Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kolomb öncesi Amerika, Amerika olarak adlandırılan bölgede Avrupalı sömürgecilerin varlığının hissedilir derecede olan döneme kadarki tarihsel dönemi kapsar. Bu uzun dönem Eski Taş Çağından Orta Çağa kadar uzanır. Teknik olarak Kolomb öncesi dönem Kolomb’un 1492 ile 1504 yılları arasında yaptığı yolculuklara vurgu yapsa da bu tarihsel dönem yerli Amerika halkların egemenliğinin Avrupalılarca sona erdirilmesine kadar sürer, bu bazı durumlarda Kolomb’un Yeni Dünya’ya gelişinden sonra birkaç yüzyıl sürmüştür.
Kolomb öncesi terimi daha çok Amerika’da ortaya çıkan büyük uygarlıklar olan Olmek, Toltek, Teotihuacan, Zapotek, Mixtec, Aztek, Maya (Orta Amerika) ve İnka, , Chibcha, (And Dağları) uygarlıklarını kapsar.
Kolomb öncesi uygarlıklardan birçoğu kalıcı konutlar, şehirler kurmuş, tarım ve sosyal hayatta ilerlemiş, önemli mimari yapılar inşa etmiş, karmaşık sınıfsal topluluklar kurmuşlardır. Bu uygarlıkların bazıları, kalıcı ilk Avrupalı sömürgecilerin gelmesinden önce ortadan kalkmıştır ve sadece arkeolojik buluntular sayesinde bilinmektedir. Diğerleri ise tarih anlatımları sayesinde bilinmektedir. Bu uygarlıklardan çok azı kendi tarihini yazmıştır. Ancak bu yazılı belgeler Avrupalılar tarafından dine karşı metinler olarak görüldüğünden Hristiyan din adamları tarafından imha edilmiştir. Günümüze ancak çok iyi saklanan az sayıda belge ulaşmıştır.
Yerel Amerika halklarının ve Avrupalıların aktarımlarına göre Avrupalılarla karşılaştıklarında bu halklar çok önemli gelişmeler kaydetmişlerdi. Örneğin, Aztekler Tenochtitlan (günümüzdeki Meksiko) şehrini inşa etmişlerdi. Şehir, suyun üzerine inşa edilmişti ve o dönemde nüfusunun 200 binden çok olduğu tahmin ediliyordu. Ayrıca bu halkların astronomi ve matematik alanlarında ileri durumda oldukları bilinmektedir. Bu eski uygarlıklardan ve halklardan gelenler günümüzde bazı gelenekleri ve uygulamaları Kolomb öncesi atalarına bağlayarak hâlâ uygulamaktadır.
İlk yerleşim
Asya’dan göç
Asya’daki göçebe halkların bugün Bering Boğazı olarak bilinen bölgeden Amerika kıtasına geldikleri düşünülmektedir. Amerika’daki yerli halklardan alınan mitokondri DNA örneklerinin Asya’dan göç eden topluluklarla benzerlik içerisinde olduğu gözlenmiştir. Çağlar boyunca insanoğlu Kuzey Amerika’dan güneye doğru inmiştir. İlk insanın ne zaman Amerika’ya göç ettiği tam olarak bilinmemektedir. İlk bilinen uygarlık olan Clovis Uygarlığı, günümüzden 13 bin yıl önceye dayanmaktadır. Ancak 20 bin yıl yaşında olan arkeolojik kazı alanları bulunmuş ve Amerika kıtasına yerleşimin 40 bin ile 13 bin yılları arasında olduğu tahmin edilmektedir. Bunun yanı sıra çok sayıda farklı göç yolunun varlığı iddia edilmiştir. Kuzey ve Güney Amerika’da MÖ 14.000 yılına ait buluntular bulunduğundan bu tarihte yerleşimin tamamlandığı düşünülebilir. Bilim adamları arasında ortaklaşılan bir teoriye göre kuzeyden gelen Eskimo-Aleut halkları ve diğer halklar daha sonraki bin yılda Sibirya ve Alaska üzerinden gelmiş ve Kuzey Amerika’ya yerleşmiştir.
Tarih öncesi dönem
Göç veya göçlerden sonra ilk karmaşık uygarlığın çıkması için binlerce yıl geçmesi gerekmiştir. Böyle ilk uygarlık MÖ 5000’li yıllarda ortaya çıkar. Amerika’daki yerli halklar avcı-toplayıcıydı. Kıtada büyük imparatorlukların varolduğu dönemde bile kıtanın geneline bakıldığında hâlâ avcılık-toplayıcılıkla varlığını sağlayan uygarlık çoğunluktaydı. Bu dönem 18. yüzyıla kadar sürecektir.
Tarımsal gelişme
Amerika’nın ilk yerlileri tarım üretiminde ilerlemiş ve mısır hasadında ustalaşmışlardı. Yerlilerce yetiştirilen diğer ürünler arasında patates, domates, kabak, biber, bezelye, ananas, tatlı patates, çikolata, vanilya, soğan, yer fıstığı, çilek, böğürtlen, papaya, avokado sayılabilir. Dünyada bugün bilinen sebze ve meyvelerin üçte ikisi Amerika kaynaklıdır. Yerli halklar ateşi keşfettikten sonra çok amaçlı olarak kullanmışlardır. Doğal yangınların etkisini taklit etmek ve tarımsal arazi açmak için ormanlarda yapay yangın çıkartılarak temizlenmiş, böylece hem bitkilerin kolay yetişebileceği tarımsal arazi ortaya çıkartılmış hem de ulaşım kolaylığı sağlanmıştır. Böylelikle Kuzey Amerika’daki Kolomb öncesi ovalar ortaya çıkmıştır. Asya, Afrika ve Avrupa kadar yoğun olmasa da Amerikalı yerli halklar da büyükbaş hayvanlara sahiptiler. Orta Amerika ve Meksika’da geyik evcilleştirilmiş, et ve süt ihtiyacı için kullanılmıştır. And Dağları'ndaki uygarlıklar aynı işlev için lama ve devegillerden alpakaya sahiptiler. Burada domuz yetiştirilmiş, Orta ve Güney Amerika’da et kaynağı olarak iguana da tüketilmiştir. 15. yüzyıla gelindiğinde mısır artık Meksika ve Mississippi’ye kadar yayılmıştır. Patates, İnkalara özgü olarak kalırken, çikolata ise Aztekler tarafından üretilmekteydi.
