Kürt dili

Kürt dilleri veya Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی), Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil koludur. Kürtçe Irak'ta, Irak'a bağlı Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ve de facto özerk olan Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi'nde resmî dil statüsüne sahiptir. Kürt dillerinin yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.

Kürt dilleri
Kurdî, كوردی, Kurdí
Ana dili olanlar	Türkiye, Irak, İran, Suriye, Ermenistan, Azerbaycan
Bölge	Kürdistan, Anadolu, Horasan
Konuşan sayısı	Yaklaşık 30 milyon  (2007)
Dil ailesi	Hint-Avrupa dil ailesi Hint–İran dilleri İran dilleri Batı İran Kuzeybatı İran Kürt dilleri
Önceki formlar	Kürt dilleri
Yazı sistemi	Latin, Arap, Fars, Kiril
Resmî durumu
Resmî dil	Irak  Kürdistan Bölgesel Yönetimi Rojava Özerk Yönetimi
Tanınmış azınlık dili	Ermenistan
Dil kodları
ISO 639-1	ku
ISO 639-2	kur
ISO 639-3	kur
Kürt dillerinin İran dilleri içindeki dağılımı

Kürt dilleri Kurmançça (Kuzey Kürtçesi), Soranice (Orta Kürtçe) ve Kelhurice'dir (Güney Kürtçesi), ancak Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmanççadır. Lekçe de birçok dil bilimci tarafından Kürt dilleri arasında kabul edilir.

Diller

Kürt dilleri kolu altında Kurmançça veya Kuzey Kürtçesi, Soranice veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Dördüncü bir değişke olan Lekçenin üç Kürt dilinden biri olarak mı yoksa ilişkili bir dil mi sayılması gerektiği konusunda fikir birliği bulunmamaktadır.

Kurmançça (Kuzey Kürtçesi)

Kurmançça, en yaygın konuşulan Kürt dilidir. 15-17 milyon kişi tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmançça Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.^[]

Cizre'deki Botani lehçesini ölçünlü lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive tarafından 1920'lerde Kürt dilbilgisi üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır.

Kurmanççanın lehçeleri:

• Batı: Suriye'nin Halep ilinde, Türkiye'de kabaca Fırat'ın batısındaki illerde, Elazığ, Tunceli, Sivas, Konya, Ankara, Aksaray, Kırşehir ve İran'ın Horasan bölgesinde konuşulur.
• Güneydoğu: Hakkâri ilinde, Irak'ın Duhok ve Erbil bölgesinde ve İran'ın Batı Azerbaycan ilinde konuşulur.
• Merkezi: Türkiye'de, Suriye'nin Haseke ilinde, Irak'ın Sincar bölgesinde, Ermenistan'da, Gürcistan'da, Azerbaycan'da, Rusya'da, Lübnan'da ve İran'ın Batı Azerbaycan ilinde konuşulur.

Soranice (Orta Kürtçe)

Soranicenin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kullanılır. Son zamanlarda Latin alfabesine geçme girişimleride olmuştur. Bu dil yazılı kaynak yönünden zengindir.^[]

Soranicenin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soranicenin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhurice ve Havramice konuşanların sayısı azalmıştır.^[]

Bugün Soranice, Kurmançça için Kürt kökenli sözcük türetmek için sıklıkla başvurulan bir kaynaktır.

Ağızları Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi olarak sayılabilir.^[]

Kelhurice (Güney Kürtçesi)

Lehçeler:

• Kelhuri, Kermanşahi: çoğunlukla batı İran'da konuşulur; Kermanşah şehri ve etrafında.
• Feyli: Feyli aşireti tarafından kullanılır, İlami olarak da tanınır. Doğu Irak'ta Diyala eyaletinin İran sınırlarına yakın Hanekin bölgesinde ve İran'da İlam eyaletinde konuşulur. Ayrıca Kermşanşah eyaletinin bazı kısımlarında ve etrafında mevcuttur.
• Sencabi: Hevraman ve Guran bölgerinde varlığını sürdürür.

Diğer lehçeler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali

İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.

