Tuva Cumhuriyeti veya Tıva Cumhuriyeti Tuvaca Тыва Республика Tıva Respublika Rusça Республик�

Tuva Cumhuriyeti veya Tıva Cumhuriyeti (Tuvaca: Тыва Республика, Tıva Respublika; Rusça: Республика Тыва, Respublika Tıva); Rusya Federasyonu’nda Güney Sibirya'da özerk bir Türk cumhuriyetidir. Tuva cumhuriyeti, adını, Türk halklarından biri olan Tuvalardan alır. Tıva Cumhuriyeti olarak da Türkiye Türkçesinde kullanımı vardır. Moğolistan'a komşu olan cumhuriyetin yüzölçümü 170.500 km²'dir. Nüfusu 313.612 kişidir. Konumu ise kuzeyinde Rusya Federasyonuna bağlı Krasnoyarsk Krayı, kuzeybatısında Hakas Özerk Cumhuriyeti, batısında Altay Özerk Cumhuriyeti, güneyinde Moğolistan, doğusunda Buryatya çevrelemiştir. Çevresindeki ülkelere göre Türk nüfusunun en yoğun olduğu Güney Sibirya ülkesidir.

Tuva Cumhuriyeti
Республика Тыва
Тыва Республика


Bayrak	Arma

Milli Marş: Men Tuva men

Konum

Tuva Cumhuriyeti

Yönetim

Ülke:

Rusya

Federâl Bölge:

Sibirya Federal Bölgesi

Ekonomik Bölge:

Başkent:

Kızıl

Cumhurbaşkanı:

Vladislav Hovalıg

Genel bilgiler

Yüzölçüm:

170.000 km² (65.637 sq mi)

Nüfus:

313.612 (07/2015)

- Yoğunluk:

2 /km² (5 /sq mi)

Diğer bilgiler

Dili:

Tuva Türkçesi, Rusça

Kuruluş tarihi:

1926
1993

Kodu:

90

Resmî
İnternet sayfası:

https://rtyva.ru/

Başkent Kızıl ve Moskova arası 4668 km'dir. Büyük şehirleri ve sanayi merkezleri: Kızıl, Ak-Dovurak (Ak-toprak), Şagonar, Çeder'dir. Yer altı kaynakları, altın, demir, asbest, kömür ve başka hammaddeler. Büyük kaplıcaları ve çamur kaplıcaları mevcuttur. Tahıl bitkileri ve yem bitkileri vardır. İnek, merinos koyun ve keçi ile birlikte gücünden faydalanmak için at yetiştirilir. Ülke coğrafyasının çoğunluğu ormanlar, dağlar ve bozkırlardan meydana gelir. Ülkenin esas halkı olan Tuva Türkleri, Geniş Türk Dili'nin bir dalı olan Tuva Türkçesi ile konuşurlar.

Etimoloji

Tuva kelimesi günümüzde Tuva'da Tıva şeklinde yazılmakta ve söylenmektedir. Eski devirlerde de Tuva, Toba, Tuba gibi adların Türk dilinin Küçük ünlü uyumundan dolayı halk ağzında Tıva olması gerekmektedir. Zaten günümüz Tuva Türkleri kendilerine bu ses uyumundan dolayı Tıva derler. Orijinal şeklinin Toba olduğu düşünülmektedir. Toba, toplum anlamına geldiği sanılır. Yenisey akarsuyunun eski adının Toba olduğu ve Toba akarsuyu çevresindeki Türk yerleşimcilere Toba dendiği söylentisi bulunmaktadır.

Güney Sibirya'daki Türk toplulukları içerisindeki "Tuo-ba" (拓跋) veya "Tuo-ba Shi" (拓跋氏) diye bilinen kut almış Türk kağan hanedanı Çin'e egemen olduğunda Çin'e Tabgaç denilmiştir. Tuo-ba Türkleri içinde Hun, Dingling, Kırgız, Jujuan, Wuhuan ve doğu Siyanpileri gibi 31 topluluk bulunuyordu. Tuo-ba’lar (拓跋) Kuzey Wei Hanedanlığı (M.S 386 - 534) nı kurarak Çin’i aşağı yukarı 150 yıl hakimiyeti altında tutmuştur. Dolayısıyla batıdaki kavimler Çin’i "Tabgaç" (Taughast) adıyla anmışlardır. Orhun Yazıtları’nda da görülen "Tabgaç" adı Orta Asya’da Çağatay dönemine kadar kullanılmaya devam etmiştir. Fakat Çinliler (Hanlar) "Qin", "Çin", "Kıtay", Çin'e egemen olan eski Türkleri ifade eden "Tabgaç, Tawgaç" adını benimsememişlerdir. Çinliler kendileri için eskiden beri "Zhong-guo" (中國), kendileri için de "Xia" (夏), "Han" (漢), "Han-ren" (漢人), "Han-zu" (漢族), "Hua-xia" (華夏) terimlerini kullanmışlardır. Yalnız ilginç olan şudur ki "Tabgaç (Tawgaç)" adı Tang (T’ang) Hanedanlığı (唐朝) için de kullanılmıştır. Demek ki Çin'e hakim olan Türk kağanlar sülalesinin adı asırlar sonra bile kaybolmamıştır. Mesela Singku Seli Tutung "Hsüan-tsang (Xuan-zang)’ın Biyografisi"nde Çince 唐朝 (Táng Cháo: "Tang (T’ang) Hanedanlığı")yı "t(a)vgač" diye tercüme etmektedir:

"il-lig barca t(a)vgač ilingä kirdi" (Devletlerin hepsi Tang Hanedanlığı’na girdiler). "ymä kutlugulug t(a)vgač elin[tä]" (ve kutlu büyük tawgaç elinde (ilinde)).

Göktürk Kağanlığı döneminden çok sonralara kadar Çin adı yerine bu sözcüğü kullanmayı sürdürdüler. Çin kaynaklarının Topa diye zikrettiği Tabgaçların adı, Kâşgarlı Mahmud tarafından "ulu, saygıdeğer" diye açıklanmıştır ki yaşadığı dönemde Türkistan coğrafyasına egemen olan Hakaniye Devleti veya gerçek adıyla Türk Hakanlığı hükümdarlarınca "tafgaç, tamgaç" şeklinde unvan olarak kullanılmaktaydı. Modern köken bilimsel araştırmalarda ise L. Bazin değişik bir yorum getirmiş: Türkçe tab+gaç = (mala, mülke) sahip, malik. Kâşgarlı Mahmud'un Türklüğünü iddia ettiği Tabgaçlar, Çin kaynaklarına göre de Hiung-nulardan bir bölüktür ve Mete'yi eski Toba hükümdarı sayarlar. Kaşgarlı Mahmud, Tabgaçları Türklerden bir bölük olarak kaydeder. Çin kaynaklarından saptanan bazı etnografik ve dilsel bulgular da onların Türklüklerine ilişkin ipuçları vermektedir. Örnek sunmak gerekirse, kurt ve göç efsanelerinin varlığı; mağara, dağ ve orman kültleri (Tengricilik); dillerinde tespit edilen bitegçin (bitikçi, kâtip), kapukçın (kapıcı,hacip?), atlaçın (atlı, süvari), korakçın (koruyucu,muhafız alayı), aşçın (aşçı), törü (yasa, töre), il (devlet) gibi sözcükler mevcuttur. Tabgaç Türklerinin büyük bir bölümünün Çin'in işgaliyle Çinlileştiği ve Türk özelliklerini yitirdikleri belirlenmiştir.

