Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddenin listelenen bazıları olmayabilir. (Ağustos 2021) () |
Serbest piyasa, ürün fiyatının alıcı ve satıcının karşılıklı anlaşmasıyla belirlendiği, arz ve talebe hükûmet tarafından müdahale edilmeyen piyasadır. Ekonomik faaliyet tam rekabet şartları içinde serbestçe yapılır, ekonomik sorunların çözümünde müdahale değil, fiyat mekanizmasının kullanımı esastır. Fakat, her ne kadar serbest piyasa, hükûmetin arz, talep veya fiyatlar üzerine herhangi bir müdahale yapmamasını gerektirse de, tüccarların birbirlerini zorlamamasını ya da aldatmamasını da gerektirir. Bu yüzden tüm alım ve satımlar gönüllü olarak yapılır.
Serbest piyasa tanımı, hükûmetin ekonomik müdahalelerini, sadece, piyasa katılımcılarının arasında gerçekleşebilecek zorlama veya sahtekarlık gibi durumlarda olmak üzere, büyük ölçüde kısıtlanmamasını savunan laissez-faire ekonomik felsefesi ile yakından bağlantılıdır. Bu yüzden, hükûmetin gücü savunmaya yönelik bir şekilde sınırlandığı için, hükûmet, serbest pazar yerinin bakımını karşılama amacı için vergi almak dışında gücünü kullanmaz. Bazı serbest piyasa avukatları, piyasanın savunma veya yasaların uygulanması gibi hizmetleri sağlamada daha iyi olacağını düşündükleri için, vergilendirmeye de karşı çıkmaktadır. Örneğin, anarko-kapitalistler, hakemlik ajansları ve kullanmayı tercih etmektedirler.
Serbest piyasa ekonomisi “ekonomik aktiviteleri ve muameleleri etkileyecek kararların büyük çoğunluğunun, hükûmet yerine bireylerin verdiği bir ekonomik sistemdir.” Sosyal felsefede, serbest piyasa ekonomisi, belirli bir topluluğa malları tahsis etmek için kullanılan bir sistemdir: kimin ne alacağını ve neyin üretileceğini devlet değil, arz ve talep belirler. 18.yy Avrupa'sında, serbest piyasa ekonomisinin taraftarları, orta çağ, ve merkantalist ekonomileri ile pek çok zıtlık yaşadılar.
Teori
Gönüllü takas
Serbest piyasanın anahtar düşüncesi gönüllü takastır. Eğer bir takas, zorlama veya sahtekarlık ile yapılıyorsa, bu takasın, serbest piyasa altında yapıldığı düşünülemez. Örneğin, eğer birisi silah kullanarak birisini tehdit ederek sattığı şeyi alırsa bu, serbest piyasa olmaz. Eğer hükûmet yasal yollarla bir satıcının ve alıcının anlaştığı fiyatla ticaret yapmasını engelliyorsa, bu serbest piyasa olmaz. Veya, hükûmet ticari malın ne kalitede üretileceğine karar verirse yine serbest piyasadan bahsedilemez. Yani, arz ve talep üzerine olan kararlar, zorlama altında alınmamalıdır. Eğer birey, bir ürünü satın alması için kandırılırsa, örneğin ürün ya da hizmet hatalı sunulursa, gönüllü takas olarak kabul edilmez. Yani serbest piyasa “zorlama veya sahtekarlık” içermez.
Arz ve talep
Herhangi bir ürün (mal ya da hizmet) için talep, onu satın almak isteyen insanların pazar baskısını ifade eder. Ürün için para teklif edilir ve satıcılar da ürün için fiyat belirlerler. Eğer, fiyat, teklif ile uyuşursa, işlem kolaylıkla gerçekleşir. Eğer arz, talebi geçerse, alıcılar tekliflerini düşürebilir veya satıcılar rekabet için fiyatlarını düşürebilirler. Tedarikçiler duruma üretimi düşürerek ya da piyasadan çekilerek karşılık verebilirler. Örneğin, bir kavşağa konmuş 4 tane büfe, çok fazla arz yaratacağından, fiyatlar düşecektir.
Eğer talep, arzı geçerse, tedarikçiler fiyatlarını arttırabilir. Yüksek fiyatları karşılayabilen tüketiciler yine alabileceklerdir, fakat diğerleri satın almaktan vazgeçebilir, benzeri bir ürün alabilir ya da aynı ürünü başka bir tedarikçiden alabilir. Fiyat yükseldikçe, tedarikçiler, üretimi arttırmayı da seçebilirler. Bazen de başka tedarikçileri sektöre özendirebilirler. Örneğin, Starbucks tarafından başlatılan gurme kahve piyasası, büyük bir talep olduğunu ortaya çıkarınca, talebi karşılamak için sektöre pek çok firma girdi.
Kimi zaman da yükselen talep fiyatları düşürebilir. Bunun için en büyük örnek olarak bilgisayarlar ve elektronik ürünler verilebilir. Seri üretim teknikleri 1960’lı yıllardan beri, fiyatları yüzde 20 ila 30 düşürmekte ancak seri üretim, sınırsız üretim doğal kaynakları hızla yok etmektedir.
