Şamfıstığı

Antep fıstığı (Pistacia vera), sakız ağacıgiller (Anacardiaceae) familyasından yenebilen kabuklu bir meyve, bu meyvenin çekirdeği ve ağacıdır. Bazı yörelerde Şam fıstığı olarak da bilinir. Antep fıstığı ağacından yetişir, yağlı, ince kabukludur. Tatlıcılık ve yiyecek sektöründe kullanılır.

Antep fıstığı
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae Şube: Tracheophyta Sınıf: Magnoliopsida Takım: Sapindales Familya: Anacardiaceae Cins: Pistacia Tür: P. vera
İkili adlandırma
Pistacia vera L., Sp. Pl.: 1025 (1753). Vikitür'de Pistacia_vera ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.

Orta Doğu ve Orta Asya kökenli Antep fıstığının Dünya'daki modern üretimi İran, Amerika Birleşik Devletleri ve Çin'de yoğunlaşmıştır.

Etimoloji

Antep fıstığının bilimsel Latince ismi olan ve pek çok dilde türevleri kullanılan pistacia kelimesi bu dile Grekçeden geçmiş olup aslen Orta Farsça pistak kökünden türemiştir.

Tarih

Fıstık ağacı, günümüz İran ve Afganistan da dahil olmak üzere Orta Asya bölgelerine özgüdür.Arkeoloji, fıstık tohumlarının MÖ 6,750 kadar erken bir tarihte yaygın bir gıda olduğunu gösterir.

Antep fıstığının günümüzde yetiştirilen türü P. vera’nın, en eski örneği modern Özbekistan'daki Djarkutan'dan olan ilk Tunç Çağında Orta Asya'da yetiştirildi.

Antep fıstığı ağacının ana vatanı Orta Doğu ve Orta Asya'dır. Arkeolojik kanıtlar Antep fıstığının MÖ 6750 tarihlerinde tüketilmiş olduğunu göstermektedir.

Theophrastus onu Baktriya'dan badem-benzeri yemişler içeren menengiç-benzeri bir ağaç olarak tanımladı.

Dioscorides Pedanius' yazılarında pistákia (πιστάκια) olarak görünür ve çam fıstıkları ile karşılaştırıldığında 'P. vera olarak tanınır.

Gaius Plinius Secundus Doğa Tarihi adlı kitabında "bizim aramızda iyi bilinen" "pistacia"nın Suriye'ye özgü ağaçlardan biri olduğunu ve tohum’un Suriye'deki Roma Prokonsül tarafından İtalya'ya, Lucius Vitellius (MS 35'te görevde) ve Hispania'ya aynı anda Cicero tarafından tanıtıldığını yazar.

Doktor Anthimus tarafından yazılan erken altıncı yüzyıl el yazması De observatione ciborum (“Gıdaların gözetilmesi üzerine”), pistacia ‘nın Geç Antik Çağ’da Avrupa'da iyi bilindiğini kasteder.

İbn al-'Awwam'ın 12. yüzyıldan kalma tarım eseri Tarım Kitabında fıstık ağacı yetiştiriciliği ile ilgili bir makale aktarılmıştır.

Arkeologlar kuzeydoğu Irak'taki Jarmo'da yapılan kazılarda Atlantik fıstık tüketimine ilişkin kanıtlar buldular.

Babil'in Asma Bahçeleri'nin MÖ 700 yıllarında Kral Merodach-Baladan döneminde fıstık ağaçları içerdiği söylenir.

Fıstık ağaçları, MS 1. yüzyılda Romalılar tarafından Asya'dan Avrupa'ya getirildi. Güney Avrupa ve Kuzey Afrika'da yetiştirilir.

19. yüzyılda antep fıstığı Avustralya ile birlikte New Mexico ve 1854'te bahçe ağacı olarak tanıtıldığı Kaliforniya gibi İngilizce konuşulan dünyanın bazı bölgelerinde ticari olarak yetiştirildi.

1904 ve 1905'te Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı'ndan David Fairchild, Kaliforniya'ya Çin'den toplanan daha sert kültivarlar getirdi ancak 1929'a kadar ticari bir mahsul olarak tanıtılmadı. Walter T. Swingle'ın Suriye'den gelen fıstıkları 1917'de , Kaliforniya'da zaten iyi meyve vermişti.

