesinlikle yasak olan ve hapis cezasıyla sonuçlanabilmesine rağmen Hristiyanlığa geçmektedir.

Orta Asya'da

2009 yılı ulusal nüfus sayımına göre 39.172 etnik Kazak Hristiyandır (Toplam Kazak nüfusunun %0,38'ini oluşturmakta). 2015 yılında yapılan bir araştırmaya göre Kırgızistan'da Müslüman kökenli yaklaşık 19.000 Hristiyan yaşıyor, ancak bunların hepsi Kırgızistan vatandaşı değil. Diğer bilim insanları, Müslüman Kırgızların Hristiyanlığa geçen toplam sayısının 25.000 ile 50.000 arasında olduğunu tahmin etse de hükûmet bu rakamı tartışıyor. Müslüman Kırgızların Hristiyanlığa geçmelerinin kesin sayıları değişmektedir ancak bilim insanları arasında genel olarak 20.000 civarında bir tahmin kabul edilmektedir. 2015 yılında yapılan bir araştırma, çoğunluğu bir tür Evanjelik veya Protestan topluluğuna mensup yaklaşık 10.000 Müslüman Özbek'in Hristiyanlığa geçtiğini tahmin ediyor. 2009 yılı ulusal nüfus sayımına göre Kazakistan'daki Özbeklerin 1.794'ü Hristiyandır. Rusya'da misyonerler aracılığıyla Doğu Ortodoksluğuna geçen bazı uzun süreli Özbek işçiler var.

Irak'ta

Irak Türkmenlerinin küçük bir azınlığı Katoliktir, sayılarının yaklaşık 30.000 olduğu tahmin edilmektedir. Bunlar ile karıştırılmamalıdır. Türkmen İncil Ortaklığı, Yeni Ahit'i Irak Türkmen lehçesine çevirdi ve 2021 yılında 2.000 kopyasını basıp dağıttı

Türkiye'de

İzmir'deki St. John the Evangelist Anglikan Kilisesi, etnik Hristiyan Türk toplumu için önemli bir kilisedir.

Türkiye'de yaklaşık 10.000 kişilik bir etnik Türk Protestan Hristiyan topluluğu bulunmaktadır.Milliyet gazetesi 2003 yılında 35.000 Türk Müslümanın Hristiyanlığa geçtiğini iddia etmişti. 2015 yılında yapılan bir araştırmaya göre ülkedeki Hristiyanların yaklaşık 4.500'ü daha önce Müslümandı. Diğer kaynaklar, Hristiyanlığa geçen Türklerin (çoğu gizli ibadet edenlerdi) sayısının 4.000-6.000 arasında olduğunu veya bu sayılardan daha fazla olduğunu tahmin ediyor. Türkiye'de yasal olarak korunan birçok önemli ve büyük Protestan kilisesi ve ibadethanesi olmasına rağmen, bunların çoğu İstanbul, İzmir, Ankara ve Bursa olmak üzere 4 büyük şehirde bulunmaktadır.

Önemli etnik Türk Hristiyanlar arasında Katolik Kilisesi'nin Türk din adamları Paul Mulla, Antuan Ilgıt ve ; gazeteci Nazlı Tolga; opera sopranosu Leyla Gencer ; bilim insanı ve ekonomist ; yazar ve aktivist Rabia Kazan Tunç İlkin gibi isimler yer almaktadır

Hristiyan Türk kiliseleri

İstanbul Galata'daki Otosefal Türk Ortodoks Patrikhanesi'nin merkezi olan Meryem Ana Kilisesi'nin girişi

Otosefali Türk Ortodoks Patrikhanesi veya yaygın adıylaTürk Ortodoks Kilisesi Türkiye merkezli, Türkçe konuşan Doğu Ortodoks Hristiyanlarından gelen, tanınmayan otosefal bir Doğu Ortodoks örgütüdür. 1922 yılında patrik olan ve Papa Eftim I adını alan Pavlos Karahisarithis tarafından Kayseri'de kurulmuştur.

1922'de Türk yanlısı bir Doğu Ortodoks grubu olan Havza Ortodoks piskoposu ve bir dizi başka cemaatin desteğiyle kurulmuştur.

15 Eylül 1922'de Anadolu Türk Ortodoks Genel Cemaati'nin taraftarı olan Pavlos Karahisarithis tarafından Kayseri'de Anadolu Otosefal Ortodoks Patrikhanesi kuruldu. 6 Haziran 1924'te Galata'daki Meryem Ana Kilisesi'nde yapılan bir konferansta, Türk Ortodoks Patrikhanesi'nin merkezinin Kayseri'den İstanbul'a taşınmasına karar verildi. Aynı oturumda, Meryem Ana Kilisesi'nin Türk Ortodoks Kilisesi'nin yeni Patrikhanesi'nin merkezi olmasına da karar verildi.