Ekonomik denge noktası
Arz talep kuralları, serbest piyasada baskındır. Fiyatları bir denge noktasına doğru, ürünler için olan taleplerin, arza karşı bir denge oluşturacağı şekilde etkiler. Bu denge noktası fiyatlarında, piyasa, ürünleri alıcıların kullanım alanları (veya ihtiyaçları) ve her alıcının alım gücüne göre dağıtır.
Serbest piyasaların dengeleyici davranışları, temsilcileri hakkında bazı tahminler yapmamıza olanak verir. Örneğin, bağımsız bir şekilde hareket ederler. Ekonofizikteki bazı modeller de gösteriyor ki, bir serbest piyasada temsilcilere yerel olarak etkileşime girme özgürlüğü verildiğinde (başka bir deyişle kararları sadece kullanılım alanı veya alım gücüne değil, aynı zamanda muhataplarının kararlarına da bağlı olduğunda), çoğunlukla ani bir şekilde, fiyatlar kararsızlaşabiliyor ve denge noktasından uzaklaşabiliyor. Dolayısıyla, serbest piyasanın davranışlarının olmadığı söylenebilir (aynı alımı yapan farklı tüccarlar birbirlerinden veya genel ortalamadan farklı fiyatlarda anlaşabilir). Borsada gözlemlenen spekülasyonlar ve sürü psikolojisinden etkilenen davranışlar da denge noktasına yönelmeyen fiyat değişimlerine örnek teşkil ederler.
Servet dağılımı
Teorik olarak, serbest piyasa taraftarları, sistemden kaynaklanan servet dağılımını pek umursamazlar, fakat, uygulamalı politika seviyesinde durum oldukça önemlidir. Bir ekonomide alım gücünün dağılımını en çok etkileyen faktörler sosyal sınıf, ve finansal piyasalardır. Bunlar dışında, aile bağları, miras, hediye gibi küçük faktörler de vardır. Serbest piyasanın işleyişini açıklayan pek çok teori, genel olarak tüketim ürünlerine yoğunlaşır ve iş gücünün tanımı veya finansal piyasaların yönelimine dair daha karmaşık ve tartışmalı tanımlara sahiptirler. Serbest piyasa, adıyla bilinen bir tür karar verme sistemine sahiptir. Para oylamasında, bir ürünü satın almak, o ürünün üretilmesinin devamı için üreticiye verilmiş bir oy gibi düşünülür.
Ekonomik bağımsızlığın topluluğun veya bireyin servetine olan etkisi tartışmaya açık bir konudur. Kenneth Arrow ve Gerard Debreu gösterdi ki, bazı belirli uygun şartlar altında, bir serbest ticaret sistemi Pareto optimumuna yönelir. Özellikle Milton Friedman gibi serbest piyasanın pek çok taraftarı da her ne kadar teorik veya ampirik olarak kanıtlaması çok zor olsa da, ekonomik büyüme ve ekonomik bağımsızlık arasında bir bağlantı olduğunu belirtmişlerdir.Joshua Epstein ve Robert Axtell, serbest piyasanın özelliklerini sugarscape adında bir bilgisayar simülasyonuyla tahmin etmeye çalışmışlardır. Onlar da uygun şartlar altında, serbest piyasaların, “servetin Pareto dağılımı”na yöneldiğini tespit etmişlerdir.
Laissez-faire ekonomisi
Vergiler, ödenekler, veya hükûmet müdahalelerinin (herhangi bir yolsuzluğu engellemek dışında) fiyatlar üzerine yapay baskıları, idealize serbest piyasanın işleyişi için engel teşkil eden bileşenler dahilindedir. Ayrıca serbest piyasada (serbest piyasa taraftarlarınca haksız tekelleştirme) de olmamalıdır.
Kontrolsüz bırakmak
Tam bir serbest piyasa ekonomisinde, tüm kapital, ürün, hizmet ve para transferleri, hükûmet tarafından, katılımcılar arasında herhangi bir çatışmayı engellemek amacı dışında, kontrolsüz bırakılmıştır. Bu korumanın fonlanması gerektiği için, böyle hükûmetler sadece bu fonksiyonu yerine getirmek için vergi alırlar. Bu durum ayrıca laissez-faire olarak bilinir. Uluslararası bağlamda, serbest piyasalar ekonomik liberalizm (Avrupa’da sadece liberalizm olarak adlandırılır) yandaşları tarafından savunulur. ABD’de serbest piyasaya destek, çoğunlukla liberteryenizm ile birlikte anılır. 1970’li yıllardan beri küresel anlamda serbest piyasa ekonomisinin gelişmesi, ve , genellikle neoliberalizm olarak adlandırılır. Hükümet müdahaleleri bulundurmakla beraber, serbest piyasanın bazı karakteristiklerini de içeren ekonomilere karma ekonomi denir.