Diller
Amerika yerlilerinin dilleri (1915-2001) tarafından ilk olarak 1960 yılında kurgulanan daha sonra 1987 yılında da revize edilen sınıflandırmaya göre birbiriyle akraba olmayan üç ayrı kökte toplanır. Eskimo-Aleut dilleri dışında kalan Na-Dene dilleri ile Amerind dillerini konuşan Amerika yerlileri Kızılderili ortak adıyla anılırlar.
- I. Eskimo - Aleut dilleri: Amerika'ya en son (yaklaşık 10.000 önce) gelen Eskimo - Aleut halkları tarafından konuşulan Asya (Kuzeydoğu Sibirya) kökenli diller. MS 1000 yılında oluşan Thule kültürü günümüzdeki İnuit halklarının atalarıdır.
- II. Na-Dene dilleri: Amerika'ya Eskimolardan önce gelen halklarca konuşulur. Asya (Kuzey Sibirya Ovası) kökenli olduğu 2008 yılında uzman dilcilerce teyid edilen tek Kızılderili dilleri budur. Daha önce bu grupta yer alan Haydaca, şimdi grup dışında izole bir dil olarak sınıflandırılmaktadır. Asya'da Orta Sibirya'da sıkışıp kalan Yenisey dilleri ile Kuzey Amerika'daki Na-Dene dilleri birlikte günümüzde Dene-Yenisey dilleri adı altında sınıflandırılmaktadır.
- III. Kızılderili dilleri (ya da Greenberg'in özgün imlâsıyla: Amerind): Amerika'ya en önce gelen halklarca konuşulur. Na-Dene dilleri dışında kalan bütün Kızılderili dillerini kapsar.
Kuzey Amerika
Kuzey Amerika kıtasına gelen halklar yüzlerce birbirinden kültürel olarak değişik ve bağımsız kabileye ayrılır. Bu dönem Kuzey Amerika’da bulunan toplulukların aynı aileye mensup 20 ila 50 kişiden oluşan göçebe topluluklar oldukları sanılmaktadır. Bu aileler doğal kaynakların durumuna göre yer değiştirmekte ve yeni kaynaklar arayışında olarak göçebe bir hayat sürmekteydiler. Bu topluluklar iyi avcıydılar ve gelişmiş aletler kullanıyorlardı. Bu insanların günümüzde nesilleri tükenmiş olan mastudon ve bizon avladıkları tahmin edilmektedir.
Kuzey Amerika MÖ 8000 yıllarında bugünküne çok benzer bir biçimde istikrarlı hale gelince kıtadaki insan nüfusu hızla artmaya başladı. Uygun ortamda göç ve tarımsal üretim artış gösterdi, nüfus önemli oranda yükseldi. Binlerce yıl boyunca Amerika yerel halkları çok sayıda bitki türünü evcilleştirdiler, yetiştirdiler ve hasadını yaptılar. Bu bitkiler dünya çapında bugün tüketilen tüm bitkilerin %50-60’ına karşılık gelir. İklim, ekoloji, tarımsal altyapı ve coğrafi şekiller kıtaya ilk yerleşen halkların birbirinden çok farklı kültür ve dil yapıları geliştirmelerine sebep olmuştur. Yerel kavimlerin dini efsanelerine göre bu topluluklar ilk insandan beridir orada bulunmakta hatta orada yaratılmışlardır.
Avrupalılar karaya ayak bastığında Kuzey Amerika yerlileri yarı-göçebe avcı-toplayıcı topluluklar halindeydi. Tarım toplumları çok azınlıktaydı. Avrupalıların kolonileşmesine karşılık olarak çok sayıda kabile birleşerek federasyon oluşturacak ve Huron, Haida, Apache, Cherokee, Sioux, Delaware, Algonquin, Choctaw, Mohegan, Iroquois (bu federasyonun bileşenleri arasında , Oneida, Seneca, Cayuga, Onondaga ve sonradan dahil olan Tuscarora kabilesi vardı) ve İnuit adlarıyla bilinen topluluklar oluşacaktır.
Güneylerindeki Orta Amerika uygarlıkları kadar teknoloji alanında gelişkin olmasalar da bugün ABD toprakları olarak bilinen coğrafyada yerleşik yaşama geçmiş önemli topluluklar bulunuyordu. Iroquois Milletler Birliği siyasi olarak gelişmiş bir yapıydı ve Avrupa’daki monarşilerden farklı olarak ABD’de demokratik bir hükûmet kurulmasına katkıda bulunduğuna inanılmaktadır.
Mississippi kültürü
Mississippi kültürü Mississippi Nehrinin etrafındaki bölgeyi Kolomb öncesi dönemde etkisi altına almıştır. Bu uygarlığın en büyük özelliği büyük höyükler oluşturmalarıdır. Mısır ağırlıklı olmak üzere tarımla uğraştılar ve yoğun ticaret faaliyetleri içerisinde bulundular. İlk olarak MS 1000 yılında ortaya çıkan uygarlık 1200 – 1400 yılları arasında en görkemli dönemini geçirecek ve Avrupalılar gelmeden çöküş dönemine girecektir. Bu halkların kurmuş olduğu en büyük yerleşim yeri günümüzdeki St.Louis, Ilinois’de olan Cahokia isimli yerleşim yeridir. Burada 20 bin kişinin yaşadığı varsayılmaktadır. Nüfusun en yoğun olduğu 12. ve 13. yüzyıllarda Cahokia, Orta Amerika’daki kentlerin çok gerisinde olsa da Kuzey Amerika’daki en kalabalık şehirdir. Cahokia’daki Monks Höyüğü ise Kolomb öncesi Kuzey Amerika’daki en büyük törensel anıt yapıdır.
Orta Amerika
Mezoamerika Meksika’dan Kosta Rika’ya kadar uzanan bölgedir. Burada Kristof Kolomb’un ayak basmasından 3000 yıl önceye kadar uzanan tarım ekonomisine dayanan uygarlıklar kurulmuştur. MÖ 1800 ila MÖ 300 yılları arasındaki dönemde Orta Amerika’da karmaşık kültürlerin yükseldiği görülür. Bunlardan bazıları Kolomb öncesi uygarlıklardan olan Olmekler, Teotihuacan, Mayalar, Zapotec, Mixtec, Huastec, Purepecha, Toltekler ve Azteklerdir. 4000 yıllık bu uygarlıklar çok sayıda keşifte bulunmuştur; piramit şeklinde tapınaklar inşa etmişler, matematik, astronomi, tıp, edebiyat alanında ilerlemiş, oldukça hassas takvimler oluşturmuşlar, sanat, tarım, mühendislik alanında aşama katetmiş, karmaşık bir din sistemi oluşturmuş, abaküs hesap makinesini ve tekerleği keşfetmişlerdir. İnsanlık tarihindeki en önemli buluşlardan olan tekerlek bölgede yük hayvanı bulunmayışından sosyal hayata dahil edilememiştir. Ayrıca bakır ve altın işlemeciliği de gelişmiştir.
Kuzey Meksika’daki Nuevo León eyaletinde bulunan kaya yazıtlarında bölge uygarlıklarının sayma sistemine dair pek çok bilgi bulunur. Bu karmaşık sayma sistemi 20 rakamlı bir sisteme dayanır. Her bir sayı önemli bir astronomik olaya bağlanmıştır. Bölge topluluklarının hayatında astronomi biliminin önemi öne çıkar. Meksika’da bulunan uygarlıklar şehirlerini ve törensel merkezlerini özel astronomik olaylara göre planlayıp inşa etmişlerdir. Orta Amerika’daki en büyük şehirler Teotihuacan, Tenochtitlan ve Cholula o dönemde dünyanın en büyük şehirleri arasındadır. Bu şehirler aynı zamanda ticaret, felsefe, dinsel ve askeri tören merkezleri olup tüm bölge halkları tarafından bilinen çekim merkezleriydi.
Bölgede çok sayıda şehir devleti, krallık ve imparatorluk ortaya çıkıp dağılırken birbirleriyle sürekli olarak mücadele halinde öne çıkan beş uygarlıktan bahsedilebilir: Olmekler, Teotihuacan, Toltekler, Mexica ve Mayalar. Politik olarak dağınık durumda olan Mayalar hariç tüm bu uygarlıklar Meksika çapında etkili olacak ve iktidarlarını ticaret, sanat, siyaset, teknoloji ve teoloji alanlarında sağlamlaştıracaklardır. Bölge halkları 4000 yıl boyunca bu uygarlıklarla ekonomik ve siyasi ilişkiler içinde oldular; kimi zaman savaştılar kimi zaman ticari ilişkiler içinde oldular ancak sürekli olarak bu beş uygarlığın etkisi altında kaldılar.
Olmekler
Bölgedeki bilinen en eski uygarlık Olmeklerdir. Bu uygarlığın özellikle sanat alanında gösterdiği ilerleme diğer uygarlıklar için bir rehber olacak ve geliştirilecektir. Olmekler MÖ 2300 yıllarında toprak kap imalatında uzmanlaşmıştır. MÖ 1800 ila MÖ 1500 yıllları arasında iktidarlarını sağlamlaştıran kabile şefleri bugünkü Veracruz’un güneyinde San Lorenzo Tenochtitlán olarak bilinen şehri kurarak başkentleri yaparlar. Olmeklerin etkisi Orta Amerika boyunca hissedilebilir. Yeni tarzdaki hükûmet yapıları, piramit şeklindeki tapınakları, edebiyat, astronomi, sanat, matematik, ekonomi ve dindeki gelişkinlik seviyeleri Maya gibi bir uygarlığın doğmasına yol açacaktır.
Teotihuacan
Olmeklerin duraklama ve gerileme dönemine girmeleriyle beraber Meksika’da bir iktidar boşluğu oluşur. Bu iktidar boşluğunda doğan Teotihuacan MÖ 300 yıllarında ortaya çıkar. MS 150 yıllarında artık şehir ilk gerçek anlamdaki metropol haline gelir. Şehirde daha önceden görülmemiş bir ekonomik ve siyasi düzen kurulur. Mayalar üzerinde de etkisi olan gelişmeler şehirdeki farklı ve kozmopolitan nüfus sayesinde gerçekleşir. Meksika’daki neredeyse her kavimin temsil edildiği şehirde topluluklar bir arada yaşayarak sanatlarını icra etmekte ve şehrin ekonomik ve kültürel gelişkinliğine katkılarını sunmaktadır. MS 500 yılında şehir dünyadaki en büyük şehirdir. MS 650 yıllarında düşüşe geçmesine rağmen şehirde Meksika uygarlıklarının en heybetli mimari örnekleri bulunmaktadır. Şehir güçten düşse de MS 950 yıllarına kadar sahnede kalacaktır.
Mayalar
Teotihuacan uygarlığının ulaştığı seviye Maya uygarlığını da olumlu şekilde etkilemiştir. MS 250 ile 650 yılları arasında Maya uygarlığı önemli gelişmelere sahne olsa da Maya şehir devletleri arasında siyasal birlik sağlanamaz. Mayalar bölgedeki en görkemli şehirleri inşa edecek, matematik, astronomi ve takvimcilikte önemli ilerlemeler kaydedeceklerdir. Mayalar yerli amerika halklarından gerçek anlamda bir yazı sistemine sahip olan tek uygarlıktı. Taş, çömlek veya ağaç üzerine yazılan yazıların haricinde ağaç kabuklarının işlenerek kâğıt haline getirilmesiyle oluşan el yazması kitaplar da Mayalarca yapılmıştır.
Aztekler (Mexicalar)
Tolteklerin duraklama ve gerileme dönemine girmesiyle beraber Meksika’da siyasi olarak bölünme yaşanır. Toltek saltanatına göz diken kavim bölgeye dışarıdan gelen Mexicalar olacaktır. Çölden gelen bu kavim kendilerine eskiden “Azteca” diyen kavimdir. Ancak isimlerini yıllarca yaşanan göçlerden sonra değiştirmişlerdi. Meksika bölgesinden olmadıkları için ilk başlarda kaba ve görgüsüz olarak değerlendirildiler. Aztek Üçlü İttifakı döneminde diğer iki Aztek şehri olan Texcoco ve Tlacopan ile anlaşarak Meksika’da iktidara yükseldiler, iyi diplomat olmalarının yanı sıra çok iyi savaşçıydılar. Mexicalar Meksika bölgesine gelerek kendilerini Tolteklerin mirasçıları olarak görerek uygarlıklarının başına geçtiler. MS 1400 yıllarında Orta Meksika’nın hakimleridirler ve 1470 yılına dek tüm düşmanlarına boyun eğdirmiş durumdadırlar. Gücünün doruğundayken 300.000 Mexicalı bölgedeki 10 milyon kişiye hükmetmekteydi. Modern “Meksika” ismi de buradan gelmektedir. Başkentleri olan Tenochtitlan, modern Meksiko şehrinin yerindedir. En görkemli döneminde 300 binin üzerindeki nüfusuyla dünyanın en kalabalık şehri olduğu tahmin edilmektedir. Şehirde kurulan pazarlar konkistadorların o zamana kadar gördükleri en büyük pazardır.