Kürt dilleri ve diğer dillerinden örnekler

Türkçe	Kelhurice	Soranice	Lekçe		Kurmançça	Goranice		Zazaca	Part pehlevicesi! Farsça
Ben	Mi	Min	Min	Min	Ez, Min	Amin, Min	Min, Emin	Ez, Mi	Az, man	(man) من
Sen	Ti	To	Tû	Tu	Tu, Te	To, Etû, Tû	Ti, To	Ti, To	Tu, to	(to) تو
Ben yapıyorum	Mi kem	Min dekem	Min mekem	Min kem	Ez dikim	Amin/Min mekerû	Min mekere	Ez kena	Az karam	(man mikonam) من میکنم
Ben gidiyorum	Mi çim	Min deçim	Min Meçim	Min çim	Ez diçim/Ez derime	Min milû	Min melû	Ez şina	Az şawam	(man miravam) من میروم
Çok	Fire	Zor	Fira	Fere, Zyad	Pir, Gelek, Zehf	Zor, Fira	Fire	Zaf	frây, abêr, was, wasyâr	(ziyad) زیاد
Söyledi	Wet	Got/Wit	Wat/Vit	Wit	Got	Wat/vat	Wet	guft	(goft) گفت
Geldi-	Hat-	Hat-	Het-	Hat-	Hat-	Ame-	Ame-	Ame-	âhag-	(aamad-) آمد
Ses	Hena	Bang, Deng	Hena	Deň	Deng, awaz	Deng	Deng	Veng	wâng, âwâz	(sadaa) صدا
Büyük	Kel´n	Gewre	Kel´n	Gewre, Qeü	Gewre, Gir, Mezin	Gore	Gewre	Gird, Girs, Pîl	wuzurg	(bozorg) بزرگ
Rüzgâr	Wa	Ba	Wa/va	Wa	Ba	Va/Wa	Va	Va	Wâd	(ba) با
Yağmur	Waran	Baran	Waran/varan	Waran	Baran	Baran	Baran	Varan	Wârân	(baran) باران
Bozuk(Harap)	Gen	Xirap	Gen, Xiraw	Xeraw, Gen	Xirab, Genî	Xirab	Xirab	Xirab	pûdag	(xaraab) خراب
Şimdi	Îrênge	Esta	Îske/Îse	Îreňe, Îse	Niha,ana	îse	êste	Nika, Inka	nûn	(aknun) اکنون

Alfabeler

Kürt dilleri Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:

Arap harflerinden oluşan Kürt alfabesi

Kürt dillerinin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsçadaki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürt dillerine has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranice için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapçadaki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.

Latin-Kürt Alfabesi

Latin harflerini temel alan Kürt alfabesi 31 harften oluşur.

• A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
• a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

Bu alfabede karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.

Karşılaştırma

Kurmançça-Latin		Kiril		Sorani Arap-Fars-Alfabesi		UFA
A a		A a		ئا ـا ا		[aː]
B b		Б б		ب ـبـ ـب بـ		[b]
C c		Щ щ		ج ـج ـجـ جـ		[ʤ]
Ç ç		Ч ч		چ ـچ ـچـ چـ		[ʧ]
D d		Д д		د ــد		[d]
E e		Ә ә		ە ـه ئە		[ɛː]
Ê ê		E e		ێ ـێ ـێـ ێـ ئێـ		[e]
F f		Ф ф		ف ـف ـفـ فـ		[f]
G g		Г г		گ ـگ ـگـ گــ		[g]
H h		h h		هـ ـهـ		[h]
I i		Ъ ъ		Yok		[ɯ]
Î î		И и		ى ئى ـيـ يـ		[iː]
J j		Ж ж		ژ ـژ		[ʒ]
K k		К к		ک ـک ـکـ کــ		[k]
L l		Л л		ل ـل ـلـ لــ		[l]
Yok		Yok		ڵ ـڵ ـڵـ ڵــ		[lˁ]
M m		M м		م ـم ـمـ مــ		[m]
N n		H н		ن ـن ـنـ نــ		[n]
O o		O o		ۆ ـۆ ئۆ		[o]
P p		П п		پ ـپ ـپـ پــ		[p]
Q q		Q q		ق ـق ـقـ قــ		[q]
R r		P p		ر ـر		[r]
Yok		Yok		ڕ ـڕ		[ʀ]
S s		C c		س ـس ـسـ ســ		[s]
Ş ş		Ш ш		ش ـش ـشـ شــ		[ʃ]
T t		T т		ت ـت ـتـ تــ		[t]
U u		Ö ö		و ـو ئو		[œ]
Û û		Y y		وو ـوو		[uː]
V v		B в		ڤ ـڤ ـڤـ ڤـ		[v]
W w		W w		و ـو		[w]
X x		X x		خ ـخ ـخـ خـ		[x]
Yok		Yok		غ ـغ ـغـ غــ		[ɣ]
Y y		Й й		ى ئى ـيـ يـ		[j]
Z z		З з		ز ـز		[z]