Düşük baraj
Serbest piyasa, rekabetin varlığına gerek duymaz fakat yeni girişimcilere karşı baraj olmamasını gerektirir. Böylece, zorlayıcı barajların yokluğunda, serbest piyasa rekabetinin gelişmesi kendiliğinden olur. Serbest piyasa, ya da kârın kendisinin işine yaramamasına rağmen, genellikle kâr güdüsü varlığını önerir. Tüm modern serbest piyasalar birey veya firma olabilen girişimcilere sahiptir. Bazen de, modern bir serbest piyasa borsa ve finansal hizmetler gibi başka bölümler de içerir.
Yasal para ve vergiler
Gerçek piyasa ekonomisinde, para, kanunlarıyla veya ticarette ünik takas birimi olması ve dolayısıyla işlemlerden vergi toplamayı kolaylaştırması için toplumu kendi parasını kullanmaya zorlayan merkezi para üretici bir otorite aracılığıyla kontrol edilmez. Hükümetin az da olsa müdahalesi olması gerektiğini düşünenler, vergilendirmenin, piyasanın ayakta kalabilmesi için gerekli olduğunu vurgularlar. Tanım olarak, özel mülk olmadan piyasa olmaz ve özel mülk sadece onu tanımlayan ve savunan bir birim olursa varolur. Geleneksel olarak, özel mülkü devlet korur ve mülkiyetle ilgili unvanlarla onu tanımlar. Ayrıca, merkezi otoriteye, para birimini basması ve dağıtması için yetki verir. “Serbest piyasa anarşistleri”, yukarıdaki açıklamaya katılmazlar – onlar, özel mülkün ve serbest piyasanın gönüllü olarak fonlanan ve konseptlerine bağlı hizmetler aracılığıyla korunabileceğine inanırlar.
Etik Yargı
Serbest piyasaların etik yargıları iki çeşittir. Birisi, özerklik ve özgürlüğün (piyasa içinde) esas ahlak üzerine olan etkisidir (bkz. deontoloji). Diğeri ise ekonomi üzerine hür kararlar verebilen bireylerin çoğunluğu tarafından yapılan merkezi olmayan bir planlamanın, organizasyon, verimlilik ve üreticilik açısından, üretim ve ürünlerin dağılımı ile ilgili kararların merkezi bir birim tarafından verildiği merkezi planlama ekonomisine göre daha iyi sonuçlar ürettiğini savunan bir inanç olan sonuççuluk’un bir türüdür. Bu tartışmanın daha eski bir versiyonu da Adam Smith’in çalışmasıyla bilinen görünmez el metaforudur. Kendi kendine organize olabilmekle ilgili modern teorilere göre, bir sistemin iç organizasyonu, yönlendirilmeden ya da bir dış güç tarafından kontrol edilmeden, otomatik olarak artabilir. Etik yargı olarak piyasaya uyarlandığında, bu teoriler piyasanın iç değerlerinin kendi kendine organize olabildiğini göstermektedir. ve Agorizm’in bazı türleri gibi diğer felsefelere göre, gerçek bir serbest piyasanın iç süreci, harcanan iş gücü karşılığında ürünler ve hizmetler için fiyatların ödenmesi ile sonuçlanacaktır.
Pratik
Serbest piyasa idealize bir kavram olmasına rağmen, gerçek piyasaların hükûmet ya da hükûmet dışı kaynaklarca yaratılıp yönetildiğini ya da ve gibi fenomenleri yorumlamayı sağlar; aslında, bu fenomenlerin tespiti hükûmetin yardımı olmaksızın yapılabilse de, bazıları, kontratların yasaların güvencesi altında olmasını tercih etmektedirler.
Ekonomik bağımsızlığın listesi
Miras Vakfı (ing. ), herhangi bir ülkenin ekonomik özgürlük derecesinin ölçümü için gerekli olan anahtar etmenleri tanımladı. 1986 yılında, 15 değişken üzerine kurulu ’ni (ing. Index of Economic Freedom, IEF) yayınladılar. Bu ve benzeri listeler, serbest piyasayı tanımlamazlar ama, bir modern ekonominin ne kadar özgür (ne kadar hükûmet müdahalesinden uzak) olduğunun derecesini ölçer. Değişkenler aşağıdaki majör gruplar altında toplanmaktadır:
- Ticaret politikası,
- Hükûmetin mali yükü,
- Ekonomideki hükûmet müdahalesi,
- Parasal politika,
- Kapital akışı ve dış yatırım,
- Bankacılık ve finans,
- Ücret ve fiyatlar,
- Mülkiyet hakları,
- Regülasyon ve
- Gayriresmî piyasa aktivitesi.