Güney Amerika
Güney Amerika’nın geniş yağmur ormanları, dağları, ovaları ve kıyıları bu dönemde on milyonlarca insan ev sahipliği yapıyordu. Burada yerleşik hayata geçen ve öne çıkan uygarlıklar; Kolombiya’da Chibchalar, Ekvador’da Valdivialar, Peru’da Quechualar ve Bolivya’da Aymaralar olur. Kolomb öncesi dönemde Pasifik Okyanusundaki Polinezya ile Güney Amerika arasında temas olduğu iddia edilse de bunu destekleyecek bilimsel veriler bulunmamaktadır.
Norte Chico
Modern Peru’nun kuzey sahillerinde yaşayan Norte Chico uygarlığı MÖ 3000 yıllarında ortaya çıkan büyük ölçekli yerleşim yerleri kurdular. Bu uygarlığın MÖ 1800 yıllarında gerilemeye başladığı sanılıyor. Bu uygarlığa dair en iyi bilgi veren arkeolojik kazı yeri Supe Vadisindeki Caral bölgesidir. Amerika’daki bilinen en eski uygarlıklardandır.
Valdivia
Valdivia uygarlığı Ekvador sahilleri boyunca gelişmiştir. Varlıkları günümüzde arkeolojik buluntular sayesinde keşfedilmiştir. Uygarlık Amerika’daki en eski uygarlıklardan olup MÖ 3500 ile MÖ 1800 yılları arasında varolmuştur. Valdivia uygarlığında kentler ortak bir merkezin etrafında yuvarlak bir şekil oluşturacak şekilde inşa edilen evlerden oluşurdu. Yerleşik hayata geçen Valdivialılar tarım ve balıkçılıkla geçinirlerdi, geyik avladıkları da bilinmektedir. Buluntulardan mısır, bezelye, biber, pamuk tarımı yaptıkları anlaşılmaktadır. Başlangıçta kaba olan Valdivia çömlekçiliği giderek gelişmiş ve cilalı ürünler üretir hale gelmiştir. Seramik ve taş işlerinde oldukça gelişmişlerdir.
Cañaris
Cañaris uygarlığı bugün Ekvador’un Cañar ve Azuay bölgelerinde yaşayan bir uygarlıktır. Mimarlık ve teoloji alanında gelişmişlerdir. İnşa ettikleri eserlerin çoğu İnka saldırılarında yakılmış ve zarar görmüştür. Başkentleri iki kez yer değiştirmiş, ilkinde İnka şehri olan Tomipamba daha sonra Cuenca olmuştur. Bu şehrin konkistadorlar tarafından altınla dolu olduğuna inanılan El Dorado olduğu ileri sürülmektedir. Cañaris uzun yıllar boyunca İnka saldırılarına direnmiş ancak İnka İmparatoru Tupac Yupanqui döneminde boyun eğmiştir. Bu uygarlığın torunları hâlâ hayattadır ve diğer ırklarla karışmayarak günümüze kadar gelmeyi başarmışlardır.
Chavín
Chavin uygarlığı, yazıyı keşfedememiş bir Güney Amerika uygarlığıdır. Oldukça geniş bir ticaret ağı kurmuş ve MÖ 900 yıllarında tarımda ilerlemiş durumdadırlar. MÖ 900 – MÖ 300 arasında modern Peru’daki Chavin adı verilen bölgedeki arkeolojik buluntulara dayanan bu uygarlık hakkında çok bilgi bulunmamaktadır.
Çipça (Chibcha) uygarlığı Kolombiya’da hüküm süren en kalabalık, en çok araziye yayılan ve sosyo-ekonomik olarak en gelişkin uygarlıktır. MS 3. yüzyılda hakimiyetlerini And Dağlarının kuzeyine kadar genişletmiş ve bugünkü Panama’nın bir kısmını ele geçirmişlerdi. Hakim olunan bölge Kolombiya’nın doğal zenginlikleri en çok olan ve en verimli toprakların bulunduğu yerlerdi. Çipçalar, Mayalar ve İnkalar arasındaki bölgedeki en kalabalık topluluktu. En göze çarpan yerleşik hayat biçimlerini kuran bu kültür aynı Çipça dilini konuşan çok sayıda farklı kabileye ayrılmış durumdaydı; Muiscalar, Guaneler, Lacheler, Cofanlar ve Chitarerolar.
Moçe ile Çimu
Moçeler MS 500 yıllarına doğru Peru’nun kuzey bölgesinde yaşadılar. Bu uygarlığa ait bilinenler son zamanlarda ortaya çıkartılan mezarlar aracılığıyla olmaktadır. El sanatlarında ustalaşan Moçeler teknolojik olarak ileri seviyedeydi ve oldukça uzak bir bölgede bulunan Mayalarla bile ticari ilişkiler içindeydiler. Moçe kültürüne dair bilinenlerin çoğu ürettikleri çömlekler üzerinde günlük hayatlarının resmedilmesinden öğrenilmektedir. Lima’daki Larco Müzesinde sergilenen bu eserler aracılığıyla Moçelerin din alanındaki pratikleri de öğrenilmektedir.
İnkalar
Puma şeklinde tasarlanan başkentleri Cusco’dan And bölgesini yöneten İnkalar 1438 ile 1533 yılları arasında yörede tek egemendiler. İnka uygarlığı çok ilerlemiş seviyedeydi. İnka hakimiyeti yüzün üzerinde dile sahip etnik topluluğuna boyun eğdirmiş, 9 ila 14 milyon insanı 25 bin km yol sistemiyle yönetmekteydi. Şehirler daha önce hiçbir uygarlıkta görülmemiş hassas taş işçiliğiyle yapılan taş binalardan oluşmaktaydı. Dağlık arazide tarım yapılabilmesi için teraslama uygulamasının en ileri örnekleri inşa edilmişti. İleri derecede metal işçiliğinin yanı sıra İnka uygarlığında başarılı beyin ameliyatı bile yapıldığı iddia edilmektedir.
Kaynakça
- ^ Mayalar kendi tarihlerini yazmışlardır.
- ^ Joseph H. Greenberg & Merritt Ruhlen (2007), An Amerind Etymological Dictionary 25 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Department of Anthropological Sciences, Stanford University, 2007
- ^ Mitochondrial Population Genomics Supports a Single Pre-Clovis Origin with a Coastal Route for the Peopling of the Americas. American Journal of Human Genetics No.82 Cilt.3 içinde s.583-592.
- ^ . 6 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2009.
- ^ "National Geographic, 24 Kasım 2009 tarihinde erişilmiştir". 1 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Kasım 2009.
- ^ "William Marder, Indians in the Americas, 24 Kasım 2009 tarihinde erişilmiştir". 24 Aralık 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Kasım 2009.