Kürt dillerinin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z    Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürt Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürt alfabesinde "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Sesbilim

Ünsüzler

	Çiftdudaksıl	Dişsil-Dudaksıl	Dişyuvasıl	Artdişyuvasıl	Damaksıl	Artdamaksıl	Küçükdilsil	Gırtlaksıl
Patlamalı
Sürtünmeli
Patlamalı sürtünmeli
Genizsil
Yan
Çarpmalı
Vibrant
Sürtünmesiz

Ünlüler

	ön		orta		arka
	kısa	uzun	kısa	uzun	kısa	uzun
kapalı
orta
açık

Dil bilgisi

Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürt dillerinin yanı sıra Farsça ve Paştu gibi diller bulunur. Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kurmanççada bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Kuzeybatı İran dilleri olan Kurmançça, Zazaca, Goranice, Simnanca,Sengserce, ve Tatçada (Šāhrūdi, Tākestani) eril/dişil mevcuttur. Kurmançça ve Zazaca'da 3 dilbilgisel cinsiyet vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinssiz (neutre). Örnek olarak "'ap (Amca)" ve "'met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "'a'"dır, erillik (masculin) eki de "'ê'"dir.

• Apê min (mamê min) - Benim amcam
• Meta min - Benim halam

Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "'ê'" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "'a'" olur.

• Pozê min - Benim burnum
• Mala min - Benim evim

Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.

• Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
• Hevala min (benim kadın arkadaşım)

Kişi zamirleri

İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımıyla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kurmançça ve Zazacada iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.

Türkçe	Sorani	Güney Kürtçe	Yeni Farsça	Kurmançça! Hewramanca	Zazaca	Talişçe	Avesta! Partça! Orta Farsça
Yalın hâl	Hâlsiz			Yalın hâl
ben	min	min	man	ez	min	ez	az	azəm	az	an
sen	to	ti	to	tu	to	tı	tı	tvəm	tu	to
o	ew	ew	ū, ān	ew	ad (eril), ade (dişil)	o (eril), a (dişil)	əv	hva- (eril), hā (dişil)	ho	oy
biz	ême	îme	mā	em	ême	ma	əmə	ahma- (-i hâli)	amāh	amāh
siz	êwe	îwe	şomā	hûn	şıme	şıma	şımə	yūšma- (-i hâli)	aşmāh	aşmāh
onlar	ewane	ewane	işān, inhā	ew / ewana	adê	ê	əvon	(eşkökeni yok)	hawin	oy

Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmançça berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.

Türkçe	Kurmançça	Zazaca! Partça (Part Pehlevicesi)! Orta Farsça (Sasani Pehlevicesi)	Talişçe
Eğik hâl					-i hâli (akuzatif)
beni, benim, bana	min	mı(n)	man	man	mıni
seni, senin, sana	te	to	to	to	tıni
onu, onun, ona (eril)	wî	ey	ho	oy	əvi
onu, onun, ona (dişil)	wê	xwe / xwo / xu	ho	oy	-
bizi, bizim, bize	me	ma	amāh	amāh	əməni
sizi, sizin, size	we	şıma	aşmāh	aşmāh	şıməni
onları, onların, onlara	wan	inan	hawin	awêşān	əvoni