Botanik

Suriye'de bir fıstık ağacının yaprakları.

Habitat

Antep fıstığı bir çöl bitkisidir ve tuzlu toprağa oldukça toleranslıdır. 3,000–4,000 ppm tuz içeren suyla sulandığında iyi büyüdüğü gözlenmiştir. Fıstık ağaçları doğru koşullarda oldukça dayanıklıdır ve kışın -10 °C ve yazın 50 °C sıcaklıklara kadar dayanır. Güneşli bir konuma ve iyi drene edilmiş toprağa ihtiyaçları vardır. Fıstık ağaçları, çok nemli koşullarda verimi azdır ve çok fazla su alırlarsa ve toprak yeterince serbest drene olmazsa kışın kök çürümesine karşı hassastır. Meyvenin uygun şekilde olgunlaşması için uzun, sıcak yazlar gerekir.

Kaliforniya'da uyuyan Kerman fıstık ağaçları.

Özellikler

Ağaç 10 metreye kadar büyür. Yaprak döken ince uzun karşılıklı (pinnate) yaprakları 10–20 santimetre (4–8 inç) uzunluğundadır. Bitkiler, ayrı erkek ve dişi ağaçlara sahip iki evcikli'dir. Çiçekler taç yapraklı, ayrı eşeyli ve salkımlarda bulunur.

Fıstık meyvesi, Türbet Haydariye, Razavi Horasan Eyaleti, İran

Meyve, yenilebilir kısmı uzun tohumlu bir drupa'dır. Genellikle kabuklu yemiş olarak düşünülen tohumu botanik yemiş değil kuru yemiştir.

Meyvenin sert, krem renkli bir dış kabuğu vardır. Tohum, kabuğu leylak renkli, içi açık yeşildir. Meyve olgunlaştığında, kabuk yeşilden sonbahar sarısı/kırmızısına dönüşür ve kısmen çatlayarak açılır. Bu ayrılma, çatlama (İngilizce: dehiscence)) duyulabilir bir pop sesi ile olur. Fıstığın çatlağı insanlar tarafından aranan bir özelliktir. Ticari çeşitler ne kadar tutarlı bir şekilde çatladıklarına göre değişir.

Fıstık ağacı, her iki yılda bir ortalama 50 kg tohum veya yaklaşık 50,000 tohum verir.

Yetiştirme

İran'dan fıstıklar

Fıstık ağacı uzun ömürlüdür ve muhtemelen 300 yıla kadar yaşayabilir. Ağaçları meyve bahçelerine ekilir ve önemli bir üretime ulaşması yaklaşık yedi ila on yıl sürer. Üretim, alternatifli veya bienal yani alternatif yıllarda daha çok ürün hasat edilir. En çok üretime 20 yıl civarında ulaşılır. Ağaçlar genellikle hasadı kolaylaştırmak için boyutlarına göre budanır. Bir erkek ağaç, sekiz ila on iki drupe taşıyan dişi için yeterli polen üretir. Amerika Birleşik Devletleri'nde ve Yunanistan'da hasat, genellikle drupları ağaçtan sallamak için ekipman kullanılarak gerçekleştirilir. Kabukları soyulup kurutulan antep fıstığı, çatlak ve çatlamamış kabuklu olarak ayrılır, kavrulur veya özel makinelerde işlenerek iç fıstık üretilir.

Kaliforniya'da neredeyse tüm dişi fıstık ağaçları, (Kerman, İran)'dan Kerman fıstık çeşitdir. Olgun dişi bir 'Kerman' dan filiz, bir yaşındaki anaç üzerine aşılanır. Antep fıstığı normal şartlar altında dikildikten 4-6 yıl sonra uygun görülen meyve aşısı yapılır, 4. yıl sonunda olgunlaşan aşı 5. yılda meyve vermeye başlar. Bu süreç 7 ile 10 yıl arasında değişebilir.