- ^ "Bradshaw Vakfı sunusu, 24 Kasım 2009 tarihinde erişilmiştir". 10 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Kasım 2009.
- ^ Böyle bir temas muhtemel olmakla beraber genetik, arkeolojik, kültürel ve dilbilimi olarak ispatlanamamıştır.
- İngilizce Wikipedia "Pre-Columbian_era" maddesi 19 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
- (İngilizce)
- Arqueologia İberoamericana1 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – Amerikan ve İber Yarımadası halklarının arkeolojik incelenmesi için, açık ulaşımlı uluslararası bilimsel dergi. İçinde "Kolomb öncesi Amerika" hakkında çok sayıda bilimsel makale bulunmaktadır. (İngilizce)
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kolomb oncesi Amerika Amerika olarak adlandirilan bolgede Avrupali somurgecilerin varliginin hissedilir derecede olan doneme kadarki tarihsel donemi kapsar Bu uzun donem Eski Tas Cagindan Orta Caga kadar uzanir Teknik olarak Kolomb oncesi donem Kolomb un 1492 ile 1504 yillari arasinda yaptigi yolculuklara vurgu yapsa da bu tarihsel donem yerli Amerika halklarin egemenliginin Avrupalilarca sona erdirilmesine kadar surer bu bazi durumlarda Kolomb un Yeni Dunya ya gelisinden sonra birkac yuzyil surmustur Kolomb oncesi donemde Amerika halklar Mavi Kuzey Amerika halklari Yesil Turuncu Sari Orta Amerika halklari Kirmizi Kahverengi And Daglari ve Amazon halklari Kolomb oncesi terimi daha cok Amerika da ortaya cikan buyuk uygarliklar olan Olmek Toltek Teotihuacan Zapotek Mixtec Aztek Maya Orta Amerika ve Inka Chibcha And Daglari uygarliklarini kapsar Kolomb oncesi uygarliklardan bircogu kalici konutlar sehirler kurmus tarim ve sosyal hayatta ilerlemis onemli mimari yapilar insa etmis karmasik sinifsal topluluklar kurmuslardir Bu uygarliklarin bazilari kalici ilk Avrupali somurgecilerin gelmesinden once ortadan kalkmistir ve sadece arkeolojik buluntular sayesinde bilinmektedir Digerleri ise tarih anlatimlari sayesinde bilinmektedir Bu uygarliklardan cok azi kendi tarihini yazmistir Ancak bu yazili belgeler Avrupalilar tarafindan dine karsi metinler olarak goruldugunden Hristiyan din adamlari tarafindan imha edilmistir Gunumuze ancak cok iyi saklanan az sayida belge ulasmistir Yerel Amerika halklarinin ve Avrupalilarin aktarimlarina gore Avrupalilarla karsilastiklarinda bu halklar cok onemli gelismeler kaydetmislerdi Ornegin Aztekler Tenochtitlan gunumuzdeki Meksiko sehrini insa etmislerdi Sehir suyun uzerine insa edilmisti ve o donemde nufusunun 200 binden cok oldugu tahmin ediliyordu Ayrica bu halklarin astronomi ve matematik alanlarinda ileri durumda olduklari bilinmektedir Bu eski uygarliklardan ve halklardan gelenler gunumuzde bazi gelenekleri ve uygulamalari Kolomb oncesi atalarina baglayarak hala uygulamaktadir Ilk yerlesimAsya dan goc Asya daki gocebe halklarin bugun Bering Bogazi olarak bilinen bolgeden Amerika kitasina geldikleri dusunulmektedir Amerika daki yerli halklardan alinan mitokondri DNA orneklerinin Asya dan goc eden topluluklarla benzerlik icerisinde oldugu gozlenmistir Caglar boyunca insanoglu Kuzey Amerika dan guneye dogru inmistir Ilk insanin ne zaman Amerika ya goc ettigi tam olarak bilinmemektedir Ilk bilinen uygarlik olan Clovis Uygarligi gunumuzden 13 bin yil onceye dayanmaktadir Ancak 20 bin yil yasinda olan arkeolojik kazi alanlari bulunmus ve Amerika kitasina yerlesimin 40 bin ile 13 bin yillari arasinda oldugu tahmin edilmektedir Bunun yani sira cok sayida farkli goc yolunun varligi iddia edilmistir Kuzey ve Guney Amerika da MO 14 000 yilina ait buluntular bulundugundan bu tarihte yerlesimin tamamlandigi dusunulebilir Bilim adamlari arasinda ortaklasilan bir teoriye gore kuzeyden gelen Eskimo Aleut halklari ve diger halklar daha sonraki bin yilda Sibirya ve Alaska uzerinden gelmis ve Kuzey Amerika ya yerlesmistir Tarih oncesi donem Goc veya goclerden sonra ilk karmasik uygarligin cikmasi icin binlerce yil gecmesi gerekmistir Boyle ilk uygarlik MO 5000 li yillarda ortaya cikar Amerika daki yerli halklar avci toplayiciydi Kitada buyuk imparatorluklarin varoldugu donemde bile kitanin geneline bakildiginda hala avcilik toplayicilikla varligini saglayan uygarlik cogunluktaydi Bu donem 18 yuzyila kadar surecektir Tarimsal gelisme Amerika nin ilk yerlileri tarim uretiminde ilerlemis ve misir hasadinda ustalasmislardi Yerlilerce yetistirilen diger urunler arasinda patates domates kabak biber bezelye ananas tatli patates cikolata vanilya sogan yer fistigi cilek bogurtlen papaya avokado sayilabilir Dunyada bugun bilinen sebze ve meyvelerin ucte ikisi Amerika kaynaklidir Yerli halklar atesi kesfettikten sonra cok amacli olarak kullanmislardir Dogal yanginlarin etkisini taklit etmek ve tarimsal arazi acmak icin ormanlarda yapay yangin cikartilarak temizlenmis boylece hem bitkilerin kolay yetisebilecegi tarimsal arazi ortaya cikartilmis hem de ulasim kolayligi saglanmistir Boylelikle Kuzey Amerika daki Kolomb oncesi ovalar ortaya cikmistir Asya Afrika ve Avrupa kadar yogun olmasa da Amerikali yerli halklar da buyukbas hayvanlara sahiptiler Orta Amerika ve Meksika da geyik evcillestirilmis et ve sut ihtiyaci icin kullanilmistir And Daglari ndaki uygarliklar ayni islev icin lama ve devegillerden alpakaya sahiptiler Burada domuz yetistirilmis Orta ve Guney Amerika da et kaynagi olarak iguana da tuketilmistir 15 yuzyila gelindiginde misir artik Meksika ve Mississippi ye kadar yayilmistir Patates Inkalara ozgu olarak kalirken cikolata ise Aztekler tarafindan uretilmekteydi DillerAmerika yerlilerinin dilleri 1915 2001 tarafindan ilk olarak 1960 yilinda kurgulanan daha sonra 1987 yilinda da revize edilen siniflandirmaya gore birbiriyle akraba olmayan uc ayri kokte toplanir Eskimo Aleut dilleri disinda kalan Na Dene dilleri ile Amerind dillerini konusan Amerika yerlileri Kizilderili ortak adiyla anilirlar I Eskimo Aleut dilleri Amerika ya en son yaklasik 10 000 once gelen Eskimo Aleut halklari tarafindan konusulan Asya Kuzeydogu Sibirya kokenli diller MS 1000 yilinda olusan Thule kulturu gunumuzdeki Inuit halklarinin atalaridir II Na Dene dilleri Amerika ya Eskimolardan once gelen halklarca konusulur Asya Kuzey Sibirya Ovasi kokenli oldugu 2008 yilinda uzman dilcilerce teyid edilen tek Kizilderili dilleri budur Daha once bu grupta yer alan Haydaca simdi grup disinda izole bir dil olarak siniflandirilmaktadir Asya da Orta Sibirya da sikisip kalan Yenisey dilleri ile Kuzey Amerika daki Na Dene dilleri birlikte gunumuzde Dene Yenisey dilleri adi altinda siniflandirilmaktadir III Kizilderili dilleri ya da Greenberg in ozgun imlasiyla Amerind Amerika ya en once gelen halklarca konusulur Na Dene dilleri disinda kalan butun Kizilderili dillerini kapsar Kuzey AmerikaKuzey Amerika kitasina gelen halklar yuzlerce birbirinden kulturel olarak degisik ve bagimsiz kabileye ayrilir Bu donem Kuzey Amerika da bulunan topluluklarin ayni aileye mensup 20 ila 50 kisiden olusan gocebe topluluklar olduklari sanilmaktadir Bu aileler dogal kaynaklarin durumuna gore yer degistirmekte ve yeni kaynaklar arayisinda olarak gocebe bir hayat surmekteydiler Bu topluluklar iyi avciydilar ve gelismis aletler kullaniyorlardi Bu insanlarin gunumuzde nesilleri tukenmis olan mastudon ve bizon avladiklari tahmin edilmektedir Kuzey Amerika MO 8000 yillarinda bugunkune cok benzer bir bicimde istikrarli hale gelince kitadaki insan nufusu hizla artmaya basladi Uygun ortamda goc ve tarimsal uretim artis gosterdi nufus onemli oranda yukseldi Binlerce yil boyunca Amerika yerel halklari cok sayida bitki turunu evcillestirdiler yetistirdiler ve hasadini yaptilar Bu bitkiler dunya capinda bugun tuketilen tum bitkilerin 50 60 ina karsilik gelir Iklim ekoloji tarimsal altyapi ve cografi sekiller kitaya ilk yerlesen halklarin birbirinden cok farkli kultur ve dil yapilari gelistirmelerine sebep olmustur Yerel kavimlerin dini efsanelerine gore bu topluluklar ilk insandan beridir orada bulunmakta hatta orada yaratilmislardir Avrupalilar karaya ayak bastiginda Kuzey Amerika yerlileri yari gocebe avci toplayici topluluklar halindeydi Tarim toplumlari cok azinliktaydi Avrupalilarin kolonilesmesine karsilik olarak cok sayida kabile birleserek federasyon olusturacak ve Huron Haida Apache Cherokee Sioux Delaware Algonquin Choctaw Mohegan Iroquois bu federasyonun bilesenleri arasinda Oneida Seneca Cayuga Onondaga ve sonradan dahil olan Tuscarora kabilesi vardi ve Inuit adlariyla bilinen topluluklar olusacaktir Guneylerindeki Orta Amerika uygarliklari kadar teknoloji alaninda geliskin olmasalar da bugun ABD topraklari olarak bilinen cografyada yerlesik yasama gecmis onemli topluluklar bulunuyordu Iroquois Milletler Birligi siyasi olarak gelismis bir yapiydi ve Avrupa daki monarsilerden farkli olarak ABD de demokratik bir hukumet kurulmasina katkida bulunduguna inanilmaktadir Mississippi kulturu Illinois deki Monks Hoyugu Mississippi kulturu Mississippi Nehrinin etrafindaki bolgeyi Kolomb oncesi donemde etkisi altina almistir Bu uygarligin en buyuk ozelligi buyuk hoyukler olusturmalaridir Misir agirlikli olmak uzere tarimla ugrastilar ve yogun ticaret faaliyetleri icerisinde bulundular Ilk olarak MS 1000 yilinda ortaya cikan uygarlik 1200 1400 yillari arasinda en gorkemli donemini gecirecek ve Avrupalilar gelmeden cokus donemine girecektir Bu halklarin kurmus oldugu en buyuk yerlesim yeri gunumuzdeki St Louis Ilinois de olan Cahokia isimli yerlesim yeridir Burada 20 bin kisinin yasadigi varsayilmaktadir Nufusun en yogun oldugu 12 ve 13 yuzyillarda Cahokia Orta Amerika daki kentlerin cok gerisinde olsa da Kuzey Amerika daki en kalabalik sehirdir Cahokia daki Monks Hoyugu ise Kolomb oncesi Kuzey Amerika daki en buyuk torensel anit yapidir Orta AmerikaMezoamerika Meksika dan Kosta Rika ya kadar uzanan bolgedir Burada Kristof Kolomb un ayak basmasindan 3000 yil onceye kadar uzanan tarim ekonomisine dayanan uygarliklar kurulmustur MO 1800 ila MO 300 yillari arasindaki donemde Orta Amerika da karmasik kulturlerin yukseldigi gorulur Bunlardan bazilari Kolomb oncesi uygarliklardan olan Olmekler Teotihuacan Mayalar Zapotec Mixtec Huastec Purepecha Toltekler ve Azteklerdir 4000 yillik bu uygarliklar cok sayida kesifte bulunmustur piramit seklinde tapinaklar insa etmisler matematik astronomi tip edebiyat alaninda ilerlemis oldukca hassas takvimler olusturmuslar sanat tarim muhendislik alaninda asama katetmis karmasik bir din sistemi olusturmus abakus hesap makinesini ve tekerlegi kesfetmislerdir Insanlik tarihindeki en onemli buluslardan olan tekerlek bolgede yuk hayvani bulunmayisindan sosyal hayata dahil edilememistir Ayrica bakir ve altin islemeciligi de gelismistir Maya sayi sistemi Kuzey Meksika daki Nuevo Leon eyaletinde bulunan kaya yazitlarinda bolge uygarliklarinin sayma sistemine dair pek cok bilgi bulunur Bu karmasik sayma sistemi 20 rakamli bir sisteme dayanir Her bir sayi onemli bir astronomik olaya baglanmistir Bolge topluluklarinin hayatinda astronomi biliminin onemi one cikar Meksika da bulunan uygarliklar sehirlerini ve torensel merkezlerini ozel astronomik olaylara gore planlayip insa etmislerdir Orta Amerika daki en buyuk sehirler Teotihuacan Tenochtitlan ve Cholula o donemde dunyanin en buyuk sehirleri arasindadir Bu sehirler ayni zamanda ticaret felsefe dinsel ve askeri toren merkezleri olup tum bolge halklari tarafindan bilinen cekim merkezleriydi Bolgede cok sayida sehir devleti krallik ve imparatorluk ortaya cikip dagilirken birbirleriyle surekli olarak mucadele halinde one cikan bes uygarliktan bahsedilebilir Olmekler Teotihuacan Toltekler Mexica ve Mayalar Politik olarak daginik durumda olan Mayalar haric tum bu uygarliklar Meksika capinda etkili olacak ve iktidarlarini ticaret sanat siyaset teknoloji ve teoloji alanlarinda saglamlastiracaklardir Bolge halklari 4000 yil boyunca bu uygarliklarla ekonomik ve siyasi iliskiler icinde oldular kimi zaman savastilar kimi zaman ticari iliskiler icinde oldular ancak surekli olarak bu bes uygarligin etkisi altinda kaldilar Olmekler Bolgedeki bilinen en eski uygarlik Olmeklerdir Bu uygarligin ozellikle sanat alaninda gosterdigi ilerleme diger uygarliklar icin bir rehber olacak ve gelistirilecektir Olmekler MO 2300 yillarinda toprak kap imalatinda uzmanlasmistir MO 1800 ila MO 1500 yilllari arasinda iktidarlarini saglamlastiran kabile sefleri bugunku Veracruz un guneyinde San Lorenzo Tenochtitlan olarak bilinen sehri kurarak baskentleri yaparlar Olmeklerin etkisi Orta Amerika boyunca hissedilebilir Yeni tarzdaki hukumet yapilari piramit seklindeki tapinaklari edebiyat astronomi sanat matematik ekonomi ve dindeki geliskinlik seviyeleri Maya gibi bir uygarligin dogmasina yol acacaktir Teotihuacan Olmeklerin duraklama ve gerileme donemine girmeleriyle beraber Meksika da bir iktidar boslugu olusur Bu iktidar boslugunda dogan Teotihuacan MO 300 yillarinda ortaya cikar MS 150 yillarinda artik sehir ilk gercek anlamdaki metropol haline gelir Sehirde daha onceden gorulmemis bir ekonomik ve siyasi duzen kurulur Mayalar uzerinde de etkisi olan gelismeler sehirdeki farkli ve kozmopolitan nufus sayesinde gerceklesir Meksika daki neredeyse her kavimin temsil edildigi sehirde topluluklar bir arada yasayarak sanatlarini icra etmekte ve sehrin ekonomik ve kulturel geliskinligine katkilarini sunmaktadir MS 500 yilinda sehir dunyadaki en buyuk sehirdir MS 650 yillarinda dususe gecmesine ragmen sehirde Meksika uygarliklarinin en heybetli mimari ornekleri bulunmaktadir Sehir gucten dusse de MS 950 yillarina kadar sahnede kalacaktir Mayalar Teotihuacan uygarliginin ulastigi seviye Maya uygarligini da olumlu sekilde etkilemistir MS 250 ile 650 yillari arasinda Maya uygarligi onemli gelismelere sahne olsa da Maya sehir devletleri arasinda siyasal birlik saglanamaz Mayalar bolgedeki en gorkemli sehirleri insa edecek matematik astronomi ve takvimcilikte onemli ilerlemeler kaydedeceklerdir Mayalar yerli amerika halklarindan gercek anlamda bir yazi sistemine sahip olan tek uygarlikti Tas comlek veya agac uzerine yazilan yazilarin haricinde agac kabuklarinin islenerek kagit haline getirilmesiyle olusan el yazmasi kitaplar da Mayalarca yapilmistir Aztekler Mexicalar 1519 yilinda Aztek egemenligi koyu sari ile gosterilmistir acik renkle bagimli devletler koyu renkle muttefik devletler gosterilmistir Tolteklerin duraklama ve gerileme donemine girmesiyle beraber Meksika da siyasi olarak bolunme yasanir Toltek saltanatina goz diken kavim bolgeye disaridan gelen Mexicalar olacaktir Colden gelen bu kavim kendilerine eskiden Azteca diyen kavimdir Ancak isimlerini yillarca yasanan goclerden sonra degistirmislerdi Meksika bolgesinden olmadiklari icin ilk baslarda kaba ve gorgusuz olarak degerlendirildiler Aztek Uclu Ittifaki doneminde diger iki Aztek sehri olan Texcoco ve Tlacopan ile anlasarak Meksika da iktidara yukseldiler iyi diplomat olmalarinin yani sira cok iyi savasciydilar Mexicalar Meksika bolgesine gelerek kendilerini Tolteklerin mirascilari olarak gorerek uygarliklarinin basina gectiler MS 1400 yillarinda Orta Meksika nin hakimleridirler ve 1470 yilina dek tum dusmanlarina boyun egdirmis durumdadirlar Gucunun dorugundayken 300 000 Mexicali bolgedeki 10 milyon kisiye hukmetmekteydi Modern Meksika ismi de buradan gelmektedir Baskentleri olan Tenochtitlan modern Meksiko sehrinin yerindedir En gorkemli doneminde 300 binin uzerindeki nufusuyla dunyanin en kalabalik sehri oldugu tahmin edilmektedir Sehirde kurulan pazarlar konkistadorlarin o zamana kadar gordukleri en buyuk pazardir Guney AmerikaGuney Amerika nin genis yagmur ormanlari daglari ovalari ve kiyilari bu donemde on milyonlarca insan ev sahipligi yapiyordu Burada yerlesik hayata gecen ve one cikan uygarliklar Kolombiya da Chibchalar Ekvador da Valdivialar Peru da Quechualar ve Bolivya da Aymaralar olur Kolomb oncesi donemde Pasifik Okyanusundaki Polinezya ile Guney Amerika arasinda temas oldugu iddia edilse de bunu destekleyecek bilimsel veriler bulunmamaktadir Norte Chico Modern Peru nun kuzey sahillerinde yasayan Norte Chico uygarligi MO 3000 yillarinda ortaya cikan buyuk olcekli yerlesim yerleri kurdular Bu uygarligin MO 1800 yillarinda gerilemeye basladigi saniliyor Bu uygarliga dair en iyi bilgi veren arkeolojik kazi yeri Supe Vadisindeki Caral bolgesidir Amerika daki bilinen en eski uygarliklardandir Valdivia Valdivia uygarligi Ekvador sahilleri boyunca gelismistir Varliklari gunumuzde arkeolojik buluntular sayesinde kesfedilmistir Uygarlik Amerika daki en eski uygarliklardan olup MO 3500 ile MO 1800 yillari arasinda varolmustur Valdivia uygarliginda kentler ortak bir merkezin etrafinda yuvarlak bir sekil olusturacak sekilde insa edilen evlerden olusurdu Yerlesik hayata gecen Valdivialilar tarim ve balikcilikla gecinirlerdi geyik avladiklari da bilinmektedir Buluntulardan misir bezelye biber pamuk tarimi yaptiklari anlasilmaktadir Baslangicta kaba olan Valdivia comlekciligi giderek gelismis ve cilali urunler uretir hale gelmistir Seramik ve tas islerinde oldukca gelismislerdir Canaris Canaris uygarligi bugun Ekvador un Canar ve Azuay bolgelerinde yasayan bir uygarliktir Mimarlik ve teoloji alaninda gelismislerdir Insa ettikleri eserlerin cogu Inka saldirilarinda yakilmis ve zarar gormustur Baskentleri iki kez yer degistirmis ilkinde Inka sehri olan Tomipamba daha sonra Cuenca olmustur Bu sehrin konkistadorlar tarafindan altinla dolu olduguna inanilan El Dorado oldugu ileri surulmektedir Canaris uzun yillar boyunca Inka saldirilarina direnmis ancak Inka Imparatoru Tupac Yupanqui doneminde boyun egmistir Bu uygarligin torunlari hala hayattadir ve diger irklarla karismayarak gunumuze kadar gelmeyi basarmislardir Chavin Chavin uygarligi yaziyi kesfedememis bir Guney Amerika uygarligidir Oldukca genis bir ticaret agi kurmus ve MO 900 yillarinda tarimda ilerlemis durumdadirlar MO 900 MO 300 arasinda modern Peru daki Chavin adi verilen bolgedeki arkeolojik buluntulara dayanan bu uygarlik hakkinda cok bilgi bulunmamaktadir Cipca Cipca Chibcha uygarligi Kolombiya da hukum suren en kalabalik en cok araziye yayilan ve sosyo ekonomik olarak en geliskin uygarliktir MS 3 yuzyilda hakimiyetlerini And Daglarinin kuzeyine kadar genisletmis ve bugunku Panama nin bir kismini ele gecirmislerdi Hakim olunan bolge Kolombiya nin dogal zenginlikleri en cok olan ve en verimli topraklarin bulundugu yerlerdi Cipcalar Mayalar ve Inkalar arasindaki bolgedeki en kalabalik topluluktu En goze carpan yerlesik hayat bicimlerini kuran bu kultur ayni Cipca dilini konusan cok sayida farkli kabileye ayrilmis durumdaydi Muiscalar Guaneler Lacheler Cofanlar ve Chitarerolar Moce ile Cimu Moceler MS 500 yillarina dogru Peru nun kuzey bolgesinde yasadilar Bu uygarliga ait bilinenler son zamanlarda ortaya cikartilan mezarlar araciligiyla olmaktadir El sanatlarinda ustalasan Moceler teknolojik olarak ileri seviyedeydi ve oldukca uzak bir bolgede bulunan Mayalarla bile ticari iliskiler icindeydiler Moce kulturune dair bilinenlerin cogu urettikleri comlekler uzerinde gunluk hayatlarinin resmedilmesinden ogrenilmektedir Lima daki Larco Muzesinde sergilenen bu eserler araciligiyla Mocelerin din alanindaki pratikleri de ogrenilmektedir Inkalar Inkalarin gorkemli sehri Machu Picchu Puma seklinde tasarlanan baskentleri Cusco dan And bolgesini yoneten Inkalar 1438 ile 1533 yillari arasinda yorede tek egemendiler Inka uygarligi cok ilerlemis seviyedeydi Inka hakimiyeti yuzun uzerinde dile sahip etnik topluluguna boyun egdirmis 9 ila 14 milyon insani 25 bin km yol sistemiyle yonetmekteydi Sehirler daha once hicbir uygarlikta gorulmemis hassas tas isciligiyle yapilan tas binalardan olusmaktaydi Daglik arazide tarim yapilabilmesi icin teraslama uygulamasinin en ileri ornekleri insa edilmisti Ileri derecede metal isciliginin yani sira Inka uygarliginda basarili beyin ameliyati bile yapildigi iddia edilmektedir Kaynakca Mayalar kendi tarihlerini yazmislardir Joseph H Greenberg amp Merritt Ruhlen 2007 An Amerind Etymological Dictionary 25 Aralik 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Department of Anthropological Sciences Stanford University 2007 Mitochondrial Population Genomics Supports a Single Pre Clovis Origin with a Coastal Route for the Peopling of the Americas American Journal of Human Genetics No 82 Cilt 3 icinde s 583 592 6 Aralik 2010 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 25 Kasim 2009 National Geographic 24 Kasim 2009 tarihinde erisilmistir 1 Mayis 2011 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Kasim 2009 William Marder Indians in the Americas 24 Kasim 2009 tarihinde erisilmistir 24 Aralik 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Kasim 2009 Bradshaw Vakfi sunusu 24 Kasim 2009 tarihinde erisilmistir 10 Mayis 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Kasim 2009 Boyle bir temas muhtemel olmakla beraber genetik arkeolojik kulturel ve dilbilimi olarak ispatlanamamistir Ingilizce Wikipedia Pre Columbian era maddesi 19 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Ayrica bakinizKolomb Oncesi Okyanus Otesi Temas Kolomb oncesi sanatDis baglantilar Ingilizce Arqueologia Iberoamericana1 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Amerikan ve Iber Yarimadasi halklarinin arkeolojik incelenmesi icin acik ulasimli uluslararasi bilimsel dergi Icinde Kolomb oncesi Amerika hakkinda cok sayida bilimsel makale bulunmaktadir Ingilizce