Her grup için 1 ve 5 arasında sayısal bir değer atanır. Değerlerin aritmetik ortalamasına IEF denir. Başta, geleneksel olarak kapitalist olduğu düşünen ülkeler yüksek puanlar aldı ama metot zamanla geliştirildi. Bugün değeri ve ülkenin gayrisafi yurt içi hasılası arasında bir korelasyon görülebilir. [1] 8 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
![[1]](http://www.heritage.org/research/features/index/downloads/Index2007_EconFreedomMAP.jpg){kind=link}
Tarih ve İdeoloji
Bazı teorisyenlere göre serbest piyasa sosyal organizasyonun doğal bir formudur ve bu yüzden engellenmediği sürece kendiliğinden yükselecektir. arasındaki konsensusa göre piyasa ekonomisi özel bir tarihi fenomendir ve Orta Çağ'ın sonları ile modern çağın başları arasında Avrupa’da doğdu. Diğer ekonomi tarihçileri ise serbest piyasa unsurlarına antik tarihte ve bazı batı-dışı toplumlarda rastlandıklarını belirmektedirler. 19. yüzyılda ise, piyasa, formatında, politik desteğe kavuşmuştur. Fakat desteğin piyasanın oluşumuna yardım mı ettiği ya da oluşumundan sonra mı başladığı net olarak bilinmemektedir. Bazı tarihçiler, bunu girişimcinin özel ilgi alanları ile buluşan eski liberal ideolojinin bir başarısı olarak görmektedirler.
Marksizm
Marksist teoride, ideoloji, feodalizmden kapitalizme geçiş sürecini açıklar. Liberteryenler piyasanın hükûmet poliçesi dahilinde zorlandığını, piyasanın spontane bir düzen olduğuna inandıkları için redederler ve bu düşüncelerine marksistler katılırlar, çünkü marksistler her ne kadar farklı bir sona sahip olsa da, piyasanın evrimsel olarak şu anki durumuna ulaştığını belirtirler.
Liberalizm ve Liberteryenizm
Serbest piyasayı bir toplum düzeni olarak destekleme, her şeyden önce liberalizm ile ilgilidir. (Avrupa’da 'liberalizm' terimi, serbest piyasa ideolojisi yan anlamını korumakta fakat Amerika’da, terim hükûmet müdahaleleri ile ilgili genel bir terime dönüşmüş ve serbest piyasa yandaşlarına yönelik aşağılayıcı bir anlam kazanmıştır) minarşizm ve liberteryenizm gibi sonraki ideolojik gelişmeler de serbest piyasayı desteklerler. Liberalizm, batı dünyasında benzeri bir ekonomik durumu ifade etse de, ABD’de kapitalizmi çağrıştırır. Avrupa’da ise, tercih edilen söz 'serbest piyasa'’dır. Marksizm, komünizm, faşizm ve sosyalizm, genel olarak serbest piyasanın ideolojik rakipleri olarak görülür. Modern liberalizm (Amerikan kullanımı) ve Avrupa’da sosyal demokrasi, kısıtsız bir serbest piyasada problem olarak gördükleri şeyleri azaltmaya çalışıp, varlığını o haliyle kabul ederler.
Pek çok liberteryen’e göre, en 'kapitalist' ülkelerde bile bir miktar hükûmet müdahalesi olduğu için, henüz tam anlamıyla serbest piyasa yoktur. Onların bakış açısıyla serbest piyasanın varlığını isteyenler bile, rölatif olarak 'hiç olmamasındansa' anlamıyla konuşurlar. Burada demek istenen, minimum baskı, maksimum ekonomik özgürlük ve vergileri düşürerek ulaşılan maksimum piyasa verimliliğidir. Yine de, anarko-kapitalistler gibi, hiç vergilendirme ve müdahale olmamasını isteyenler de vardır.
Eleştiri
Her ne kadar piyasanın serbest olduğu ya da olması gerektiği tartışılsa da, pek çok kişi serbest piyasa prensiplerine sıkıca bağlı kalmanın bir sonucu olarak görülen engellemek için hükûmet müdahalesi olması gerektiğini savunur. Bu çöküşler arasında ordu hizmetlerinden sağlık hizmetlerine kadar pek çok konu vardır. Bu fikir, karma piyasa yandaşları için anafikri oluşturur. Temelde serbest, sosyal problemlerin kontrolünde hükûmet müdahaleli. Laissez-faire eleştirileri, serbest piyasayı özgürlüğün konseptini belirleyen bir teori olarak görür. Varlığını koruyan hiçbir ulusal ekonomi ideal serbest piyasa fikrini ekonomistlerin teorilerindeki gibi yaşatmadığı için, bazı eleştiriler fikri bir fantezi olarak görürler.
Ayrıca bakınız
- Adam Smith
- Anarko-kapitalizm
- Ayn Rand
- Kapitalizm
- Klasik liberalizm
- Liberalizm
- Ekonomi
- Serbest-piyasa anarşizmi
- Serbest ticaret
- Sosyal piyasa ekonomisi
- Friedrich Hayek
- Oyun kuramı
- Liberteryenizm
- Ludwig von Mises
- Piyasa ekonomisi
- Milton Friedman
- Minarşizm
- Neoliberalizm
- Murray Rothbard
- Negatif özgürlük
- Kâr amacı gütmeyen organizasyon
- Nash çözümü
- Objektivizm
- Politik ekonomi
- Voluntarizm
- Komünizm
- Karl Marx
- Liberter sosyalizm
- Piyasa sosyalizmi
- Planlı ekonomi
- Sosyalizm
- Devletçilik
Dış bağlantılar
- - / 3H Hareketi
- Serbest Piyasa15 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . -
- Serbest Piyasa Doktorları Sağlık endüstrisini canlandırmak için piyasa ekonomisi ideallerini kullanmak
- Mises.org25 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (’nün resmi sitesi)
- Serbest Piyasanın işleyişi için iletişim, eşgüdüm ve işbirliğinin etkileşimlerine bakış
- Ekonomik bağımsızlık listesi4 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . -
- ABD hükûmetinin Amerikan borsasına gizli müdahaleleri ile ilgili rapor
- Özgürlükten Çalışmaya, Kazanmaya ve Satın Almaya 16 Nisan 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . -
Kaynakça
- ^ Karalar, Rıdvan.(2001). Genel İşletme. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi. s. 4 6 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddenin listelenen kaynaklarindan bazilari guvenilir olmayabilir Lutfen daha iyi daha guvenilir kaynaklar arayarak bu maddeye yardimci olun Guvenilir olmayan kaynaklar sorgulanabilir veya silinebilir Agustos 2021 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Serbest piyasa urun fiyatinin alici ve saticinin karsilikli anlasmasiyla belirlendigi arz ve talebe hukumet tarafindan mudahale edilmeyen piyasadir Ekonomik faaliyet tam rekabet sartlari icinde serbestce yapilir ekonomik sorunlarin cozumunde mudahale degil fiyat mekanizmasinin kullanimi esastir Fakat her ne kadar serbest piyasa hukumetin arz talep veya fiyatlar uzerine herhangi bir mudahale yapmamasini gerektirse de tuccarlarin birbirlerini zorlamamasini ya da aldatmamasini da gerektirir Bu yuzden tum alim ve satimlar gonullu olarak yapilir Serbest piyasa tanimi hukumetin ekonomik mudahalelerini sadece piyasa katilimcilarinin arasinda gerceklesebilecek zorlama veya sahtekarlik gibi durumlarda olmak uzere buyuk olcude kisitlanmamasini savunan laissez faire ekonomik felsefesi ile yakindan baglantilidir Bu yuzden hukumetin gucu savunmaya yonelik bir sekilde sinirlandigi icin hukumet serbest pazar yerinin bakimini karsilama amaci icin vergi almak disinda gucunu kullanmaz Bazi serbest piyasa avukatlari piyasanin savunma veya yasalarin uygulanmasi gibi hizmetleri saglamada daha iyi olacagini dusundukleri icin vergilendirmeye de karsi cikmaktadir Ornegin anarko kapitalistler hakemlik ajanslari ve kullanmayi tercih etmektedirler Serbest piyasa ekonomisi ekonomik aktiviteleri ve muameleleri etkileyecek kararlarin buyuk cogunlugunun hukumet yerine bireylerin verdigi bir ekonomik sistemdir Sosyal felsefede serbest piyasa ekonomisi belirli bir topluluga mallari tahsis etmek icin kullanilan bir sistemdir kimin ne alacagini ve neyin uretilecegini devlet degil arz ve talep belirler 18 yy Avrupa sinda serbest piyasa ekonomisinin taraftarlari orta cag ve merkantalist ekonomileri ile pek cok zitlik yasadilar TeoriGonullu takas Serbest piyasanin anahtar dusuncesi gonullu takastir Eger bir takas zorlama veya sahtekarlik ile yapiliyorsa bu takasin serbest piyasa altinda yapildigi dusunulemez Ornegin eger birisi silah kullanarak birisini tehdit ederek sattigi seyi alirsa bu serbest piyasa olmaz Eger hukumet yasal yollarla bir saticinin ve alicinin anlastigi fiyatla ticaret yapmasini engelliyorsa bu serbest piyasa olmaz Veya hukumet ticari malin ne kalitede uretilecegine karar verirse yine serbest piyasadan bahsedilemez Yani arz ve talep uzerine olan kararlar zorlama altinda alinmamalidir Eger birey bir urunu satin almasi icin kandirilirsa ornegin urun ya da hizmet hatali sunulursa gonullu takas olarak kabul edilmez Yani serbest piyasa zorlama veya sahtekarlik icermez Arz ve talep Herhangi bir urun mal ya da hizmet icin talep onu satin almak isteyen insanlarin pazar baskisini ifade eder Urun icin para teklif edilir ve saticilar da urun icin fiyat belirlerler Eger fiyat teklif ile uyusursa islem kolaylikla gerceklesir Eger arz