1930'lardan 21. yüzyıla kadar Türk Ortodoks Patrikhanesi'ni Besarabya'daki etnik olarak Türk kökenli, Rum Ortodoks Gagauz azınlığıyla bağlamak için bir dizi girişimde bulunuldu. Benzer bir proje, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın Ekim 2018'de Moldova Cumhuriyeti'ni ziyaret edip Gagavuz Özerk Bölgesi'ni gezmesiyle birlikte hayata geçirilmişti.

Azizler

• Bulgaristan Kralı I. Boris
• Andrey Bogolyubski
• Ahmet Hattat

Ayrıca bakınız

• Otosefal Türk Ortodoks Patrikhanesi
• Johannes Avetaranian, aslen Türkiye'de bir molla iken İslam'dan Hristiyanlığa geçmiştir.
• Türkopol
• Türk halkları

Kaynakça

1. ^ ^{a b} Lipka, Michael (22 Mayıs 2022). "The Gagauz: 'Christian Turks' between two worlds". TRT World. 6 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
2. ^ ^{a b c d} "The Gagauz Between Christianity and Turkishness" (PDF). Georgia State University. 7 Mart 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. What makes the Gagauz different from the other Turkish groups in the Balkan countries is the fact that they are Orthodox Christians. 
3. ^ Gi︠u︡zelev, Vasil (1979). The Proto-Bulgarians: Pre-history of Asparouhian Bulgaria text. ss. 15, 33, 38. 
4. ^ Hyun Jin Kim (2013). The Huns, Rome and the Birth of Europe. Cambridge University Press. ss. 58-59, 150-155, 168, 204, 243. ISBN . 
5. ^ ^{a b} Waldman, Carl; Mason, Catherine (2006). Encyclopedia of European Peoples. Infobase Publishing. s. 108. ISBN . 1 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
6. ^ Winkler, Dietmar (2009). Hidden Treasures And Intercultural Encounters: Studies On East Syriac Christianity In China And Central Asia. LIT Verlag Münster. ISBN . 
7. ^ "景教艺术在西域之发现". 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
8. ^ "唐代中围景教与景教本部教会的关系" (PDF). 30 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
9. ^ "景教在西域的传播". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
10. ^ "新闻_星岛环球网". 30 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
11. ^ "7–11 世紀景教在陸上絲綢之路的傳播" (PDF). 30 Aralık 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2011. 
12. ^ ^{a b} Stepanoff, Charles (January 2013). "Drums and virtual space in Khakas shamanism". Gradhiva. 17 (1): 144-169. doi:10.4000/gradhiva.2649. Erişim tarihi: free.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= ()
13. ^ Akiner, Shirin (1986). Islamic Peoples Of The Soviet Union (İngilizce). Routledge. s. 100. ISBN . 
14. ^ ^{a b} Cole, Jeffrey (2011). Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia (İngilizce). ABC-CLIO. s. 74. ISBN . 
15. ^ "Chuvash". UK English Dictionary. Oxford University Press. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
16. ^ Menz, Astrid (2006). "The Gagauz". Kuban, Doğan (Ed.). The Turkic speaking peoples. Prestel. ISBN . 
17. ^ "Searching for the Origin of Gagauzes: Inferences from Y-Chromosome Analysis" (PDF). Medgenetics.ru. 2009. 5 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Ocak 2018. 
18. ^ Akiner, Shirin (1986). Islamic peoples of the Soviet Union: with an appendix on the non-Muslim Turkic peoples of the Soviet Union: an historical and statistical handbook. 2nd. Londra: KPI. ss. 431-432. ISBN . 
19. ^ Danier R. Brower; Edward J. Lazzerini (2001). Russia's Orient: Imperial Borderlands and Peoples, 1700-1917. Indiana University Press. s. 271. ISBN . 
20. ^ Yemelianova, Galina M. (2002). Russia and Islam: A Historical Survey. Palgrave. ss. 36-41. ISBN . 
21. ^ Bennigsen, Alexandre (1986). Muslims of the Soviet empire : a guide. Wimbush, S. Enders. Bloomington: Indiana University Press. s. 234. ISBN . 
22. ^ Akiner, Shirin (1986). Islamic Peoples Of The Soviet Union (İngilizce). Routledge. s. 100. ISBN . 
23. ^ ^{a b} Ilıcak & Varjabedian 2021: "Turkophone Greeks are called Karamanli Greeks or Karamanlides, and their language and literature is called Karamanli Turkish or Karamanlidika, but the scholarly literature has no equivalent terms for Turkophone Armenians."
24. ^ Erol, Merih (2015). Greek Orthodox Music in Ottoman Istanbul: Nation and Community in the Era of Reform (İngilizce). Indiana University Press. s. 6. ISBN . In the bilingual and bi-musical song anthologies published by the Karamanli Greeks of Anatolia, Turkish melodies were transcribed in the reformed Byzantine notation, and Turkish texts were printed in Greek script. 
25. ^ Yildirim, Onur (2007). Diplomacy and Displacement: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 (İngilizce). Routledge. s. 62. ISBN . Here the term "Christians" should be read as referring specifically to the remaining Armenian groups and perhaps Karamanli Greeks in the interior of Anatolia, who had not yet been displaced. 
26. ^ Nagel Publishers (1968). Turkey. Nagel. s. 615. OCLC 3060049. The Karaman region was for a long time inhabited by Turkish-speaking Orthodox Greeks who wrote Turkish in the Greek script. These Greeks are called Karamanians. 
27. ^ Daly, Michael (1988). "The Turkish legacy: an exhibition of books and manuscripts to mark the fiftieth anniversary of the death of the founder of the Turkish Republic, Mustafa Kemal Atatürk". Bodleian Library: 40. ISBN . … a large number of works were printed in Turkish using the Greek and Armenian alphabets. These were intended for those ethnic Greeks and Armenians who, while retaining their religious allegiance to their respective churches, had lost all knowledge of their own languages and had been assimilated linguistically by their Muslim Turkish neighbours. Turcophone Greeks were known as Karamanlides, after the province of Karaman where many of them lived, although there were also large communities in Istanbul and in the Black Sea region, and printed or manuscript works in Turkish using the Greek alphabet are known as Karamanlidika. 
28. ^ Mackridge, Peter (2010). Language and National Identity in Greece, 1766-1976. OUP Oxford. s. 64. ISBN . 
29. ^ Sourdel, D. (1959). "V. MINORSKY, A History of Sharvan and Darband in the 10th–11th centuries, 1 vol. in-8°, 187 p. et 32 p. (texte arabe), Cambridge (Heffer and Sons), 1958". Arabica. 6 (3): 326-327. doi:10.1163/157005859x00208. ISSN 0570-5398. 
30. ^ Istorii︠a︡ Vostoka : v shesti tomakh. Rybakov, R. B., Kapit︠s︡a, Mikhail Stepanovich., Рыбаков, Р. Б., Капица, Михаил Степанович., Institut vostokovedenii︠a︡ (Rossiĭskai︠a︡ akademii︠a︡ nauk), Институт востоковедения (Rossiĭskai︠a︡ akademii︠a︡ nauk). Moskva: Izdatelʹskai︠a︡ firma "Vostochnai︠a︡ lit-ra" RAN. 1995–2008. ISBN . OCLC 38520460. 
31. ^ "5,000 Azerbaijanis adopted Christianity" (Rusça). Day.az. 7 Temmuz 2007. 12 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2012. 
32. ^ "Christian Missionaries Becoming Active in Azerbaijan" (Azerice). Tehran Radio. 19 Haziran 2011. 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2012. 
33. ^ "Three Iranian-Azeri Christians Arrested; Their Fate Unknown". www.christiantelegraph.com. 6 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
34. ^ Malinowska, Theresa (9 Mayıs 2009). "The cost of religious conversion in Iran – Theresa Malinowska". The Guardian. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
35. ^ (Rusça). Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan https://web.archive.org/web/20130612063733/http://www.stat.kz/news/Pages/n2_12_11_10.aspx. 12 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2013.  Eksik ya da boş |başlık= ()
36. ^ ^{a b} Johnstone, Patrick; Miller, Duane Alexander (2015). "Believers in Christ from a Muslim Background: A Global Census". IJRR. 11 (10): 1-19. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2015. 
37. ^ Akçalı, Pınar (2013). Politics, Identity and Education in Central Asia: Post-Soviet Kyrgyzstan. Routledge. ISBN . 
38. ^ Johnstone, Patrick; Miller, Duane Alexander (2015). "Believers in Christ from a Muslim Background: A Global Census". IJRR. 11 (10): 1-19. CiteSeerX live $2 |citeseerx= değerini kontrol edin (). 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2015. 
39. ^ Kemper, Michael (2019). Russia's Islam and Orthodoxy beyond the Institutions: Languages of Conversion, Competition and Convergence. Routledge. ISBN . 
40. ^ al-Lami, Mina (21 Temmuz 2014). "Iraq: The minorities of Nineveh". BBC. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