Üretim

Fıstık üretimi, 2019

Ülke	Üretim (ton)
İran	337,815
ABD	335,660
Çin	106,155
Türkiye	85,000
Suriye	31,813
Dünya	911,829
Kaynak: Birleşmiş Milletler - Gıda ve Tarım Örgütü

2019'da, küresel fıstık üretimi yaklaşık 0.9 milyon tondu ve İran ve Amerika Birleşik Devletleri lider üreticiler olarak toplamın %74'ünü oluşturdu (tablo). İkincil üreticiler Çin, Türkiye ve Suriye idi.

2020 raporu, 2019'daki küresel fıstık üretiminin neredeyse yarısının ABD'den geldiğini ve İran'daki üretimin ABD'nin İran'a yönelik ticari yaptırımları, iklim değişikliği, zayıf ekonomik durum ve İran'da su yönetimi nedeniyle %7'ye kadar düştüğünü belirtti.

2019'da Dünya toplam Antep fıstığı üretimi 2018'de 1,390,269 ton iken 2019'da 911,829 tona düşmüştür. Uluslararası pazarlar için fıstık yetiştirme çalışmaları 2019 yılında Gürcistan ve komşu Kafkasya ülkelerinde yapıldı.

Tuzlanmış ve kavrulmuş kabuklu bir Antep fıstığı.

2020 raporu, 2019'daki küresel Antep fıstığı üretiminin neredeyse yarısının Amerika Birleşik Devletleri'nden geldiğini ve İran'daki üretimin ABD'nin İran'a karşı ticari yaptırımları, iklim değişikliği ve ülkedeki zayıf ekonomi ve su yönetimi nedeniyle %7'ye kadar düştüğünü belirtti. İran uluslararası pazarlar için fıstık yetiştirme çalışmalarını 2019 yılı içerisinde Gürcistan ve komşu Kafkas ülkelerine yapmıştır. Antep fıstığı üretimi, ağacın narin olması nedeniyle elle gerçekleştirilmektedir.

Türkiye üretimi

Siirt fıstığı

Türkiye’de 40’tan fazla ilde Antep fıstığı üretilir. Fakat Antep fıstığının iklim isteklerini büyük oranda karşılayan geniş alana sahip Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye üretiminin yaklaşık % 95’ini sağlar. En çok Şanlıurfa, Gaziantep, Nizip, Siirt, Kahramanmaraş, Adıyaman, Diyarbakır, Karaman ve Göksu kenarındaki hemen hemen her bölgede yetişir.

Türkiye’de en fazla Antep fıstığı üretim alanı yıllardır Gaziantep’te iken 2014 yılında Şanlıurfa en fazla üretim alanına sahip olmuştur.

Türkiye Antep fıstığı alanının yaklaşık %80’i Şanlıurfa ve Gaziantep illerindedir.

Tüketim

Fıstıklı Türk lokumu

Antep fıstıkları genellikle taze veya kavrulmuş ve tuzlu olarak bütün olarak yenir ve ayrıca fıstıklı dondurma, kulfi, spumoni, fıstık yağı, fıstık ezmesi ve baklava, fıstıklı çikolata, fıstıklı helva, fıstıklı lokum veya biscotti ve mortadella gibi soğuk kesim şekerlemelerde kullanılır. Amerikalılar, taze fıstık veya fıstıklı puding, krem şanti ve konserve meyveli fıstık salatası yapar.

Fıstık kabuğu doğal olarak bej renklidir ama ticari fıstıklar kırmızıya veya yeşile boyanabilir. Başlangıçta, kabuklardaki kabuklu yemişlerin elle toplanmasından kaynaklanan lekeleri gizlemek için boya uygulanıyordu.21. yüzyıl'da fıstıkların çoğu makine ile hasat edilir ve kabuklar lekesiz kalır.

Hastalıklar ve çevre

Fıstık ağaçları birçok hastalığa ve Leptoglossus clypealis gibi böceklerin neden olduğu enfeksiyonlara karşı savunmasızdır.

Bunlar arasında salkım ve sürgün yanığına (çiçeklerin ve genç sürgünlerin ölümü dahildir) neden olan ve tüm fıstık bahçelerine zarar verebilen Botryosphaeria mantarının neden olduğu enfeksiyon yer alır.