6. yüzyılda kurulan günümüz tarihçilerinin Kök Türk Devleti adını verdikleri Türk Kağanlığı kağanlarından Tapar/Taspar Ḳaġan (572-581) hanedanına Çince Tuvaların atası anlamında Tuobo denilmişir. Kağanın adı Türkçede Tapar ve Sogdça’da T’sp’r (Taspar) şeklinde geçerken unvanı da Sogdçada T’sp’r γ'γ'n ve Çincede Ta/Tuóbō Kěhàn (T’o-bo K’o-han) 佗鉢可汗 şeklindedir. Tarihsel kaynaklarda "Tuba" adına Çin'in Su hanedanının (581-618) kayıtlarında görülmektedir. Bu kayıt kaynaklarına göre Türk kağanının soyundan gelen Tubalar, Kırgız Türklerinin doğusunda ve Baykal Gölünün güneyinbatısında, Uygurların kuzeyinde Yenisey dolaylarında Ötüken taygasında yarı yerleşik olarak yaşamaktadırlar. Çin kayıtlarında türlü yazılış şekli Dubo-Tubalar Sayan dağlarının geniş vadilerinde meskun idiler. Kök Türk Kağanlığından başka ad olarak kullanıldığı bir öbür yer ise Hazar Kağanı'nın adı Tuvan Kağan'dır (825 - 830). "Moğolların Gizli Tarihi" adlı Çince eserde de Tuva Türklerinden "Tuba" diye bahsedilir. Çin Tarihi konusunda uzman olan W. Eberhard Tova (Toba) Devletini kuran 119 topluluğun Türk soyundan gelenler olduğunu belirtir. Günümüzde Tuva (Tıva), Tofa(karagas), Tuba (Altay Türklerinin bir kolu) şekilleriyle karşılaştığımız adlar hep aynı kökene dayanmaktadır. Ünlü Türkbilimci N.F.Katanov da aynı soydan geldiklerini eserlerinde belirtmektedir.

Sonuçta Tuva, Tofa, Duha, Toba şekillerinde günümüzde İrkutsk'tan Doğu Türkistan ve Altay'a kadar yaşayan Türk soylu Tuva topluluklarının Hun, Tabgaç ve Göktürk Kağanlığı'nın Tanrı'dan kut almış kutlu hakanlar sülalesinden geldiği anlaşılmaktadır. Günümüzde Ötüken ve dolayına, Ötüken tayga bölgesine en yakın Türk topluluğu dahi Tuva Türkleridir.

Tuva

Tuva'daki yer adları Eski Türk yazıtlarında geçen çoğu yer adları ile aynıdır. Bunlar arasında Ödügen, Kögmen, Kazırgan, Altay .vb sayılabilir.

Tarihçe

Çin kaynaklarına göre Tuvalar Kırgızlar'ın doğusunda, "Küçük Deniz"in (Muhtemelen Baykal Gölü) güneyinde ve Uygurların kuzeyindedir. Bugün de Tuvalar buralarda oturmakta ve buraya da Tannu-Tuva denilmektedir.

1207 yılında Tuva, Cengiz Han devrinde Moğol Devletinin işgaline uğramıştır. Moğolların Gizli Tarihi adlı tarihî esere göre Tuba, Tubas şeklinde kuzeybatıda, Hanghaslar ile birlikte söylenmiş bir Türk halkıdır. Cengiz Han'ın oğlu Coçi, Oyrat, Buryat, Barhun, Ursut, Habhanas, Hakas ve Tuba'ları Moğollara bağlamıştır.

Moğol egemenliği devrinde Tuva Türkleri, Türklüklerini sıkı şekilde muhafaza etmişlerdir. Moğol ırki ile her anlamda bir kaynaşmayı reddetmişler, hatta işgaller sırasında ormanlarda asırlarca saklanmışlardır. Bazı kaynaklarda bu sebepten orman halkı manasında Uranhay adlandırılması yakıştırılmıştır.

Ardından Oyrotların ve Çungarya'nın egemenliğine dahil edilmiştir. Daha sonra ise Çin'in Mançu idaresine girmiştir.

Çin Cumhuriyeti'nin Tuva'yı işgal ettiği zamanki haritası "中華民國全圖"'nda Tannu Tuva (唐努烏梁海 Tannu Uriankhai: turuncu rengiyle gösterilen bölge, Ocak 2004'ten sonra Çin Cumhuriyeti bu tip haritayı resmî olarak basmamaya karar vermiştir).

Tuva Cumhuriyeti, 1860 yılındaki Rus-Çin antlaşması gereğince Rus tüccar ve göçmenlerine o günkü adı ile Uranhay-Uygurların ülkesinde yerleşme müsaadesi verilmişti. Tuva'ya Rus istilası başlamıştır. Aynı zamanda Çin işgali de söz konusudur.

1883 yılındaki Tuva ayaklanmasında Çin yönetimi çok sayıda Tuva Türk'ünü öldürdü. Tuva Türklerine karşı tam bir soykırım yapılmıştır. Soykırımdan kaçan bazı Tuva Türkleri Altay ve Hakasya'daki başka Türk topluluklarına sığındı. Vatansever Tuva halkı ise 1911 yılında Çin'deki karışıklıkların olmasından da imkânını bulup bağımsızlığını ilan etti. Fakat bu bağımsızlık uzun sürmedi. 3 yıl sonra Rusya'nın denetimine dahil edildi. Yani 1914'te Ruslar tarafından işgal olunmuştur.

1912-1918 yılları arası Tuva'ya gelen Rus nüfusu % 300 arttı. Rusya'daki 1917 Bolşevik Devrimindeki otorite boşluğunda Tuva'da Bolşevikler (komünistler), Beyaz Ordu (Rus çarı taraftarı Ruslar), Çinliler, Moğollar ele geçirme mücadelesine girişmişlerdir. Özellikle Kızıl (Çarlığa karşı Rus komünistler) ve Beyaz (Rus çar taraftarları) Rusların çatışmasında binlerce Tuva Türk'ü öldürüldü. Tuva Türklerinin gıda malzemelerine ve hayvanlarına el koydular.