talebi gecerse alicilar tekliflerini dusurebilir veya saticilar rekabet icin fiyatlarini dusurebilirler Tedarikciler duruma uretimi dusurerek ya da piyasadan cekilerek karsilik verebilirler Ornegin bir kavsaga konmus 4 tane bufe cok fazla arz yaratacagindan fiyatlar dusecektir Eger talep arzi gecerse tedarikciler fiyatlarini arttirabilir Yuksek fiyatlari karsilayabilen tuketiciler yine alabileceklerdir fakat digerleri satin almaktan vazgecebilir benzeri bir urun alabilir ya da ayni urunu baska bir tedarikciden alabilir Fiyat yukseldikce tedarikciler uretimi arttirmayi da secebilirler Bazen de baska tedarikcileri sektore ozendirebilirler Ornegin Starbucks tarafindan baslatilan gurme kahve piyasasi buyuk bir talep oldugunu ortaya cikarinca talebi karsilamak icin sektore pek cok firma girdi Kimi zaman da yukselen talep fiyatlari dusurebilir Bunun icin en buyuk ornek olarak bilgisayarlar ve elektronik urunler verilebilir Seri uretim teknikleri 1960 li yillardan beri fiyatlari yuzde 20 ila 30 dusurmekte ancak seri uretim sinirsiz uretim dogal kaynaklari hizla yok etmektedir Ekonomik denge noktasi Arz talep kurallari serbest piyasada baskindir Fiyatlari bir denge noktasina dogru urunler icin olan taleplerin arza karsi bir denge olusturacagi sekilde etkiler Bu denge noktasi fiyatlarinda piyasa urunleri alicilarin kullanim alanlari veya ihtiyaclari ve her alicinin alim gucune gore dagitir Serbest piyasalarin dengeleyici davranislari temsilcileri hakkinda bazi tahminler yapmamiza olanak verir Ornegin bagimsiz bir sekilde hareket ederler Ekonofizikteki bazi modeller de gosteriyor ki bir serbest piyasada temsilcilere yerel olarak etkilesime girme ozgurlugu verildiginde baska bir deyisle kararlari sadece kullanilim alani veya alim gucune degil ayni zamanda muhataplarinin kararlarina da bagli oldugunda cogunlukla ani bir sekilde fiyatlar kararsizlasabiliyor ve denge noktasindan uzaklasabiliyor Dolayisiyla serbest piyasanin davranislarinin olmadigi soylenebilir ayni alimi yapan farkli tuccarlar birbirlerinden veya genel ortalamadan farkli fiyatlarda anlasabilir Borsada gozlemlenen spekulasyonlar ve suru psikolojisinden etkilenen davranislar da denge noktasina yonelmeyen fiyat degisimlerine ornek teskil ederler Servet dagilimi Teorik olarak serbest piyasa taraftarlari sistemden kaynaklanan servet dagilimini pek umursamazlar fakat uygulamali politika seviyesinde durum oldukca onemlidir Bir ekonomide alim gucunun dagilimini en cok etkileyen faktorler sosyal sinif ve finansal piyasalardir Bunlar disinda aile baglari miras hediye gibi kucuk faktorler de vardir Serbest piyasanin isleyisini aciklayan pek cok teori genel olarak tuketim urunlerine yogunlasir ve is gucunun tanimi veya finansal piyasalarin yonelimine dair daha karmasik ve tartismali tanimlara sahiptirler Serbest piyasa adiyla bilinen bir tur karar verme sistemine sahiptir Para oylamasinda bir urunu satin almak o urunun uretilmesinin devami icin ureticiye verilmis bir oy gibi dusunulur Ekonomik bagimsizligin toplulugun veya bireyin servetine olan etkisi tartismaya acik bir konudur Kenneth Arrow ve Gerard Debreu gosterdi ki bazi belirli uygun sartlar altinda bir serbest ticaret sistemi Pareto optimumuna yonelir Ozellikle Milton Friedman gibi serbest piyasanin pek cok taraftari da her ne kadar teorik veya ampirik olarak kanitlamasi cok zor olsa da ekonomik buyume ve ekonomik bagimsizlik arasinda bir baglanti oldugunu belirtmislerdir Joshua Epstein ve Robert Axtell serbest piyasanin ozelliklerini sugarscape adinda bir bilgisayar simulasyonuyla tahmin etmeye calismislardir Onlar da uygun sartlar altinda serbest piyasalarin servetin Pareto dagilimi na yoneldigini tespit etmislerdir Laissez faire ekonomisi Vergiler odenekler veya hukumet mudahalelerinin herhangi bir yolsuzlugu engellemek disinda fiyatlar uzerine yapay baskilari idealize serbest piyasanin isleyisi icin engel teskil eden bilesenler dahilindedir Ayrica serbest piyasada serbest piyasa taraftarlarinca haksiz tekellestirme de olmamalidir Kontrolsuz birakmak Tam bir serbest piyasa ekonomisinde tum kapital urun hizmet ve para transferleri hukumet tarafindan katilimcilar arasinda herhangi bir catismayi engellemek amaci disinda kontrolsuz birakilmistir Bu korumanin fonlanmasi gerektigi icin boyle hukumetler sadece bu fonksiyonu yerine getirmek icin vergi alirlar Bu durum ayrica laissez faire olarak bilinir Uluslararasi baglamda serbest piyasalar ekonomik liberalizm Avrupa da sadece liberalizm olarak adlandirilir yandaslari tarafindan savunulur ABD de serbest piyasaya destek cogunlukla liberteryenizm ile birlikte anilir 1970 li yillardan beri kuresel anlamda serbest piyasa ekonomisinin gelismesi ve genellikle neoliberalizm olarak adlandirilir Hukumet mudahaleleri bulundurmakla beraber serbest piyasanin bazi karakteristiklerini de iceren ekonomilere karma ekonomi denir Dusuk baraj Serbest piyasa rekabetin varligina gerek duymaz fakat yeni girisimcilere karsi baraj olmamasini gerektirir Boylece zorlayici barajlarin yoklugunda serbest piyasa rekabetinin gelismesi kendiliginden olur Serbest piyasa ya da karin kendisinin isine yaramamasina ragmen genellikle kar gudusu varligini onerir Tum modern serbest piyasalar birey veya firma olabilen girisimcilere sahiptir Bazen de modern bir serbest piyasa borsa ve finansal hizmetler gibi baska bolumler de icerir Yasal para ve vergiler Gercek piyasa ekonomisinde para kanunlariyla veya ticarette unik takas birimi olmasi ve dolayisiyla islemlerden vergi toplamayi kolaylastirmasi icin toplumu kendi parasini kullanmaya zorlayan merkezi para uretici bir otorite araciligiyla kontrol edilmez Hukumetin az da olsa mudahalesi olmasi gerektigini dusunenler vergilendirmenin piyasanin ayakta kalabilmesi icin gerekli oldugunu vurgularlar Tanim olarak ozel mulk olmadan piyasa olmaz ve ozel mulk sadece onu tanimlayan ve savunan bir birim olursa varolur Geleneksel olarak ozel mulku devlet korur ve mulkiyetle ilgili unvanlarla onu tanimlar Ayrica merkezi otoriteye para birimini basmasi ve dagitmasi icin yetki verir Serbest piyasa anarsistleri yukaridaki aciklamaya katilmazlar onlar ozel mulkun ve serbest piyasanin gonullu olarak fonlanan ve konseptlerine bagli hizmetler araciligiyla korunabilecegine inanirlar Etik Yargi Serbest piyasalarin etik yargilari iki cesittir Birisi ozerklik ve ozgurlugun piyasa icinde esas ahlak uzerine olan etkisidir bkz deontoloji Digeri ise ekonomi uzerine hur kararlar verebilen bireylerin cogunlugu tarafindan yapilan merkezi olmayan bir planlamanin organizasyon verimlilik ve ureticilik acisindan uretim ve urunlerin dagilimi ile ilgili kararlarin merkezi bir birim tarafindan verildigi merkezi planlama ekonomisine gore daha iyi sonuclar urettigini savunan bir inanc olan sonucculuk un bir turudur Bu tartismanin daha eski bir versiyonu da Adam Smith in calismasiyla bilinen gorunmez el metaforudur Kendi kendine organize olabilmekle ilgili modern teorilere gore bir sistemin ic organizasyonu yonlendirilmeden ya da bir dis guc tarafindan kontrol edilmeden otomatik olarak artabilir Etik yargi olarak piyasaya uyarlandiginda bu teoriler piyasanin ic degerlerinin kendi kendine organize olabildigini gostermektedir ve Agorizm in bazi turleri gibi diger felsefelere gore gercek bir serbest piyasanin ic sureci harcanan is gucu karsiliginda urunler ve hizmetler icin fiyatlarin odenmesi ile sonuclanacaktir PratikSerbest piyasa idealize bir kavram olmasina ragmen gercek piyasalarin hukumet ya da hukumet disi kaynaklarca yaratilip yonetildigini ya da ve gibi fenomenleri yorumlamayi saglar aslinda bu fenomenlerin tespiti hukumetin yardimi olmaksizin yapilabilse de bazilari kontratlarin yasalarin guvencesi altinda olmasini tercih etmektedirler Ekonomik bagimsizligin listesi Miras Vakfi ing herhangi bir ulkenin ekonomik ozgurluk derecesinin olcumu icin gerekli olan anahtar etmenleri tanimladi 1986 yilinda 15 degisken uzerine kurulu ni ing Index of Economic Freedom IEF yayinladilar Bu ve benzeri listeler serbest piyasayi tanimlamazlar ama bir modern ekonominin ne kadar ozgur ne kadar hukumet mudahalesinden uzak oldugunun derecesini olcer Degiskenler asagidaki major gruplar altinda toplanmaktadir Ticaret politikasi Hukumetin mali yuku Ekonomideki hukumet mudahalesi Parasal politika Kapital akisi ve dis yatirim Bankacilik ve finans Ucret ve fiyatlar Mulkiyet haklari Regulasyon ve Gayriresmi piyasa aktivitesi Her grup icin 1 ve 5 arasinda sayisal bir deger atanir Degerlerin aritmetik ortalamasina IEF denir Basta geleneksel olarak kapitalist oldugu dusunen ulkeler yuksek puanlar aldi ama metot zamanla gelistirildi Bugun degeri ve ulkenin gayrisafi yurt ici hasilasi arasinda bir korelasyon gorulebilir 1 8 Mayis 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde Tarih ve IdeolojiBazi teorisyenlere gore serbest piyasa sosyal organizasyonun dogal bir