Açık zamirler

Türkçe	Zazaca! Part pehlevicesi! Orta Farsça! Sorani! Güney Kürtçe	Farsça
Yalın hâl			hâlsiz
bu, bunlar	ev, î- (örneğin îşev "bu gece"). evana	no (eril), na (dişil), nê (çoğul)	îm (tekil), îmîn (çoğul)	îm (tekil), îmêşân (çoğul)	eme, emane, îm- (örneğin: îmşew 'bu gece')	î/ey	in (tekil), işān/inhā (çoğul)

Türkçe	Zazaca
Eğik hâl
bunu, bunun, buna (eril)	vî	ney
bunu, bunun, buna (dişil)	vê	nae
bunları, bunların, bunlara	van	ninan

İzafe

Çoğu İrani dillerdeki gibi Kürtçede sahiplik şekli bir izafe ekleme sistemi yardımıyla kurulur. Güney Kürtçede kişi zamirleriyle birlikte izafe şekli yoktur. Örneğin Kurmanççadaki mala min "benim evim" Güney Kürtçede aynı şekilde mevcut değildir, direkt malim (evim) denir, -im adıl görevi yapan sonek kullanılır.

	(Bazı) Batı Kurmançça şiveleri	Kuzey ve güney zazacası! Merkezi ve güneydoğu Kurmanççası	Merkez zazacası	Sorani	Güney Kürtçe	Hewramani/Gorani! Farsça
	Tekil. Eril ve dişil farkı var. İzafe şekli ismin hâline göre şekillenir		Tekil. Eril ve dişil farkı var. Halsiz		Tekil. İsmin hali yok. Duruma göre cümle kısaltmak için bileşik izafe kullanılabilir.			Tekil. İsmin hali yok. Bileşik izafe farkı yoktur.
Yalın hâl	-ê (eril), -a (dişil)	-o (eril), -a (dişil)	-ê (eril), -a (dişil)	-î (eril), -ê (dişil)	-î (açık izafe), -e (bileşik izafe)	î ya da sıfır ses (açık izafe), -e (bileşik izafe)	î ya da sıfır ses (açık izafe), -u (bileşik izafe)	-e
Eğik hâl	-î (eril), -ê (dişil)	-ê (eril), -a (dişil)
	Çoğul - ismin hâline göre şekillenir		Çoğul - halsiz		Çoğul - halsiz - bileşik izafe kullanılabilir			Çoğul - halsiz
	-ê (yalın hâl), -i yada sıfır ses (eğik hâl)	-ê (yalın hâl), -anê (eğik hâl)	-ên ya da -êt	?	-anî (açık izafe). -e (bileşik izafe)	-an ya da -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe)	-anî (açık izafe). ? (bileşik izafe)	-hâye

Örnekler:

Türkçe	Kuzey Zazacası	Kurmançça	Soranice! Farsça
siyah kitap	kitaba siyawe	pirtûka reş	kitawekeî reş (açık izafeli) kitawe reşeke (bileşik izafeli ve iyelik kısaltılmış)	kitabe siyâh
siyah kitabım	kitaba mina siyawe	pirtûka mina reş	kitawekeî reşî min kitawe reşekem	kitâbe siyâhe man kitâbe siyâham (iyelik eki kısaltılmış)
siyah bir kitabım	?	pirtûkeke mina reş	kitawêkî reşî min kitawe reşêkim	yek kitâbe siyâhe man yek kitâbe siyâham
siyah kitaplar	kitabê siyawî	pirtûkên reş	kitawekanî reş kitawe reşekan	kitâbhâye siyâh
siyah kitaplarım	kitabê minê siyawî	pirtûkên min ên reş	kitawekanî reşî min kitawe reşekanim	kitâbhaye siyâhe man kitâbhaye siyâham
siyah kitablarımın sayfaları	?	rûpelên pirtûkên min ên reş	laperekanî kitawe reşekanim	safihahâye kitâbhâye siyâham

Yukarıdaki sorani örneğindeki -eke eki İngilizcedeki 'the' ile eşdeğerdir (definite noun marker).

Zamanlar

Kürtçede 14 değişik zaman vardır. Burada aşağıda lafı geçecek olan erjativeye dikkat edilmesi gerekmektedir.