18 Temmuz 1918 tarihinde toplanan Bütün Tuva Kurultayı (Huralı) Tuva'nın bağımsızlığını ilan etti, 1921'de Cumhuriyet olarak bağımsızlığını tekrar kazanmıştır.

13-16 Ağustos 1921 tarihinde Tuvanın bütün bölgelerinin önderlerinin katılımı ile Oyun (Tandı) ilçesinin, Sug-Bajı (Subaşı) adlı köyünde millî bir toplantı gerçekleştirilmiştir. bu toplantıdaki üyelerden Buyan Badırgı ise "Bundan sonraki toplantıları Tuvalar kendi aralarında yapmalıdır. biz kendi meselelerimizi, geleneklerimizi Ruslardan daha iyi biliyoruz" diye görüş bildirdi.

1925 Kasım ayında Moğolistan, Tuva'nın bağımsızlığını tanımış ve diplomatik ilişkiler başlamıştır. Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti kuruldu. 1926'da adı Tuva Halk Cumhuriyeti'ne dönüştü. Tannu Tuva Cumhuriyetinin siyasi hayatında Rus ve Moğol etkisi arasında kaldığı görülür. Tuva'daki aydınların çoğunluğu dindaş Moğolistan ile bütünleşmek istemişlerdir. Tannu Tuva Cumhuriyetinin ilk başkanı Donduk, Moğolistana yakın olmak ve Budizmi yaygınlaştırmak politikasını yürüttü. Buryat ve Kalmık dini önderleri Moğolistan ile birleşme politikları desteklenmiş ve onların propagandalarını geniş ölçüde gerçekleştirmişlerdir.

1926 yılında Moğolistan ile Tuva arasında Dostluk Antlaşması imzalandı.

1928 Mart ayında Tuva'da Budist Lamaların kongresi yapıldı. Bu devirde gazeteler Moğolca çıkmaya başlamış, Moğolistana Tuva Türklerinden öğrenciler gönderilmiş ve adlar Moğolcalaştırılmıştır. Bu dönemde Buryat Moğollarından Çenkirov ise Rus destekli olarak Tuvalar arasında marksizmi yaymak amacıyla Tuva Halk Devrim Partisini kurmuştur. Bu parti Tuva'nın Turan bölgesinde kurulmuştur. Tuva Devrim Halk Partisinde Moğolistan ile birleşimin gündemde olması ve Tuva devlet yönetiminin de anti-Rus siyaseti üzerine Rusya yönetimdekilerin etkisini azaltmak için Rus yanlısı Salçak Toka'yı destekleşmiştir. Ülke, II.Dünya Savaşı devam ederken SSCB yarı bağımsız Tannu-Tuva Türk Devletini işgal ederek ülkenin 170.500 km2lik yerini kendi kaynaklarına katt.

16 Ağustos 1946 yılında Tuva'nın Sovyetler Birliğine dahil olduğu açıklandı. Tuva'nın zengin yeraltı ve verimli tarım-orman alanları sömürülmeye başlandı. Rusya'ya bağlı muhtar bölge haline geldi. Önceleri muhtar bölge olarak, 1965'ten itibaren de muhtar cumhuriyet olarak yerini aldı.

1990 yılının yaz ayında Hovu-Aksı şehrinde Tuva Türk gençleri ile Rus sivil güvenlik görevlileri arasında başlayan çatışmalar Tuva'nın başka yerlerine de yayılmıştır. Tuva, Sovyetler Birliği'nin "sıcak noktası" olarak kaldı. Rusların baskıcı politikaları daha da arttı. Tuva Türklerinin faşistlikle, şovenizmle suçlamaya başladılar. Fakat Rus baskısının etkisi ters teperek Tuvaların arasında millî bilincin yükselmesine sebep oldu ve Tuva'daki Rus kökenli 3.000 kişi Tuva'yı terk etti.

1991 yılında Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra çözülüm dalgaları Tuva'da da etkisini gösterse de tam bağımsızlığa ulaşılamamıştır. Fakat özerk Cumhuriyet haline gelebilmiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dağılınca Rusya Federasyonu içinde kalmıştır. Rusya Federasyonu içinde yer alan 21 özerk cumhuriyetten biri de Tuva Cumhuriyeti'dir. Fakat 13 Mayıs 2000 yılında Rusya'nın eritme politikası gereğince Sibirya Federal Okruğu'na dahil edildi. Nüfusları az olmasına rağmen Türk benliklerini iyi korumaktadırlar. Tuvalar Rusya'daki diğer Türk boylarına göre anadilin korunmuşluğu açısından en üst sıradadır.

Doğusunda ve güneyinde Moğollar, kuzeyinde ve batısında Ruslar ile çevrelenen Tuva halkı'nın güney batısında Altay Türkleri bulunmakta olup bu vasıta ile Kazak Türklerine bağlantıları vardır.

Asyanın orta noktası

Bazı bilim insanları tarafından yapılan hesaplamalar neticesi Asya kıtasının doğu-batı uzantısında tam orta noktasının Tuva Cumhuriyetindeki Kızıl şehri olduğu belirtilir.

Coğrafya

Ülkenin yüzölçümü 170.000 km²'dir. Türkiye, yüzölçümü olarak Tuva'dan dört kat büyüktür.

Cumhuriyet Sibirya'nın uzak güneyindedir. Başkenti Kyzyl, "Asya'nın coğrafik merkezi" 'nin yakınındadır. Cumhuriyetin doğusu yüksek ve ormanlık iken batısı ovalık ve daha kuraktır.

Sınırları:
- iç: Khakassia (NW/N), Krasnoyarsk Krai (N), Irkutsk Oblast (N/NE), Buryatia (E), Altai Republic (SW/W)
- uluslararası: Moğolistan (Bayan-Ölgii Bölgesi, Khövsgöl Bölgesi, Uvs Bölgesi and Zavkhan Bölgesi) (S) sınır hattı uzunluğu: 1305 km'dir.
En yüksek noktası: Mongun-Tayga Dağı, 3970 m
Maksimum K–G uzaklığı: 450 km
Maksimum D–B uzaklığı: 700 km'nin üzerindedir
Alanı: 170,427 km²'dir.

Bioküre rezervi

Ubsunur Hollow, bioküre rezervidir, çevresel olarak korunan bölge olup çok çekicidir.

Nehirler

Tuva cumhuriyetinde 8.000 den fazla nehir vardır. Alanı dünyanın beşinci en uzun nehri olan Yenisey Nehri'nin üst kolunu kapsar. Cumhuriyetin nehirlerinin çoğu Yenisey nehrinin kollarıdır. Alanda sayısız mineral kaynakları vardır. Başlıca nehirleri şunlardır:

Yenisey Nehri (Ulug-Khem olarak da adlandırılır)
Hantigir Nehri
Hemçik Nehri
Küçük Yenisey Nehri (Ka-Khem veya Kaa-Khem olarak da adlandırılır)
Yukarı Yenisey Nehri (Biy-Khem veya Bii-Khem de denir)

Tuva Yukarı Yenisey Nehri havzasındadır. Bölgenin başlıca yüzey şekilleri olan geniş Tuva ve Todja havzalarının sularını Yenisey nehri'nin iki ana kolu toplar. Aralarında kuzeybatıdaki Batı (Zapadni) Sayanlar'la kuzeydoğudaki Doğu Tuva dağ sıraları bu iki havzayı kuşatır.