2004'te, Kaliforniya'da hızla büyüyen fıstık endüstrisi, ilk kez 1984'te keşfedilen salkım ve sürgün yanıklığı tehdidi altındaydı. 2011'de antraknoz mantarı Avustralya fıstık hasadında %50'lik ani bir kayba neden oldu. 2008-2015 yılları arasında İran'da birkaç yıl süren şiddetli kuraklık, üretimde önemli düşüşlere neden oldu.

Türkiye'de çeşitleri

• Antep fıstığı 17.05.2000 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Gaziantep için coğrafi işaret almıştır.
• Urfa keten köyneği fıstığı / Şanlıurfa keten köyneği fıstığı 16.09.2022 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Şanlıurfa için coğrafi işaret almıştır.

Kaynakça

1. ^ "antep fıstığı." 26 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Dil Derneği
2. ^ Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Dergisi
3. ^ "Pistachio". Dictionary.com. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2020. 
4. ^ Marks, Gil (17 Kasım 2010). Encyclopedia of Jewish Food (İngilizce). HMH. ISBN . 24 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2022. These pale green nuts covered with a papery skin grow on a small deciduous tree native to Persia, the area that still produces the best pistachios. 
5. ^ "Pistacia vera L. | Plants of the World Online | Kew Science". Plants of the World Online. 24 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2019. 
6. ^ "Pistachio | Description, Uses, & Nutrition". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 8 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2019. The pistachio tree is believed to be indigenous to Iran. 
7. ^ V. Tavallali and M. Rahemi (2007). "Effects of Rootstock on Nutrient Acquisition by Leaf, Kernel and Quality of Pistachio (Pistacia vera L.)" (PDF). American-Eurasian J. Agric. & Environ. Sci., 2 (3): 240–246, 2007: 240. 24 Şubat 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Native P. vera forests are located in north eastern part of Iran particularly in Sarakhs region. This native P. vera is the origin of cultivated pistachio trees in Iran [1]. P. mutica is a wild species indigenous to Iran, growing with almond, oak and other forest trees common to most Alpine regions. 
8. ^ ^{a b c d} "History and Agriculture of the Pistachio Nut". IRECO. 4 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2012. 
9. ^ D. T. Potts (21 Mayıs 2012). A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East, Volume 1. s. 199. ISBN . 25 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
10. ^ Harlan Walker (1996). Cooks and Other People. s. 84. ISBN . 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
11. ^ Harlan Walker (1996). Cooks and Other People. s. 84. ISBN . 7 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2020. 
12. ^ "Pistacia vera L. | Plants of the World Online | Kew Science". Plants of the World Online. 24 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2019. 
13. ^ Theophrastus (1916). Enquiry into Plants. 1. Translated by Sir Arthur Hort. Londra: William Heinemann. s. 317. 
14. ^ James Strong, ed. Cyclopaedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, s.v. "Nut".
15. ^ , xiii.10.5, xv.22.
16. ^ (1864). Le livre de l'agriculture d'Ibn-al-Awam (kitab-al-felahah) (Fransızca). J.-J. Clement-Mullet tarafından çevrildi. Paris: A. Franck. ss. 245-248 (ch. 7 - Article 14). OCLC 780050566.  (pp. 245–248 (Article XIV)
17. ^ Davidson (1999)Oxford Companion to food, Oxford University Press
18. ^ ^{a b c} Esteban Herrera (1997) Growing pistachios in New Mexico, New Mexico State University, Cooperative Extension Service, Circular 532 [1] 20 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
19. ^ Introduction to Fruit Crops (Published Online), Mark Rieger, Rieger asserts that pistachios began to be commercially harvested in the 1970s. 2006
20. ^ (1938). The World Was My Garden. New York: Charles Scribner's Sons. s. 174. ISBN . ; Commissioner of Horticulture of the State of California,Biennial report1905/06, vol. II:392.
21. ^ , Cyclopedia of American Agriculture: II.Crops, 1917, s.v."Importance of plant introduction" p.
22. ^ Towards a comprehensive documentation and use of Pistacia genetic diversity in Central and West Asia, North Africa and Europe 23 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Report of the IPGRI Workshop, 14–17 December 1998, Irbid, Jordan – S.Padulosi and A. Hadj-Hassan, editors
23. ^ Nugent, Jeff; Julia Boniface (30 Mart 2005). "Pistachio Nuts". Permaculture Plants: A Selection. Permanent Publications. s. 41. ISBN . 
24. ^ "Pistachio cultivation (translated)". www.infoagro.com. 18 Mart 2019. 4 Temmuz 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
25. ^ ^{a b} "Pistachio production in 2018, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)". UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2019. 12 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2020. 
26. ^ ^{a b} Champion, Marc (21 Şubat 2020). "The U.S.-Iran pistachio war is heating up". Bloomberg Businessweek. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2020. 
27. ^ "Iranian Pistachios Face Tough Competition from the US". Tridge (İngilizce). 23 Ekim 2019. 4 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2021. 
28. ^ ^{a b} "The U.S.-Iran Pistachio War Is Heating Up". Bloomberg.com (İngilizce). 21 Şubat 2020. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
29. ^ "Antep Fıstığı Lideri Şanlıurfa". TRT Haber. 11 Temmuz 2014. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2020. 
30. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 19 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Ocak 2020. 
31. ^ Ardekani, A. S. H.; Shahedi, M.; Kabir, G. (2009). "Optimizing Formulation of Pistachio Butter Production" (PDF). Journal of Science and Technology of Agriculture and Natural Resources. 13 (47): 49-59. 19 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
32. ^ Ardakani; Shahedi, M.; Kabir, G. (2006). Optimizing of the process of pistachio butter production. Acta Horticulturae. 726. ss. 565-568. 3 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
33. ^ Shakerardekani, A.; Karim, R.; Mohd Ghazali, H.; Chin, N. L. (2011). "Effect of roasting conditions on hardness, moisture content and colour of pistachio kernels" (PDF). International Food Research Journal. 18: 704-710. 20 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
34. ^ Ardakani (2006). The vital role of pistachio processing industries in development of Iran non-oil exports. Acta Horticulturae. 726. ss. 579-581. 3 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
35. ^ Shaker Ardakai, A.; Mir Damadiha, F.; Salehi, F.; Shahedi, M.; Kabir, G. H.; Javan Shah, A. (2007). "Pistachio Halva Production". Document Number: 29328. Iran Pistachio Research Institute. 31 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
36. ^ "Pistachio Salad". RecipeSource. 7 Temmuz 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2011. 
37. ^ ^{a b} Spiegel, Alison (2 Şubat 2015). "Remember Red Pistachios? Here's What Happened To Them". The Huffington Post. 13 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2017. 
38. ^ Bolkan, Hasan (1 Mart 1984). "Leaf-footed bug implicated in pistachio epicarp lesion". California Agriculture. 38: 16-17. 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2022. 
39. ^ Parfitt, D.E.; Arjmand, N.; Michailides, T.J. (July 2003). "Resistance to Botryosphaeria dothidea in pistachio". HortScience. 38 (4): 529. doi:10.21273/HORTSCI.38.4.529 . 
40. ^ "California Pistachio Industry Threatened By Potentially Devastating Disease". ScienceDaily. 12 Ocak 2004. 2 Mart 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2017. 
41. ^ Keim, Brandon (26 Nisan 2011). "Australia Pistachio Disaster Hints at Agricultural Breakdown". Wired Magazine-Science. 10 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2017. 
42. ^ Erdbrink, Thomas (18 Aralık 2015). "Scarred Riverbeds and Dead Pistachio Trees in a Parched Iran". The New York Times. 9 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2017. 
43. ^ "Antep Fıstığı". Türk Patent ve Marka Kurumu. 1 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2024. 
44. ^ "Urfa Keten Köyneği Fıstığı / Şanlıurfa Keten Köyneği Fıstığı". Türk Patent ve Marka Kurumu. 1 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2024. 

Dış bağlantılar

• Antep fıstığı Araştırma Enstitüsü 19 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
•  Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Pistachio Nut". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press. 

Wikimedia Commons'ta Antep fıstığı ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

Wikispecies'te Antep fıstığı ile ilgili detaylı taksonomi bilgileri bulunur.