Basit zamanlar

Türkçe	Doğu Kurmanççası	Sorani	İngilizce	İngilizce tanımı
(Ben) giderim	Ez (tim) diçim	(mîn) deçim /derom/erom	I go	Present simple tense
(Ben) yiyorum	Ez dixwim	(mîn) dexom /exom	I eat
(Ben) gidiyorum	Ez diçim		I am going	Present continuous tense
(Ben) yiyorum	Ez dixum
(Ben) gittim	Ez çûm	(min) deçim /derom/erom/eçîm	I went	Past simple tense
(Ben) yedim	Min xwar	(min) xwardim	I ate
(Ben) gideceğim	Ezê biçim/herim	(mîn) deçim	I shall go	Future simple tense
(Ben) yiyeceğim	Ezê bixwim	(min) dexom	I eat

Not: "Ez dê" kelime grubu, günlük kullanımda "Ez'ê" şeklinde kısaltılır.

Not: Kürtçede Türk alfabesindeki "İ/i" harfinin karşılığı "Î/î" ayrıca "I/ı" harfinin karşılığı ise "I/i" dir.

Şimdiki zaman

Şimdiki zaman Kürtçede "di / de" öneğinle (Türkçedeki "iyor" gibi) ve sonunda "im / em" son ekiyle kuruluyor. Kurmançça şivelerinde yöreye göre "de-", "di-" ya da "ti-" kullanılır. Köken olarak bu ekin en eski hali "et-" tir. "Et-" hali 1800 lerde kaydedilen Soranicede İran'ın ortasında konuşulan yerel lehçelerde ve dillerde mevcuttur.

"Gitmek" örneği, burada fiil kökü Kurmanççada yöreye göre ya -ç- dir ya da -her- dir. Soran yörelerinde fiil kökü ya -ç- dir ya da -ro- dur:

Türkçe	Kurmançça	Soranice	Kelhurice
(Ben) Gidiyorum	Ez diçim	(Min) deçim	(Min) (di)çim
(Sen) Gidiyorsun	Tu diçî	(To) deçît	(Ti) (di)çîd
(O) Gidiyor	Ew diçe/ diçêt	(Ew) deçêt	(Ew) (di)çûd
(Biz) Gidiyoruz	Em diçin/ diçîn	(Ême) deçîn	(Ême) (di)çîm
(Siz) Gidiyorsunuz	Hûn diçin	(Êwe) deçin	(Êwe) (di)çin
(Onlar) Gidiyorlar	Ewna diçin	(Ewane) deçin	(Ewane) (di)çin

Birinci tekil şahısda örnekler. Fiil kökleri çizgilidir:

Emir kipi

Kürt dillerinde emir kipi yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra eylem kökü ve bir -e soneki gelir.

Türkçe	Kurmançça	Soranice	Kelhurice
Yap!	Bike!	Bike!	Bike!
Ye!	Bixwe!	Bixo!	Bixwe!
Al!	BIGIRE	Bigre!	Bigre!
Git!	Biçe! (Here)	Biro!	Biçe!
Gel!	Bê! (Were)	Bê!	Bê!
Yaşa!	Bijî!	Bijî!	Bijî!
Ağla!	Bigrî!	Bigrî!	Bigrî!

Burada herin ‘gitmek’ (başka zamanlarda kullanılır) ve werin ‘gelmek’ istisnadır.

• Here! (Herre) - Git!
• Were!(Weree /Veree) - Gel!

Durum

Kurmanççada yarı ergatif (ayrık özegeçişli) durum sistemi bulunur. Şimdiki zamanda özne yalın nesne eğik durum eki taşırken eylem de özne ile uyum gösterir. Geçmiş zamanda ise özegeçişlilik görülür; yani özne eğik, nesne yalın duruma gelir ve eylem nesne ile uyum gösterir.

Akraba dillerle karşılaştırılması

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.