Ülkede 400'e yakın irili ufaklı göl yer alır bunların başlıcaları Azas, Tere-Höl, Çağatay, Süt-Höl, Hindiktiğ-Höl ve Noyan-Höl'dür.

Göller

Tuva'da cumhuriyetinde en büyüğü Toju gölü, a.k.a. Azas Gölü (100 km²) ve Ubsa Gölü (Moğolistan ve Dünya Mirası Alanı ile paylaşılmaktadır)

olmak üzere çoğu buzul ve tuz gölü olan sayısız göl vardır.

Dağlar

Cumhuriyetin alanı, Sayan ve Tannu-Ola sıradağları ile çevrili yaklaşık 600 m yükseklikte dağlık bir havzadır. Bölgenin 80%'inden fazlasını dağlar ve tepeler kaplar. Mongun-Tayga ("Gümüş Dağı", 3,970 m) cumhuriyetteki en yüksek noktadır ve adını buzulundan alır. Moğolistan ile Tuva arasındaki Tannu-Ola (Tuva Türkçesi: Tuvaca: Таңды-Уула Tañdı-Uula dağları) güney Sibirya'da yer alan önemli bir dağ sırasıdır. Tuva Cumhuriyetinin güney tarafındadır.

Bu dağ yamaçlarında hayvancılık tarih boyunca yaygın haldedir. İnek, at, koyun yetiştiriciliği hayvancılıkta daha öne çıkan çeşittir. Yöre halkının dilinde maljılık (sığır sürücülüğü) diye adlandırılır. Yüzlerce at, koyun, inek sahibi kişiler bulunur.

Şehirler

Başkenti Kızıl'dır. Ülke nüfusunun yaklaşık üçte biri başkenttedir. Başkent Kızıl şehrinin eski adları Hem Beldiri, Kızıl Hoto olmuştur. Turan, Erzin, Ak-dovurak (dovurak: toprak) belli başlı şehirlerdir. Tuva Özerk Cumhuriyeti'nde başta başkent "Kızıl" olmak üzere beş kent ve üç kentsel yerleşme vardır.

Bölgeler

Tuva, 1 Ocak 2012 tarihinden beri yeni bir idari yapılanmaya ayrılmıştır. 2 büyük şehir yönetimi, 17 kojuun (ilçe idaresi) ve bunlar da kendi içinde 4 şehir idari yapılanması ve 120 sumon (köy, kırsal yönetim) idari yapılanması olarak bölünmüştür.

Tıva Cumhuriyeti idari bölgeler haritası

İklim

İklimi kışları çok katı olup karasal bir iklime sahiptir. Ocak ayı sıcaklık ortalaması -25, -35 C'dir. Temmuz ayı sıcaklık ortalaması 20 C'dir. Vadiler yılda 150 mm.ve 300 mm. arasında yağış alırken dağ yamaçları 400 mm. ve 600 mm. arası yağış alır.

Zaman dilimi

Tıva Kızılyar yani Rusçası ile Krasnoyarsk zaman dilimindedir (KRAT/KRAST). UTC'ye göre saat farkı +0700 (KRAT)/+0800 (KRAST).

Demografi

Nüfus: 336.651 (2021 Nüfus Sayımı);

Nüfusu 1989 yılında 308.557 iken 2010 yılı istatistiki bilgilere göre de 307.930 olup 20 yıldır nüfusun artmadığını tersine azaldığını söylemek mümkündür. Sebebi iklim şartlarından ziyade politik ve göç olgusudur.

15 küçük bölgeye (kojuun) sahiptir. Ülke, Sibirya'nın güneydoğusundadır. Güneyinde ve güneybatıda Moğolistan bulunmaktadır. Nüfusunun %70.02 Tuvalardan, %20.11'i Ruslardan, %3.7'si diğer milletlerden oluşmuştur.

Tuva'da Anti-Rus potansiyel gizli etnik gerilim bulunmaktadır.

Tuva Özerk Türk Cumhuriyetinin kuzeyinde, Tomsk, Abakan, Krasnoyarsk şehirleri çevresinde ve bu bölgenin batısındaki Tobol nehrinin kenarına kurulu Tümen, Tobolsk, Tara, Barabinsk kentleri çevresinde, ayrıca bu iki bölgenin arasındaki Baraba bozkırlarında Baraba Türkleri yaşarlar. Kemerova ilinde ise Şor Türkleri yaşamaktadır. Krasnoyarsk bölgesi içinde önceden çok nüfusa sahipken günümüzde çok az kalmış Tuva Türkleri de yaşar. Rusların baskısı sonucu Tuva Cumhuriyetine göç etmek zorunda kalmışlardır. Krasnoyarsk içindeki Tanzıbey taraflarının Tuvaların toprağı olduğu Tuva halkı tarafından hâlâ bilinmektedir.

Ulus	2007 yılına göre dağılım
Tuvalar	%81
Ruslar	%16,1
Diğer	%2,9

Ulus	2010 yılına göre dağılım, %
Tuvalar	%82
Ruslar	%16,3
Diğer	%1,7

Nüfus merkezleri
1 Ocak 2008 yılına göre

Kızıl	108,1	Teeli	3,8 (2003)
Ak-Dovurak	14,1	Hovu-Aksı	3,7 (2005)
Şagaan-Arık	11,3	Sukpak	3,7 (2003)
Kaa-Hem	10,6	Samagaltay	3,5 (2003)
Çadaan	10,2	Çaa-Höl	3,5 (2003)
Turan	5,3	Balgazın	3,4 (2003)
Kızıl-Majalık	5,0 (2003)	Handagaytı	3,2 (2003)
Sarıg-Sep	4,6 (2003)	Bay-Haak	3,1 (2003)
Mugur-Aksı	4,0 (2003)	Sug-Aksı	3,1 (2003)

1959-2002 yılları arasında Tuva nüfusunun değişimi:

Ulus	1959 yılı!1970 yılı!1979 yılı!1989 yılı!2002 yılı
Tuvalar	%57	%58,6	%60,5	%64,3	%77,0
Ruslar	%40,1	%38,3	%36,2	%32,0	%20,1
Hakaslar	%1	…	…	…	…

Nüfus: 305.510 (2002)(İzlanda ile karşılaştırılabilir)
- Kentsel: 157.299 (%51,5)
- Kırsal: 148.211 (%48,5)
- Erkek: 144.961 (%47,4)
- Kadın: 160.549 (%52,6)
1000 erkeğe düşen kadın oranı: 1,108
Ortalama yaş: 25.5 yaş
- Kentsel: 26.4 yaş
- Kırsal: 24.5 yaş
- Erkek: 25.2 yaş
- Kadın: 27.6 yaş
Hane sayısı: 82.882 (ile 299.510 kişi)
- Kentsel: 47.073 (ile 152.542 kişi)
- Kırsal: 35.809 (ile 146.968 kişi)
Nüfus istatistikleri

Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet İstatistik Kurumu

	Doğumlar	Ölümler	Doğum oranı	Ölüm oranı
1970	6,559	1,938	28.2	8.3
1975	6,950	2,306	27.5	9.1
1980	7,133	2,748	26.2	10.1
1985	8,110	2,624	28.3	9.1
1990	8,116	2,664	26.3	8.6
1991	7,271	2,873	23.9	9.5
1992	6,545	3,006	21.6	9.9
1993	6,130	3,480	20.3	11.5
1994	6,076	4,086	20.1	13.5
1995	6,172	4,010	20.3	13.2
1996	5,705	4,110	18.7	13.5
1997	4,908	3,954	16.1	12.9
1998	5,267	3,631	17.2	11.9
1999	4,894	4,142	16.0	13.5
2000	4,871	4,170	15.9	13.6
2001	4,992	4,165	16.3	13.6
2002	5,727	4,576	18.8	15.0
2003	6,276	4,633	20.5	15.1
2004	6,127	4,090	20.0	13.3
2005	5,979	4,326	19.4	14.0
2006	5,950	3,802	19.3	12.3
2007	7,568	3,687	24.4	11.9
2008	7,874	3,526	25.2	11.3

Tahmini Yaşam Ortalaması: Tuva: 56.5 (Erkek ve Kadın ortalaması, UNDP verisi); Rusya: (UN verisi) Erkek 59 (Dünya sıralamasında 166.'dır); Kadın 73 (127)

Tuva'nın Sovyetler Birliğine dahil edildiği 1944 yılında Tuva'nın nüfusunun yaklaşık % 85'i Tuva Türküydü.

1959 yılında ise Tuva Türklerinin nüfus oranı % 57 olmuştur. Tuvaların yüksek doğum oranının etkisiyle 1989 yılında Tuva Türk nüfusu oranı % 70'e yükseldi. Günümüzde bu oran % 90 kadardır.

1989 yılında Tuva yöneticilerinin çoğunluğu Ruslardan oluşmasına karşılık günümüzde neredeyse hemen hemen hepsi Tuva Türklerinden oluşmaktadır.

Sülaleler

Tuva Cumhuriyetinde kişilerin hangi sülaleden geldikleri soyadlarına yansımıştır. Bu sülale adlarının çoğunluğu eski Türk hanedanları ve kabilelerinin adlarıdır.

Belli başlı sülaleler: Kırgız (Kırgıs), Hertek, Maadı, Oorjak (Oğur-Oğuzlar), Küjit, Toju, Çoodu, Todot ve diğerleridir. 13. asır elyazma eserlerde Monguş, Tumat, Toju, Tongok ve Salçak (veya Selçuk) geçer.

Politika

2016'da Tuva Cumhuriyeti Başkanı Şolban Kara-ool (sağda)

Tuva'nın şimdiki bayrağı – refah için sarı, güç ve cesaret için mavi, saflık – için beyazdır ve 17 eylül 1992'de kabul edilmiştir. Cumhuriyet Anayasası 23 Ekim 1993'te kabul edildi.

Tuva'nın yasama organı Büyük Khural'ın 2023 itibarıyla 32 sandalyesi vardır. Her milletvekili beş yıllığına seçilir.

Tuva'nın başkanı hükûmetin başkanıdır ve beş yıllık bir görev süresi vardır. İlk hükûmet başkanı Şerig-ool Oorjak idi.

3 nisan 2007'de, Rusya başkanı Vladimir Putin önceden güreş şampiyonu olan 40 yaşındaki Şolban Kara-ool'yı Tuva hükûmet başkanı olarak atadı. Şolban Kara-ool'un adaylığı 9 Nisan 2007'de Khural tarafından onaylandı. Kara-ool 2007'den 2021'e kadar görev yaptı.

Üçüncü ve şu anki Tuvan hükûmet başkanı Vladislav Hovalıg'dır.

Uluslararası ilişkiler

Tuva ve Türkiye arasındaki devlet düzeyinde ilk ilişkiler 1994 yılının Temmuz ayında gerçekleşmiştir. Dönemin Tuva cumhurbaşkanı Şerig-ool Oorjak Tuva devlet heyetiyle birlikte Türkiye'ye konuk olmuştur.

Kültür

Tuvalar, Soyotlar ya da Uryanhaylar olarak da bilinir. Büyük bölümü Rusya'ya bağlı Tuva Cumhuriyeti'nde, küçük bir bölümü ise Moğolistan'da yaşayan ve Moğolcadan etkilenmiş Türk dili konuşan halktır. Yenisey nehrinın kaynak sularının arasında, hem Sibirya taygasının, hem de Orta Asya bozkırlarının özelliklerini taşıyan bir bölgede yaşarlar.

Geleneksel Tuva barınakları step bölgelerine özgü yurt adı verilen keçe çadırlarla, ağaç kabuğundan yapılma, Sibirya'ya özgü huni biçiminde çadırlardan oluşur.

17. yüzyıldan sonra giderek Rus kültürünün etkisinde kalan Tuvaların geleneksel toplumsal örgütlenmeleri boy (aşiret) sistemine dayanır, geleneksel dinleri şamanizmdir. Günümüzde Rusya Federasyonu'nda yaklaşık 180 bin, Moğolistan Halk Cumhuriyetinde ise 24 bin kadar Tuva yaşamaktadır.

Eğitim

Tuva Cumhuriyeti'nde eğitim öğretim Rus dili ile yapılmaktadır. Tuva Türkçesinin konuşulma oranı yüksek olsa da bu oran azalabilir. Tuvada millî hareket bir dil ve kültür hareketi olarak başlamıştır. 1989 yılında başkent Kızıl'da bir ortaokulun Tuvaca eğitim veren bir okula dönüştürülmesi için kampanya başlatılmıştır. Kampanyayı gerçekleştirenler 25 Ekim 1989 yılında Tuva Sosyal Merkezi'ni kurmuşlardır. Merkezin önderliğine de 39 yaşındaki dilbilimci Tuva Türk'ü geçmiş ve Biçeldey aynı yıl Tuva Halk Cephesi'ni kurmuştur. Sonra ad değiştirilerek Demokratik Orak Hareket adını almıştır.

Tuva'da demokratikleşmenin önündeki en büyük engelin bürokrasi olduğu vurgulanmıştır. Eski komünist partisine ait uygun binaların kültürel ve diğer faaliyetler için kullanılması talep edilmiştir.

Tuva'da 157 ortaokul (6.600 öğrenci), 6 teknik okul (4.000 öğrenci), 1 üniversite (2900 öğrenci) vardır. Her yıl, Tuvaca çok sayıda kitap, 2 dergi, 5 gazete yayınlanır. Her 10 bin kişiye 36 doktor düşmektedir. Sağlık hizmetleri devletin tekelindedir. Ülkedeki tek üniversite, Tıvanıñ Kürüne Üniversitedi (Тываның күрүне университеди) yani Tuva Devlet Üniversitesidir.

Türkiye ile yaklaşık olarak aynı sayılan Latin Alfabesi yasaklanmış ve yerine Rusların millî alfabesi olan Kiril alfabesi dikta edilmiştir. Tuva'ya komşu Hakas ve Altay ile Saha Kiril Alfabelerinden ayrı harflerin olmasına en yüksek oranda çalışılmıştır.

Alfabe

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	Ң ң
О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ү ү
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Küçük bir Orhun Yenisey Yazıtı-Tuva Millî Müzesi- Kızıl şehri

Tuva	Türkiye	Önerilen! Tuva	Türkiye	Önerilen
А а	A	A	П п	P	P
Б б	B	B	Р р	R	R
В в	V	V	С с	S	S
Г г	G	G	Т т	T	T
Д д	D	D	У у	U	U
Е е	YE	Ye	Ү ү	Ü	Ü
Ё ё	YO	Yo	Ф ф	F	F
Ж ж	J	J	Х х	H	H
З з	Z	Z	Ц ц	TS	Ts
И и	İ	İ	Ч ч	Ç	Ý
Й й	İY	İy	Ш ш	Ş	Ş
К к	K	K	Щ щ	ŞÇ	Şç
Л л	L	L	Ъ ъ	Kesme işareti	"
М м	M	M	Ы ы	I	I
Н н	N	N	Ь ь	inceltme işareti	'
Ң ң	n	ñ	Э э	E	E
О о	O	O	Ю ю	YU	Yu
Ө ө	Ö	Ö	Я я	YA	Ya

Din

Tuva'da Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği egemenliğinden önce 1928 yılında 4813 lama (din adamı) ve 28 Budist ibadet yeri vardı. Bunlar aşamalı olarak azaltılmış ve son olarak 1950 yılında da son "hüree"(Buda dini ibadet yeri) de yok edilmiştir. Tuvada Sovyet etkisi ile sistemli bir şekilde Şamanların halk arasındaki itibarı zedeletilmiş, aydınlar ve din adamları öldürülmüştür. Baskı ve yasaklar aşırı artmıştır.

2023 itibarıyla Tuva nüfusunun neredeyse %84'ü Tibet Budizminin bir yorumu olan inanmaktadır. Tuva Budizminin başı Kambı Lama olarak bilinir. Günümüzde Gelek Natsyk Dorju 9. Kambı Lama olarak görev yaparr. Tuva Türkçesinde Buda'ya Bogda, Budist tapınağına dungan, stupaya suburgan, keşişlere başkı, keşişler dışındaki Budistlere genyen denilir. Rus hükümeti Tuva Budizmi üzerindeki baskıyı Sovyetlerin yıkılışından sonra da devam ettirmektedir.

2008 yılında 14. Dalai Lama Tenzin Gyatso tarafından Hindistan'dan Tuva'ya gönderilen Shivalha Rinpoche, Rus istihbarat teşkilatı FSB'nin Rusya'yı 15 gün içerisinde terk etmesini istemesi üzerine Tuva'dan ayrılmak zorunda kaldı.

56 metre yüksekliğindeki ve başkent Kızıl'dadır.

Çadaana kentinin dışında yer alan tarihi Üstüü Hüree tapınağı 2013 yılında restore edilerek hizmete açılmıştır.

Kızıl'ın kuzeyinde 12 metrelik bir Buda heykeli de mevcuttur.

Dil

Tuvaca Türkçenin Sibirya Grubuna aitir. Tuvaların İlk ve ulusal alfabesi Göktürk, Turan, Orhun alfabesi olarak da bilinen Eski Türk Alfabesidir.

Geçen yüzyılda yazı dili Latin harfleri esasına göre düzenlenmişti, fakat 1941'den sonra diğer Türk dillerinde olduğu gibi Tuva Türkçesi için de Kiril harfleri kullanılmıştır.

Geçmişte Tuva diline Soyon dili, Uranhay dili de denilmiştir.

Tuva halkının en önemli destanı olan "Keser" 1963 yılında yayınlanmıştır. Mesela Cumhurbaşkanı Şolban Kara-ool'un adı Tuvacadır. Şolban, çolpan yıldızının adıdır. Kara, siyah demek olup ool sözü de oğul'dur.

Tuva Cumhuriyetinin birinci resmi dili olmasına rağmen Tuvada Rusya'nın eritme politikası gereğince eğitim-öğretim dili Rusçadır. Bunda Rusyaya ekonomik bağımlılığın büyük etkisi vardır.

Tuva parlamentosunda genellikle Tuvaca konuşulur.

Din

Başkent Kızıl'da yer alan adlı Budist tapınağı

Tuva'nın Kızıl şehrinde bir Kam yani Şaman

15 Ağustos 1921 yılı Tañnı Tıva Cumhuriyeti'nin 22 maddelik anayasasından 4. maddesinde " Tañnu-Tuva vatandaşları istedikleri dini seçme özgürlüğüne sahiptir. Din görevlileri kendi işlerini yaparlar" denilmiştir.

Tuva Türkleri, inanış olarak Eski Türklerin dini olan Şamanizm diye bilim insanlarının kabul ettiği Gök Tanrı veya Tengricilik inancına mensuptur. Aynı zamanda Budizm de kabul edilmiştir. Çok az sayıda Tuvalı ise Rusya'nın ve başka Hristiyanların yaptığı misyonerlik faaliyetler sonucu Hristiyanlık dinine geçmiştir.

Müslüman olan Tuvalı da az da olsa vardır. Kur'an ve önemli İslami kaynak eserler Tuva Türkçesine henüz tercüme edilmemiştir.

Müzik

Tuva kendine has müzik üslubu ile bölgesinde bir önderdir. Gerek Buryat, Moğol ve gerekse Altay, Hakas şarkıcıları Tuva sanatçıları kadar etkili olamamışlardır. Tuva da boğazın derinliğinden söylenen şarkılar dünyaca tanınır. Tuva'nın Gırtlak Sanatçıları epey vardır.

Kuvezin Tuva halk topluluğu Huun-Huur-Tu'nun (aslı Hün-Hürtü) kurucu üyelerinden birisidir ve Tuva halk/rock/elektro/post punk grubu Yat-Kha'nın lideridir. Benzersiz, kontra-bass biçimi Tuva kargıraa gırtlak şarkıcılığı, kendi deyimiyle "kanzat kargıraa" ile ünlüdür.

Tuva topluluǧu Alash tarafınca seslendirilmiş Tuva Girtlak müziǧi14 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Tuva topluluǧu Alash tarafınca çalınan Tuva enstrümanları30 Eylül 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Tuva şarkı sözleri hakkında .

Tuva gençlerinin en çok beğendiği popüler şarkıcı ise İşkin-oğlu'dur. İşkin-oğlu'nun Çaptaşka, May ayı adındak şarkılar herkes tarafından beğeni ile dinlenilmektedir.

Ekonomi

Ren geyiği evcilleştirme Türk toplulukları tarafından başlatılmış ve daha sonra terk edilmiştir. Fakat Samoyedler (Samodi-Halklar) tarafından, kuzeye götürülmeden önce kabul edilmiştir. Altay-Sayan bölgesindeki Eski Çağ kaya oymalarındanki resimlerden Ren geyiklerinin evcilleştirmesi en azından M.S. 1. yüzyıla kadar geriye gittiği izlenimini uyandırır. Bilim insanları (Laufer, Leimbach, Mänchen-Helfen) Tuva tarzı geyik-sürübesiciliği, Avrasya'nın en eski biçimi olabiliceğini söylerler.

Yeraltı zenginlikleri yönünden önemli bir ülkedir. Tuvada kömür, demir, cıva, altın, asbest, kobalt, nikel, bakır, çinko, kurşun, taşkömürü, madeni tuz boldur.

1970 yılında Tuvanın en büyük sanayi kuruluşu olan asbest fabrikası, Akdovurak dolayında açıldı.

Tuva'nın ekonomisinde tarım sektörü ağırlıklıdır. Verimli toprakları vardır. Burada 115.000 ton hububat elde edilir. 27.000 ton patates üretilir. Buğday ve arpa üretilir.

Tuvaların geleneksel uğraşları avcılık ve çobanlıktır. Kolektif tarım 1950'lerin başından bu yana önem kazanmıştır. Darı üretimi ve balıkçılık öteden beri önemini korumaktadır.

Tuvada besicilik yaygındır. Hayvancılık da önemli yer tutar. Tuva'da 1.229.000 küçükbaş hayvan, 201.000 büyükbaş hayvan yetiştirilmektedir. Koyun, inek, domuz gibi hayvanlarla birlikte at, deve ve Ren geyiği beslenir. Tuvanın çoğunluğunun ormanlık olması buralarda vahşi kürk hayvanlarının avlanmasına uygundur.

Sanayide önemli yeri hammadde çıkarılması faaliyetleri almaktadır. Bununla beraber kereste imalatı, gıda maddeleri üretimi, hafif sanayinin bazı kolları gelişmiştir. Başkent Kızıl şehrinde ağaç, deri ve gıda sanayileri mevcuttur.

Rus ve Ukraynalılar Tuvaya yerleştirilmiş, sanayi dalında işler öncelikli olarak Slav kökenlilere verilmiştir.

El sanatları olarak en çok dikkati çeken yumuşak mermer gibi taşlardan yontularak yapılan hayvan heykelcikleridir. Özellikle Baytayga bölgesi taraflarında yaygın bir el sanatı niteliğindedir.

Doğal kaynakları

Tuva'nın başlıca doğal mineral kaynakları kömür, demir cevheri, altın ve kobaltı kapsar.

Faunası samur, vaşak, porsuk, gelincik, maral, Sibirya dağ keçisi, misk geyiği, ayıları, kar leoparları, yer sincapları, yarasaları ve kartalları içerir.

Ulaşım

433 km'lik şose yolu mevcut olup ana yollar Kızıl-Abakan, Teeli-Kızıl, Kızıl-Erzin arası yollardır.

Demir yolunun Tuva topraklarından politik sebeplerle geçirilmeyişi Tuva halkının ulaşımında sıkıntı ortaya çıkarmaktadır. İpek Yolu Treni veya Türk Dünyası Demiryolu ağı oluşturma kapsamında Tuva-Altay-Kazakistan-Azerbaycan-Türkiye hattında en kısa olacak şekilde bir demiryolunun gerçekleşmesi umudu vardır. Böyle bir proje bütün bölgeyi ekonomik alanda çekici hale getirecektir.

Rusya Federasyonu içindeki durumu

Rusya Federasyonu içinde Tuva Cumhuriyeti haritası

Rusya Federasyonu içinde Rusya'nın adı Rosiya olarak belirlenmiştir. Bu tabirle bir etnik unsur yani Ruslar kastedilmediği vurgulanmak istenmiştir. Her ne kadar içeride fark edilmese de uluslararası sahada Rossiya yerine Rusya denilerek Rusların yaşadığı ülke anlamına gelmektedir.

Tuva Anayasasının (21 Ekim 1993 yılındaki anayasa) ilk maddesinde

Rusya Federasyonu içerisinde egemen demokratik bir devlet olan Tuva Cumhuriyeti, cumhuriyet boyunca yapılan halk oylamasıyla Rusya Federasyonundan çıkma hakkına sahiptir. Bu ilk maddenin kaldırılması 2000 yılının sonrasında Rusya Federasyonu başkanı Vladimir Putin'den sonra olmuştur. Ocak 1995 yılında Tuva parlamentosu, Tuvalı askerlerin Çeçenistan'a Müslümanlarla savaşmasına karşı çıkarak bu durumu protesto etmiştir.

Rusya Başkanı Vladimir Putin 2007'de Tuva'da

Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ocak 2016.
^ Güncel nüfus istatistikleri www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls
^ . 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.
^ Enver Baytur, Heyrinisa Sıdık, Şincangdiki Milletlerning Tarihi (Doğu Türkistandaki Milletlerin tarihi), Milletler Neşriyatı, Pekin, 1999, sayfa 249-250.
^ Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju, The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation (Çin Milletinin Çok Boyutlu Birliği), sayfa 173.
^ Ya-Sen Wu-Shou-Er (Yasin Huşur), Gu-dai Han-wen Wen-xian Zhong "Xiong-nu" Deng Ming-cheng De Huigu-yu Yi-ming” (Eski Çince Vesikalardaki “Hun” Gibi Adların Uygurcadaki Tercümesi”, Min-zu Yu-wen, Sayı. 1, 2006, sayfa 18.
^ Röhrborn, Klaus: Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden 1991 (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, 34 [Xuanzangs Leben und Werk])
^ Eski Türkçede il ya da el V. V Thomsen'a göre "siyasî bakımdan müstakil, muntazam ve teşkilatlı bir millet" demektir.
^ Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat - it - Türk, I, Çev. Besim Atalay, Ankara 2006, 5. bs., s. 453
^ Abdülkadir Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdarî - Askerî Unvan ve Terimler, Ġstanbul 1988, s.
^ (PDF). 7 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2014.
^ Ġbrahim Kafesoğlu, age., s. 90 - 91; W. Eberhard, “Toba’lar Etnik Bakımından Hangi Zümreye Girer?”, AÜ DTCF Dergisi, I, 2, 1942, s. 19 - 30
^ Eberhard, W. Tobalar Etnik Bakımdan Hani Zümreye Girer, AÜDTCFD I, s.2. 1943, s.19-30
^ Tıvanıñ Töögüzü I (Tuva tarihi 1), Kızıl, 1966 çılı, 106. sayfa.
^ Moğolların Gizli Tarihi, s.273
^ Moğolların Gizli Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayını.s. 160.
^ . 11 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2018.
^ Rusya Federasyonu istatistik idaresi, 1 Ocak 2012 raporu.
^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Mart 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Mart 2014.
^ Rus Federal Devlet İstatistik Servisi. Всероссийская перепись населения 2020 года. Том 1 [Tüm Rusya 2020 Nüfus Sayımı, vol. 1] (XLS) (Rusça). Rus Federal Devlet İstatistik Servisi (Rosstat).
^ Tuva nüfusu istatistiki bilgileri Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1" [2010 All-Russian Population Census, vol. 1)]. Всероссийская перепись населения 2010 года (2010 All-Russia Population Census) (in Russian). Federal State Statistics Service. 2011. Retrieved June 29, 2012.
^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.
^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.
^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Kasım 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.
^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Eylül 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.
^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Eylül 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.
^ . En.tuvaonline.ru. 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2012.
^ . tuvaonline.ru. 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2017.
^ . 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2012.
^ . 20 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2012.
^ tdae.ege.edu.tr/files/kabiceldey.doc
^ http://www.tuvaturizm.com/gezi-rehberi/6-yazi-sistemi.html ^[]
^ . Study Buddhism. 2 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2023.

Dış bağlantılar

(Türkçe) Türkçe bilen Tuvalı kişinin sitesi10 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(Türkçe) Tuva Seyahatinden İzlenimler24 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(Rusça) Tuva'dan son haberler8 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(Rusça) Tuva'nın yeni araştırmaları - fen dergisi26 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(İngilizce) News of Tuva25 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(Rusça)
(Rusça) Tuva Haberleri5 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(Rusça) Tıva Cumhuriyeti Resmi Sitesi12 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(Rusça) Tuva Cumhuriyeti Millî Müzesi27 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(Rusça) Сайт Территориального органа ФСГС по Республике Тыва27 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
(Rusça)
(Rusça)
(Rusça)

Tuva'dan fotoğraflar

Tuvanın enfes coğrafyasında Hünhüntü Müzik Grubu24 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
[1]^[]
Tarihi yerler7 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Por-bajın18 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
[2]21 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Orografik şema Tuva landşaft bölgesi23 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Tuva öğrencileri21 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Moskova-Kızıl arası uçak yönü23 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Kızıl şehrindeki Asyanın ortası anıtı21 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Ayrıca bakınız

' *hakkında daha fazla bilgi edinin*
	Vikisözlük'te tanımlar
	Commons'ta dosyalar
	Vikihaber'de haberler

[1] "Arşivlenmiş kopya". 23 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Ocak 2016.

[2] Güncel nüfus istatistikleri www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls

[3] . 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.

[4] Enver Baytur, Heyrinisa Sıdık, Şincangdiki Milletlerning Tarihi (Doğu Türkistandaki Milletlerin tarihi), Milletler Neşriyatı, Pekin, 1999, sayfa 249-250.

[5] Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju, The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation (Çin Milletinin Çok Boyutlu Birliği), sayfa 173.

[6] Ya-Sen Wu-Shou-Er (Yasin Huşur), Gu-dai Han-wen Wen-xian Zhong "Xiong-nu" Deng Ming-cheng De Huigu-yu Yi-ming” (Eski Çince Vesikalardaki “Hun” Gibi Adların Uygurcadaki Tercümesi”, Min-zu Yu-wen, Sayı. 1, 2006, sayfa 18.

[7] Röhrborn, Klaus: Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden 1991 (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, 34 [Xuanzangs Leben und Werk])

[8] Eski Türkçede il ya da el V. V Thomsen'a göre "siyasî bakımdan müstakil, muntazam ve teşkilatlı bir millet" demektir.

[9] Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat - it - Türk, I, Çev. Besim Atalay, Ankara 2006, 5. bs., s. 453

[10] Abdülkadir Donuk, Eski Türk Devletlerinde İdarî - Askerî Unvan ve Terimler, Ġstanbul 1988, s.

[11] (PDF). 7 Mart 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2014.

[12] Ġbrahim Kafesoğlu, age., s. 90 - 91; W. Eberhard, “Toba’lar Etnik Bakımından Hangi Zümreye Girer?”, AÜ DTCF Dergisi, I, 2, 1942, s. 19 - 30

[13] Eberhard, W. Tobalar Etnik Bakımdan Hani Zümreye Girer, AÜDTCFD I, s.2. 1943, s.19-30

[14] Tıvanıñ Töögüzü I (Tuva tarihi 1), Kızıl, 1966 çılı, 106. sayfa.

[15] Moğolların Gizli Tarihi, s.273

[16] Moğolların Gizli Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayını.s. 160.

[17] . 11 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2018.

[18] Rusya Federasyonu istatistik idaresi, 1 Ocak 2012 raporu.

[19] "Arşivlenmiş kopya". 9 Mart 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Mart 2014.

[2021Sayımı-20] Rus Federal Devlet İstatistik Servisi. Всероссийская перепись населения 2020 года. Том 1 [Tüm Rusya 2020 Nüfus Sayımı, vol. 1] (XLS) (Rusça). Rus Federal Devlet İstatistik Servisi (Rosstat).

[21] Tuva nüfusu istatistiki bilgileri Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1" [2010 All-Russian Population Census, vol. 1)]. Всероссийская перепись населения 2010 года (2010 All-Russia Population Census) (in Russian). Federal State Statistics Service. 2011. Retrieved June 29, 2012.

[22] "Arşivlenmiş kopya". 22 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.

[23] "Arşivlenmiş kopya". 13 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.

[24] "Arşivlenmiş kopya". 3 Kasım 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.

[25] "Arşivlenmiş kopya". 16 Eylül 2011 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.

[26] "Arşivlenmiş kopya". 13 Eylül 2009 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Ocak 2010.

[27] . En.tuvaonline.ru. 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2012.

[28] . tuvaonline.ru. 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2017.

[29] . 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2012.

[30] . 20 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2012.

[31] tdae.ege.edu.tr/files/kabiceldey.doc

[32] ttp://www.tuvaturizm.com/gezi-rehberi/6-yazi-sistemi.html ^[]

[33] . Study Buddhism. 2 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2023.