formudur ve bu yuzden engellenmedigi surece kendiliginden yukselecektir arasindaki konsensusa gore piyasa ekonomisi ozel bir tarihi fenomendir ve Orta Cag in sonlari ile modern cagin baslari arasinda Avrupa da dogdu Diger ekonomi tarihcileri ise serbest piyasa unsurlarina antik tarihte ve bazi bati disi toplumlarda rastlandiklarini belirmektedirler 19 yuzyilda ise piyasa formatinda politik destege kavusmustur Fakat destegin piyasanin olusumuna yardim mi ettigi ya da olusumundan sonra mi basladigi net olarak bilinmemektedir Bazi tarihciler bunu girisimcinin ozel ilgi alanlari ile bulusan eski liberal ideolojinin bir basarisi olarak gormektedirler Marksizm Marksist teoride ideoloji feodalizmden kapitalizme gecis surecini aciklar Liberteryenler piyasanin hukumet policesi dahilinde zorlandigini piyasanin spontane bir duzen olduguna inandiklari icin redederler ve bu dusuncelerine marksistler katilirlar cunku marksistler her ne kadar farkli bir sona sahip olsa da piyasanin evrimsel olarak su anki durumuna ulastigini belirtirler Liberalizm ve Liberteryenizm Serbest piyasayi bir toplum duzeni olarak destekleme her seyden once liberalizm ile ilgilidir Avrupa da liberalizm terimi serbest piyasa ideolojisi yan anlamini korumakta fakat Amerika da terim hukumet mudahaleleri ile ilgili genel bir terime donusmus ve serbest piyasa yandaslarina yonelik asagilayici bir anlam kazanmistir minarsizm ve liberteryenizm gibi sonraki ideolojik gelismeler de serbest piyasayi desteklerler Liberalizm bati dunyasinda benzeri bir ekonomik durumu ifade etse de ABD de kapitalizmi cagristirir Avrupa da ise tercih edilen soz serbest piyasa dir Marksizm komunizm fasizm ve sosyalizm genel olarak serbest piyasanin ideolojik rakipleri olarak gorulur Modern liberalizm Amerikan kullanimi ve Avrupa da sosyal demokrasi kisitsiz bir serbest piyasada problem olarak gordukleri seyleri azaltmaya calisip varligini o haliyle kabul ederler Pek cok liberteryen e gore en kapitalist ulkelerde bile bir miktar hukumet mudahalesi oldugu icin henuz tam anlamiyla serbest piyasa yoktur Onlarin bakis acisiyla serbest piyasanin varligini isteyenler bile rolatif olarak hic olmamasindansa anlamiyla konusurlar Burada demek istenen minimum baski maksimum ekonomik ozgurluk ve vergileri dusurerek ulasilan maksimum piyasa verimliligidir Yine de anarko kapitalistler gibi hic vergilendirme ve mudahale olmamasini isteyenler de vardir ElestiriHer ne kadar piyasanin serbest oldugu ya da olmasi gerektigi tartisilsa da pek cok kisi serbest piyasa prensiplerine sikica bagli kalmanin bir sonucu olarak gorulen engellemek icin hukumet mudahalesi olmasi gerektigini savunur Bu cokusler arasinda ordu hizmetlerinden saglik hizmetlerine kadar pek cok konu vardir Bu fikir karma piyasa yandaslari icin anafikri olusturur Temelde serbest sosyal problemlerin kontrolunde hukumet mudahaleli Laissez faire elestirileri serbest piyasayi ozgurlugun konseptini belirleyen bir teori olarak gorur Varligini koruyan hicbir ulusal ekonomi ideal serbest piyasa fikrini ekonomistlerin teorilerindeki gibi yasatmadigi icin bazi elestiriler fikri bir fantezi olarak gorurler Ayrica bakinizAdam Smith Anarko kapitalizm Ayn Rand Kapitalizm Klasik liberalizm Liberalizm Ekonomi Serbest piyasa anarsizmi Serbest ticaret Sosyal piyasa ekonomisi Friedrich Hayek Oyun kurami Liberteryenizm Ludwig von Mises Piyasa ekonomisi Milton Friedman Minarsizm Neoliberalizm Murray Rothbard Negatif ozgurluk Kar amaci gutmeyen organizasyon Nash cozumu Objektivizm Politik ekonomi Voluntarizm Komunizm Karl Marx Liberter sosyalizm Piyasa sosyalizmi Planli ekonomi Sosyalizm DevletcilikDis baglantilar 3H Hareketi Serbest Piyasa15 Subat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Serbest Piyasa Doktorlari Saglik endustrisini canlandirmak icin piyasa ekonomisi ideallerini kullanmak Mises org25 Eylul 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde nun resmi sitesi Serbest Piyasanin isleyisi icin iletisim esgudum ve isbirliginin etkilesimlerine bakis Ekonomik bagimsizlik listesi4 Subat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ABD hukumetinin Amerikan borsasina gizli mudahaleleri ile ilgili rapor Ozgurlukten Calismaya Kazanmaya ve Satin Almaya 16 Nisan 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde Kaynakca Karalar Ridvan 2001 Genel Isletme Eskisehir Anadolu Universitesi s 4 6 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 975 06 0016 9