41. ^ Shams, Alex. "Iraq's Turkmen mobilise for a post-ISIL future". Al Jazeera. 13 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
42. ^ www.fildisiajans.com.tr, Fildişi Ajans, Danışmanlık ve Yazılım. "ORSAM-Center for Middle Eastern Studies". ORSAM-Center for Middle Eastern Studies (İngilizce). 12 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2023. 
43. ^ Hann, Geoff (2015). Iraq: The ancient sites and Iraqi Kurdistan. Bradt Travel Guides. ISBN . There are estimated to be some three million Turkmen in Iraq, but despite ... There are also about 30,000 Christian 'Catholic'Turks and some Jews living in Iraq... 
44. ^ "Home | Turkmen Bible Partnership". Turkmen Bible Partne (İngilizce). 30 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2023. 
45. ^ "Carlos Madrigal Türkiye'deki Protestanların Sorunu - YouTube". YouTube. 19 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
46. ^ "Christian Converts Live In Fear in Intolerant Turkey". Der Spiegel. 23 Nisan 2007. 19 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. The liberal newspaper Radikal estimates that there are about 10,000 converts in Turkey, expressing surprise that they could be seen as a "threat" in a country of 73 million people, 99 percent of whom are Muslim. 
47. ^ "Fearing a new holy empire: Just when Turks are worried about Christians, here comes the Pope". Maclean's. 4 Aralık 2006. 19 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. More tangibly, figures published in January 2004 in Turkey’s mainstream Milliyet newspaper claimed that 35,000 Muslims, the vast majority of them in Istanbul, had converted to Christianity in 2003. While impossible to confirm (the Turkish government does not release these figures), the rate of conversion, according to Christian leaders in Turkey, is on the rise. 
48. ^ report, MRG international (2007). A Quest for Equality: Minorities in Turkey. Minority Rights Group International. s. 13. ISBN . The estimated number of Protestants in Turkey is 4,000-6,000, most of whom live in Istanbul, Ankara and Izmir. Protestantism has been a part of Turkey’s history for 200 years, first spreading among the non-Muslim minorities. Conversion from Islam to Protestantism was very rare until the 1960s, but Muslim converts currently constitute the majority of Protestants.. 
49. ^ White, Jenny (2014). Muslim Nationalism and the New Turks: Updated Edition. Princeton University Press. s. 82. ISBN . a number that vastly exceeds the size of present-day Turkish-speaking Protestant churches, of whose 3,000 members are converts from Islam 
50. ^ "Brezilya'ya yerleşen Nazlı Tolga, Çin'e taşınıyor". Sabah. 6 Haziran 2015. 7 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2020. 
51. ^ "Spiker Nazli Tolga Din Mi Değiştirdi?". Bilalözcan. 3 Eylül 2013. 8 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
52. ^ Gogniat Eidemiller, Maryann (6 Nisan 2004). "Ilkin to share story of faith". TribLive.com. 7 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2021. 
53. ^ ^{a b c d} "The Political Role of the Turkish Orthodox Patriarchate (so-called)". www.atour.com. 7 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2019. 
54. ^ Özdalga, Elisabeth (7 Mart 2006). The Last Dragoman: Swedish Orientalist Johannes Kolmodin as Scholar, Activist, and Diplomat (İngilizce). I. B. Tauris. s. 152. ISBN . 
55. ^ Luffin, Xavier (2000). "Baba Eftim et l'Église orthodoxe turque: De l'usage politique d'une institution religieuse". Journal of Eastern Christian Studies. 52 (1–2): 73-95. doi:10.2143/JECS.52.1.565615. 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024. 
56. ^ Abdullah Bozkurt (5 Şubat 2019). "Turkish intel agency-linked bogus Orthodox church campaigns against ecumenical patriarch". NordicMonitor.com. 21 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2020. 
57. ^ Peter B. Golden, Turks and Khazars: Origins, Institutions, and Interactions in Pre-Mongol Eurasia, Volume 952 of Collected studies, Ashgate/Variorum, 2010, , p. 4.
58. ^ "SAINT AHMED THE CALLIGRAPHER - ModeOfLife". modeoflife.org. 17 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2018.