Türkçe	Kurmançça	Hewramanca(Gorani)	Zazaca	Part Pehlevicesi! Orta Farsça	Yeni Farsça	Urduca	Sanskritçe	Yunanca	Portekizce	İtalyanca	İspanyolca	Almanca	Fransızca	İngilizce
sıfır (0)	nîn												null		zero
bir (1)	yek, êk	yek	yew	êw	êw, êk, yek	yek	eyk	eka	ena	um	uno	uno	eins	un	one
iki (2)	du/dwudu	duê	di	do	do	do	do	dva	tio	dois	due	dos	zwei	deux	two
üç (3)	sê/sisê	yerê	hîrê	hrê	sê	se	tin	tri	tria	tres	tre	tres	drei	trois	three
dört (4)	çar/çhar	çuar	çar	çafâr	çahâr	çehâr	çar	catur	tesera	quatro	quattro	cuatro	vier	quatre	four
beş (5)	pênc	penc	panc	panc	panz	panc	panç	panca	pende	cinco	cinque	cinco	fünf	cinq	five
altı (6)	şeş	şiş	şeş	şwah	şaş	şiş	seh	sas	eksi	seis	sei	seis	sechs	six	six
yedi (7)	heft	hewt	hewt	haft	haft	haft	sat	sapta	epta	sete	sette	siete	sieben	sept	seven
sekiz (8)	heşt	heşt	heşt	haşt	haşt	haşt	ath	asta	oxto	oito	otto	ocho	acht	huit	eight
dokuz (9)	neh	no	new	nah	no	noh	no	neva	ennia	nove	nove	nuevo	neun	neuf	nine
on (10)	deh	de	des	das	dah	deh	des	daça	dheka	dez	dieci	diez	zehn	dix	ten

Edebiyat

Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.

Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmançça'dır. Kurmançça lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.

Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.^[]

Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.

Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitâbü'l-Cilve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.

Notlar

1. ^ Arapça, Süryanice ve Türkçe ile birlikte. Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi hem Suriye hükûmetince, hem de uluslararası alanda Suriye'nin üniter bir parçası olarak kabul edilmekte olup yönetim veya bölgenin özerkliği tanınırlığa sahip değildir.

Kaynakça

1. ^ "Kurdish Language - Kurdish Academy of Language". 7 Ocak 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Haziran 2010. 
2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Aralık 2013. 
3. ^ (PDF). iraqinationality.gov.iq. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.  (madde 4).
4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ocak 2022. 
5. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ocak 2022. 
6. ^ . 23 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2008. 
7. ^ http://www.institutkurde.org/en/language/ 21 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Paris INALCO üniversitesinde Kürt dil uzman olan Joyce Blau ve diğer pek çok dilbilimciye göre Kürtçe bir Kuzeybatı İran dilidir)
8. ^ Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009 (sayfa 587)
9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Ağustos 2021. 
10. ^ Qasımlo, Abdurrahman (2009). Kürtler ve Kürdistan. İstanbul: Avesta Yayınları. ss. 46- 50. ISBN . 
11. ^ Erik Anonby, Atlas of the Languages of Iran: A working classification 29 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (erişim: 4.6.2021): "Most linguists (Fattah 2000:10, Anonby 2004/5) classify Laki within Kurdish, although it is unclear whether it is best classified as a separate of branch Kurdish (as shown here) or as a variety of Southern Kurdish. Still, some speakers of Laki and many Northern Lori speakers consider it part of the Lori group."
12. ^ . Ethnologue (İngilizce). 9 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
13. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Mayıs 2015. 
14. ^ . glottolog.org. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2020. 
15. ^ Dehqan, Mustafa (2008). "Zîn-ə Hördemîr: A Lekî Satirical Verse from Lekistan". Journal of the Royal Asiatic Society. 18 (3): 295–309. doi:10.1017/S1356186308008523. ISSN 1356-1863. JSTOR 27755955.
16. ^ . Languages of Iran. 25 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2019. 
17. ^ Hulst, Harry van der; Goedemans, Rob; Zanten, Ellen van (2011). A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World. Walter de Gruyter. ISBN 9783110198966.
18. ^ Rüdiger Schmitt (2000). Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte (in German). 200. p. 85. ISBN 3895001503.
19. ^ Thackston, W. M. "Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings" (PDF). Harvard University. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 4 Ocak 2009. 
20. ^ Revisiting Kurdish dialect geography. haziran 2017, Yaron Matras, sayfa 8
21. ^ ^{a b c d e f g} https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdavdo16J&sig=ACfU3U1EG_YrdWm-E5xdgpAEA8HSE1hJoA&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwi3166ruqvlAhWLblAKHWW-CFkQ6AEwAXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false ^[]
22. ^ (PDF). 3 Aralık 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2019. 
23. ^ Bedirxan, Celadet Ali (2002). "Elfabeya kurdî & Bingehên gramera kurdmancî" (pdf). www.nefel.com NEFEL. 9 Eylül 2012 tarihinde kaynağından (PDF). 
24. ^ http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/famindeur.htm 14 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Laval üniversitesinden Jacques Leclerc'e göre Kürtçe Hint-Avrupa dilidir)
25. ^ Mohammad- Ebrahimi, Z. et. al. (2010). “The study of grammatical gender in Semnani dialect”.Papers of the First International Conference on Iran’s Desert Area Dialects. Pp. 1849-1876.
26. ^ Seraj, F. (2008). The Study of Gender, its Representation & Nominative and accusative cases in Semnani Dialect. M. A. thesis in Linguistics, Tehran: Payame- Noor University.
27. ^ Rezapour, Ebrahim (2015). "Word order in Semnani language based on language typology". IQBQ. 6 (5): 169-190. 
28. ^ Koohkan, S. (2019). The typology of modality in modern West Iranian languages (Doctoral dissertation, University of Antwerp)
29. ^ Borjian, H. (2021). Essays on Three Iranian Language Groups: Taleqani, Biabanaki, Komisenian (Vol. 99). ISD LLC.
30. ^ Vardanian, A. (2016). Grammatical gender in New Azari dialects of Šāhrūd. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 79(3), 503-511.
31. ^ A Morpho-phonological Analysis of Vowel Changes in Takestani-Tati Verb Conjugations: Assimilation, Deletion, and Vowel Harmony
32. ^ ^{a b} Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/ 10 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Sorani Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 27)
33. ^ Celîliyan, ʻEbasî: Ferhengî başûr: Kurdî-Kurdî-Farisî. 2004. (Sayfa 26, 80, 85, 86, 706)
34. ^ ^{a b} Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 629)
35. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 3 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 20 Ekim 2019. 
36. ^ ^{a b c d} Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ludwig Paul'un makalesi. (Sayfa 551)
37. ^ Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015. (sayfa 24, 210, 211, 214, 441, 501)
38. ^ ^{a b} Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
39. ^ Bartholomae, Christian: Altiranisches Wörterbuch, Strassburg. K. J. Trübner. 1904. (sayfa 225, 295, 660, 1303, 1718, 1844)
40. ^ Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015.
41. ^ ^{a b} Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Kurmanji 11 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Kurmanji Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 18, 219)
42. ^ ^{a b} Iranian languages - Gernot windfuhr - sayfa 209 https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdaw4rYcG&sig=ACfU3U323BGKPcLBnryfJ9ygU7_iWrThxw&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwiAq4aP6avlAhWRYVAKHRgaC9YQ6AEwCXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false
43. ^ Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 599)
44. ^ ^{a b} Zazaca
45. ^ ^{a b} (PDF). 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2019. 
46. ^ Büyük harf olarak kullanımda "I" şeklinde yazılırken, küçük tipi kullanıldığında "i" şeklinde yazılır.
47. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Eylül 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Ekim 2019. 
48. ^ "Romana kurdî ya yekem »Şivanê Kurmanca« ya Erebê Şemo ye". 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
49. ^ "Dr. Eskerê Boyîk, Nûra Elegezê Çend dîdemji edebiyeta Kurdên Ermenistanê" (PDF). 10 Aralık 2013 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
50. ^ "İlk Kürtçe Roman Şivanê Kurd, (Kürt Çoban) – Erebê Şemo". 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
51. ^ "Ə'rəb Şamilov, Şьvane Kyrmança, Nəşra Hyķymate Rəwan, 1935 (Ereb Şamilov, Kürt Çoban, Erivan Hükümeti Yayınları, 1935)". 10 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
52. ^ "Араб Шамилов — Классик Курдской Советской Литературы". 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ocak 2015. 
53. ^ "İlk Kürtçe roman: Bolşevik Bir Kürt'ün Hikâyesi (Özkan Öztaş)". 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Şubat 2014. 

Dış bağlantılar

• Online English to Kurdish to English Dictionary 9 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .